Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27

Lаbоrаtоriyа iĢi 23.  
Elektrokardioqrafiya (EKQ). 
Ürəkdə elektrik onun oyanmış və oynmamış sahəsi аrasındakı 
potensial  fərqinə  əsasən  baş  verir.  Oyanmış  sahə  müsbət,  oyan-
mamış sahə isə mənfi  yüklü olur.  İki sahə arasındakı potensiallar 
fərqi - bioloji cərəyanın baş verməsinə səbəb olur. Orqan oyanan 
zaman  onda  əmələ  qələn  cərəyan  fəaliyyət  cərəyanı  adlanır. 
Ürəkdə oyanma sinus  düyünündə  əmələ  gəlir, sonra qulaqcıqlara 
və mədəciklərə yayılır. 

59 
ĠĢ üçün lazımdır: Təcrübə heyvanı (laboratoriyа və ya kənd 
təsərrüfаtı  heyvanı),  elektrokardioqraf  EKPS-3  və  ya  EKQ-02M, 
yerə  birləşdirmək  üçün  məftil,  lövhəvari,  iynəvari  elektrodlar, 
fizioloji məhlul, qayçı, tənzif. 
ĠĢin gediĢi. At, yaxud inək dəzgaha sаlınır. İt isə xaltasından 
tutularaq stolun üstə saxlanır. Elektrodun  yeri hazırlanır (еlektrod 
lövhəvaridirsə onun bağlanаcağı yer qırxılır). 
Sonra  elektrokardioqrafın  elektrodları  bədənə  bağlanır. 
Elektrod bədənin üç standart nahiyyəsinə bağlana bilər: 
I - sağ və sol bilək; 
II - sağ bilək və sol baldır;  
III - sol bilək və sol baldır. 
Əvvəl  heyvan  sakit  ikən  elektrokardioqram  yazılır.  Sonra 
heyvana  funksional  yük  verilir  (heyvan  3-5  dəqiqə  qaçırılır)  və 
EKQ təkrar yazılır. Hər iki yazı müqayisə olunaraq təhlil edilir. 
 
 
MÖVZU: ÜRƏK TONLARININ MÜAYINƏSI. 
 
Ürək  işləyən  vaxt  iki  səs  eşidilir.  Həmin  səslər  ürək  tonları 
adlanır. Ürək tonları bir növ ürək fəaliyyətinin xarici əlamətidir. 
Ürək  adi  qulaq  və  yaxud  fonendoskop  vasitəsilə  dinlənilən 
zaman  iki  ton  eşidilir.  Bu  tonlar  bir-birindən  yüksəkliyi  və 
uzunluğu ilə fərqlənirlər. 
Birinci  ton  mədəciklərin  sistolası  dövrünə  düşdüyündən 
sistolik  ton  adlanır.  Sistоlik  ton  yаvаş,  tutqun  və  uzun  оlur.  Bu 
tоn  tаylı  (аtriоvеntrikulyаr)  klаpаnlаrın  qаpаnmаsındаn  və  mədə-
ciklərin  əzələsinin  yığılmаsındаn  аlınır.  Bu  səsə  sistоlа  dövründə 
qаnın аоrtаnı gərginləşdirməsindən аlınаn küy də qоşulur. 
Ikinci  tоn  mədəciklərin  diаstоlаsı  zаmаnı  еşidildiyi  üçün  – 
diаstоlik  tоn  аdlаnır.  Diаstоlik  tоn  birinci  tonun  əksinə  olaraq 
yüksək və qısa olur. Diastоlik ton ancaq aorta və ağciyər arteriyası 
aypara  klapanlarının  qapanmasından  alınır.  Ona  görə  də  ikinci 
tona klapan tonu dа deyilir. 

60 
Müxtəlif ürək xəstəlikləri zamanı tonlara əlavə küylər qarışır 
və onlar təmiz eşidilmir. 
Ürək tonlarının müayinəsi çox mühüm diaqnostik əhəmiyyətə 
malikdir. 
Ürək  tonlarına  adətən  stetoskop  və  ya  tonendokop  vasitəsilə 
qulaq  asılır.  Stetoskop  taxta  və  ya  metaldan  düzəldilmiş  borudan 
ibarətdir.  Onun  nazik  ucu  ürək  nahiyyəsinə  enli  ucu  isə  müayinə 
aparan şəxsin qulağına qoyulur. 
Fonendoskop üstü memran ilə örtülmüş kapsuladan ibarətdir. 
Kapsuladan  ucluqları  olan  iki  rezin  boru  ayrılır.  Bəzi  fonendos-
koplarda kapsuladan çoxlu rezin ayrılır. Bu da  eyni vaxtda iki və 
ya  dörd  nəfərin  eyni  vaxtda  birlikdə  ürək  tonlarını  dinləməsinə 
imkan verir. 
Atlar  və  iri  buynuzlu  heyvanlar  dəzgahda  təsbit  edilir.  Sol 
qabaq  ayaq  bir  qədər  irəli  çəkilir.  Fonendoskop  vasitəsilə  4-5 
qabırğa  arası  nahiyyədə  ürək  tonları  dinlənilir.  Döş  boşluğunun 
sol dirsəkaltı nahiyyəsində əl ilə ürək vurğularını saymaq da olar. 
Təcrübənin nəticəsi təhlil edilərək qeyd olunur. 
Mədəciklərin  sistolası  zamanı  ürəyin  zirvəsinin  döş  qəfəsinə 
dəyməsi  ürək  təkanı  adlanır.  Bunu  rentgenoskopiya  və  yа 
еxоkаrdiоqrаfiyа üsulu vаsitəsilə müayinə etmək olar. 
Ürəyin  bir  iş  dövründə  (tsiklində)  qulaqcıqlar  0,1  saniyə 
işləyir, 0,7 saniyə istirahət edir. Mədəciklər isə 0,3 saniyə işləyir 
0,5 saniyə istirahət edir. Ürəyin hər bir iş dövrü (tsikli) üç fazadan 
ibarətdir.  
1 - qulaqcıqların yığılması- 0,1 saniyə vaxt sərf olunur. 
2 - mədəciklərin yığılması - 0,3 saniyə vaxt sərf olunur  
3  -  qulaqcıqların  və  mədəciklərin  eyni  vaxtda  boşalması 
(diastola) -0,4 saniyə vaxt olunur. Bu faza pauza adlanır. 
Deməli  ürəyin  bir  iş  dövrü  (ürək  tsikli)  cəmi  0,8  saniyə 
davam edir. Qulaqcıqların, mədəciklərin sistolasi və ümumi pauza 
ürəyin bir iş dövrünü (ürək tsiklini) əmələ gətirir. 

61 
Qanın  sistolik  və  dəqiqəlik  həcmi  ürəyin  işi  ilə  əlaqədardır. 
Mədəciklərin  sistolası  zamanı  aorta  və  ağciyər  arteriyasına 
qovulan qan sistolik həcm adlanır. 
Qanın  sistolik  həcmi  müxtəlif  heyvanlarda  müxtəlifdir.  500 
kq çəkisi olan atda sistolik həcm - 850 ml, 500 kq çəkisi olan iri 
buynuzlu heyvanda - 580 ml olur. Qoyunda sistolik həcm - 55 ml, 
çəkisi 10 kq olan itdə - 14 ml olur. 
Ürəyin  bir  dəqiqədə  damarlara  qovduğu  qanın  miqdarı  də-
qiqəlik  həcm  adlanır.  Sistolik  həcmi  bir  dəqiqədəki  ürək  vurğu-
larının sayına vursaq dəqiqəlik həcmi tapmaq olar. 
Insanlarda  sistolik  həcm  60-70  ml  olur.  Əgər  ürək  vurğu-
larının  bir  dəqiqədəki  miqdari  70  olarsa  dəqiqəlik  həcm 
70x70=4900 ml və  ya 4,9 litr olar.  Insanda  dəqiqəlik həcm  4,5-5 
litr olur. Iş zamanı sistolik və dəqiqəlik həcm artır. 
 
 
 
MÖVZU: ÜRƏK FƏLĠYYƏTĠNĠN TƏNZĠMĠ 
 
Ürək faəliyyəti iki sistem ilə tənzim olunur. 
1.
 
Sinir sistemi, 
2.
 
Humoral sistem. 
Itdə  ürəyə  gələn  simpatik  və  azan  sinirlər  kəsilərsə  heyvan 
ölmür. Ancaq heç bir iş görə bilmir. Buradan belə bir nəticə çıxır 
ki,  orqanizmin  hər  an  dəyişən  tələbatını  ödəmək  üçün  ürəyin 
fəaliyyəti mərkəzi sinir sistemi ilə nizamlanır. 
Skelet  əzələsinin  yığılma  qüvvəsi  qıcığın  qüvvəsindən  asılı 
olaraq  artır.  Bu  onunla  əlaqədardır  ki,  çoxlu  liflərə  malik  skelet 
əzələsinin  lifləri  müxtəlif  oyanma  qüvvəsinə  malikdir.  Ürək 
əzələsi isə minimum qıcığa maksimum cavаb verir.  
Mərkəzi  sinir  sistemi  simpatik  və  parasimpatik  sinir  lifləri 
vasitəsilə  ürəyin  işini  tənzim  edir.  Simpatik  və  parasimpatik 
sinirlər ürəyə 5 təsir göstərir. 
1. Ürək vurğularının sayına 

62 
2. Ürək əzələsinin yığılma qüvvəsinə 
3. Ürəkdə oyanmanın nəql olunma sürətinə 
4. Ürəkdə oyanma astanasına 
5. Ürək əzələsinin tonusuna  
Simpatik  sinir  qeyd  olunmuş  göstəriciləri,  yəni  ürəyin  işini 
qüvvətləndirir.  Parasimpatik  sinir  isə  zəiflədir.  Hər  iki  sinir  ürək 
avtomatizminə qüvvətli təsir göstərir. 
Məşğələyə hazırlaşmaq üçün suallar: 
1. Ürəyin fəaliyyətinin mərkəzi 
2. Azan və simpatik sinirin ürəyin işinə təsiri 
3. Ürək fəaliyyətinin reflektor və humoral tənzimi 
4. Ürəyin işinin fаzаlаrı 
5.  Dаmаr  rеflеksоgеn  zоnаlаr  və  qаn  dövrаnının  tənzimində 
оnlаrın rоlu. 
 
Laboratoriya iĢi 24.  
Ürək fəаliyyətinin humоrаl tənzimi 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  dovşan,  narkotik  maddə,  təsbit  üçün  stol, 
alətlər,  ucunda  bayraqcıq  olan  uzun  iynə,  induksion  cihaz  və  ya 
elektrostimulyator, fizioloji məhlul, tənzif, sap. 
IĢin gediĢi. Dovşan cərrahi stol üzərində təsbit edilir. Boyun 
nahiyyəsində  dəri  kəsilir.  Azan  sinir  toxumalardan  aralanır,  sapa 
götürülüb kəsilir, lakin sapda sinirin periferik-ürək ucu qalmalıdır.  
Döş boşluğunun sol tərəfində 7-ci və 8-ci qabırğaların arasın-
dan,  ucunda  bayraqcıq  olan  uzun  iynə  ürəyin  zirvəsinə  batırılır. 
Bayraqcığın  hərəkətinə  əsasən  ürək  vurğusunun  qüvvəsi  və  miq-
darı müşahidə edilməlidir. Sonra azan sinirin periferik ucu  qıcıq-
landırılır  və  ürək  fəaliyyətində  əmələ  gələn  dəyişiklik  müşahidə 
edilir (şəkil 18, 19). Nəticə analiz olunaraq dəftərə qeyd olunur. 
 

63 
 
 
Şəkil 18. Аzаn sinirin ürək fəаliyyətinə təsiri:  
А-qulаqcıqlаrın yаzısının аlınmаsı; B-mədəciklərin yаzısının аlınmаsı;  
V-аzаn sinirin qıcıqlаndırılmаsı. 
 
 
Şəkil 19. Simpаtik sinirin ürək fəаliyyətinə təsiri:  
I-qıcığın vеrilməsi; II-qıcığın dаyаndırılmаsı
 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 25.  
Ürək fəaliyyətinin sinir tənzimi. 
Ürək  fəaliyyəti  tənziminin  təlimi  I.I.Pavlov  tərəfindən  yara-
dılmışdır.  О,  müəyyən  etmişdir  ki,  ürəyin  ritmik  (ürək  vurğu-
larının  sayına  təsir  edən)  sinirlərdən  başqa,  dinamik  (ürəyin 
qüvvəsinə  təsir  edən)  sinirlər,  yəni  mərkəzdənqaçan  sinirlərdə 
ürəyin vurğularını qüvvətləndirən və zəifləndirən liflər vardir. 
I.I.Pavlov bu sinirləri kəşf etməklə, sinir trofik təliminin əsa-
sını qoymuşdur. Bu o deməkdir ki, sinir sistemi, toxuma və üzvlə-

64 
rin  maddələr  mübadiləsini  tənzim  edir  və  şəraitdən  asılı  olaraq 
onu dəyişdirir. 
Ürək  fəaliyyətinin  sinir  tənzimi,  mərkəzi  sinir  sistemindən 
ürəyə gələn azan və simpatik sinirlər vasitsilə təmin olunur (şəkil 
20). 
Azan  və  simpatik  sinirlər  ürək  yığılmаlarının  ancaq  sayına 
(xronotrop)  deyil,  eyni  zamanda  ürək  yığılmаlаrının  qüvvəsinə 
(inotrop),  ürəkdə  oyanmanın  nəql  olunma  sürətinə  (dromortop), 
oyanma  astanasına  (batmotrop)  və  ürək  əzələsinin  tonusuna 
(tonotrop) da təsirlər göstərir. 
 
Şəkil 20. Ürəyin öz-özünü tənzimi:  
1-qаbıq mərkəzi; 2-uzunsоv bеyin mərkəz; 3-dil-udlаq siniri;  
4-sinеkаrаtid və yа Qеrinqа siniri; 5-аzаn sinirin vidаci düyünü;  
6-bоyunun ön simpаtik siniri; 7-ulduzvаri düyün; 8-pаrаsimpаtik sinir;  
9-dеprеssоr sinir; 10-kаrоtid sinusu; 11-аоrtа qövsü rеsеptоrlаrı;  
12-bоş vеnаlаrın rеsеptоrlаrı. 
 
Azan və simpatik sinirlərin qıcıqlаndırılmаsı ürək fəaliyyətinə 
bir-birinin əksinə olaraq təsir göstərir. Azan sinir ürək fəaliyyətini 
ləngidir, simpatik sinir isə əksinə ürək fəaliyyətini qüvvətləndirir. 
Qıcığın  qüvvəsindən  asılı  olaraq,  azan  sinirin  ürəyin  işinə 
təsiri bir qədər dəyişir. 

65 
Azan  sinir  qüvvətli  elektrik  cərəyanı  ilə  qıcıqlаndırıldıqda 
ürək  dərhal  diastola  fazasında  dayanır.  Qıcıq  dayandırıldıqdan 
sonra ürəyin əvvəlki fəaliyyəti tez bir zamanda bərpa olunur. 
Azan  və  simpatik  sinirlər  istiqanlıların  ürəyinə  müstəqil 
şaxələr  şəklində,  qurbağada  isə  bir  sinir  sütünu  ilə  gəlir.  Həmin 
sütün vaqo-simpatik sütun adlanır.  
Qurbağanın  vaqo-simpatik  sütununu  qıcıqlаndırdıqda  ürəyin 
fəaliyyəti zəifləyir. Bu, ürək fəaliyyətinə azan sinirin təsirinin üs-
tünlüyünü  göstərir.  Qıcıqlanma  dayandırıldıqdan  sonra  ürək  bir 
müddət  (vaqo-simpatik  sütünun  qıcıqlanmasına  qədər  olduğun-
dan) daha tez-tez və nisbətən qüvvətli işləyir. Bu, simpatik sinirin 
təsiri ilə əlaqədardır.  
Buradan  belə  nəticəyə  gəlmək  olur  ki,  simpatik  sinirə  nisbə-
tən  azan  sinir  yüksək  oyanma  xassəsinə  malikdir  və  təsirdən 
sonrakı dövrü də qısadır. 
ĠĢ üçün lazımdır: kimoqraf, induksion cihaz və ya elektrosti-
mulyator, Ringer məlulu, elektrod, ştativ, alətlər, sap və qurbağa. 
IĢin gediĢi. Qurbağa adi qaydada hərəkətsizləşdirilir. Döş və 
qarın boşluğu yarılır, ürəyin üzəri açılır, perikard kasılır və ürəyin 
yüyəninə sap bağlanır. Arxası üstə təsbit edilmiş, qurbağada azan 
sinir  axtarılır.  Siniri  axtarmazdan  qabaq,  ayrı-ayrı  sinirlərin 
yerlərini öyrənmək lazımdır. 
Əvvəlcə sağ tərəfdə qabaq ətraf kənara və aşağı çəkilir. Ürə-
yin  arasındakı  əzələ  və  fassiya  çənə  bucağı  üzrə  nazik  qayçı  ilə 
kəsilir.  Kəsik  davam  etdirilərək  qoltuqaltı  nahiyyənin  sığallı 
səthinə qədər aparılır. 
Bu  əzələnin  üzərində  onun  aşağı  kənarına  yaxın  damar-sinir 
dəstəsi yerləşir. Bu dəstə yuxu arteriyası, vidaci vena, qırtlaq siniri 
və vaqo-simpatik sinirlərdən ibarətdir. 
 Ön tərəfdə daha aydın iki sinir kələfi görünür. Bunlardan biri 
dilkökü siniri, o biri dil və udlaq siniridir. Dilkökü siniri sinir-da-
mar dəstəsini köndələn kəsir. Dil-udlaq siniri isə onların üzərində 
ilgək əmələ gətirir. Göstərilən sinirlərin arxasından azan və qırtlaq 
sinirləri keçir. 

66 
Vaqo–simpatik sinir sütünu ətraf toxumalardan ayrılır, ürəklə 
bilavasitə  əlaqəsi  olan  sinirlər  kəsilir  və  sinir-damar  kələfinin  al-
tından sap salınır. Ürək zirvəsindən serfinlə tutularaq lingə birləş-
dirilir. 
Ürəyin  fəaliyyəti  1-2  dəqiqə  müddətində  kimoqrafda  yazılır. 
Sonra  azan  sinir  qıcıqlаndırılır  və  bu  zаmаn  ürək  fəаliyyəti  zəif-
ləyir və yığımlаrın amplitudları qısаlır. Bu da da azan sinirin ürək 
fəaliyyətinə  xarakterik  təsirini  göstərir.  Qıcıq  verilməsi  dayan-
dırılır və kardioqram üzərində aparılan müşahidə davam etdirilir.  
Təcrübə  bir  neçə  dəfə  təkrar  edilir  və  hər  dəfə  sinirin 
qıcıqlаndırılması ürək fəaliyyətinin ləngiməsi ilə nəticələnir. 
Azan  sinirin  qıcıqlаndırılmаsı  dayandırılan  kimi  ürək  fəaliy-
yəti bərpa olunur və bu dəfə ürək əvvəlkindən də bir qədər sürətlə 
işləyir.  Bu  isə  simpatik  sinirin  təsirinin  nəticəsidir.  Sonra  ürəyə 
verilən  cərəyan  qüvvətləndirilir,  ürək  dərhal  diastolа  fazasında 
dayanır.  Qıcıqlanma  dayanadırıldıqda  ürək  yenidən  işləməyə 
başlayır. 
Azan sinirin ürək fəaliyyətinə təsirinin müşahidəsi 1-2 dəqiqə 
davam  etdirilir.  Nəticədə  aydın  olur  ki,  azan  sinir  qıcıqlаndırı-
landa ürək fəaliyyəti ləngiyir, qıcıqlanma dayandırılanda isə ürək 
fəaliyyəti  yenidən  bərpa  olunur.  Bundan  sonra  ürəyin  fəaliyyəti 
əvvəl  yavaş, sonra bir qədər sürətlə, ondan sonra daha sürətlə və 
nəhayət  güclənərək  tədricən  normaya  çatır.  Alınmış  kardioqram 
analiz edilərək nəticə dəftərə yazılır. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 26.  
Ürəyə reflektor təsir (Qols təcrübəsi). 
Ürək fəaliyyətinin reflektor tənzimi, onurğa və uzunsov beyin 
mərkəzləri, yarımkürələrın qabığı, həmçinin aralıq beyinin hipota-
lamus  nahiyyəsi  ilə  təmin  olunur.  Ürəyin  reflektor  təmzimi  mər-
kəzə  qaçan  sinirlərin  və  müxtəlif  refleksogen  zonaların  qıcıqlan-
ması zamanı müşahidə olunur. Refleksogen-refleks əmələ gətirən 

67 
deməkdir. Aorta qövsündə yuxu arteriyasında, boş venalarda ürə-
yin özündə  yerləşən baroreseptorlar və xemoreseptorlar reflekso-
gen  zonaları  əmələ  gətirir.  Refleksogen  zonaların  qıcıqlanması 
ürəyin işini və qan damarlarının mənfəzini dəyişir. Xemoreseptor-
lar qanın kimyəvi  tərkibi dəyişəndə  qıcıqlanır.  Isti,  soyuq, qorxu, 
həyəcan sevinc, kədər və s. reflektor olaraq ürək fəaliyyətinə təsir 
edir. 
IĢ  üçün  lazımdır:  qurbağa,  alətlər,  saniyə  ölçənlər,  mantar 
lövhə, sancaqlar, üç göz pipeti, soyuqqanlilar üçün Ringer məhlu-
lu,  0,5%-li  sulfat  turşusu  və  0,1%-li  atropin  məhlulu,  sücgəc 
kağızı. 
IĢin gediĢi. Qurbağa arxası üstə mantar lövhəyə təsbit olunur. 
Ürəyin üzəri açılır, ürək perikarddan azad edilərək Ringer məhlulu 
ilə isladılır və onun vurğuları bir dəqiqə müddətində sayılır. 
Pinsetlə  qurbağanın  qarnına  bərk  vurulur  və  ürək  vurğuları 
yenidən sayılır. 
Sonra  qurbağanın  baş  və  onurğa  beyni  pozularaq  yenidən 
qarnına  bərk  vurulur  və  ürək  vurğuları  yenidən  sayılır.  Təcrü-
bədən nəticə çıxаrılır dəftərə yazılır. 
 
 
MÖVZU: QAN DAMARLARINDA QANIN TƏZYIQI 
VƏ HƏRƏKƏTI. 
 
Qan damarlarının daxilindəki təzyiq qan təzyiqi adlanır. Qan 
təzyiqinin  yüksəlməsi  və  aşağı  düşməsi  ürəyin  işinin  fazalari  ilə 
əlaqədardır. Müxtəlif faktorlar qan təzyiqinə təsir edir. 
Qan  damarlarda  fasiləsiz  hərəkət  edir.  Baş  beyində  qan  döv-
ranının  bir  neçə  dəqiqə  müddətinə  dayanması  heyvanın  ölməsinə 
səbəb  olur.  Müxtəlif  damarlarda  qanın  hərəkət  sürəti  müxtəlifdir. 
Aortada  400-500  mm/san,  arteriyalarda  150-200  mm/san  olur. 
Kapilyarlarda  isə  qanın  hərəkət sürəti 0,5 mm/san olur.  Belə zəif 
sürət isə qan ilə hüceyrə və toxumalar arasında mübadilə prosesini 

68 
təmin edir. Qan təzyiqi ürəyə  yaxın olan damarlarda daha yüksək 
olur. Sistolik (maksimal) və diastolik (minimal) təzyiq vardır.  
Məşğələyə hazırlaşmaq üçün suallar: 
1.
 
Qan  təzyiqini  yaradan  faktorlar.  Müxtəlif  damarlarda 
qanın təzyiqi. 
2.
 
Damar  refleksogen  sahələr  və  onların  qan  təzyiqinin 
nizamlanmasında rolu. 
3.
 
Qan damarlarında qanın hərəkətini təmin edən faktorlar. 
4.
 
Müxtəlif damarlarda qanın hərəkət sürəti. 
5.
 
Nəbz, onun mənşəyi və təyini. 
6.
 
Arteriya və vena nəbzi. 
7.
 
Nəbz dalğasının qrafik qeydi. 
8.
 
Qanın damarlarda fasiləsiz axmasının səbəbi. 
9.
 
Hipertoniya, hipotoniya haqqında anlayış və qan təzyiqinin 
tənzimi. 
10.
 
Müxtəlif  heyvanlarda  (atda,  inəkdə,  camışda,  qoyunda, 
donuzda) nəbzin miqdarı. 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 27.  
Qan təzyiqinin təyini (vasitəli üsul). 
IĢ  üçün  lazımdır:  sfiqmomanometr  və  ya  tonometr,  fonen-
doskop, spirt, pamqbıq. 
IĢin  gediĢi.  Sfiqmomanometrin,  eləcə  də  tonometrin  boş 
manjeti, müayinə olunan insаnın bazu arteriyasi üzərinə bağlanır. 
Fonendoskop  isə  manjetdən  aşağıda  dirsəyin  bükücü  səthində 
arteriyanın üzərinə qoyulur. Monometrin rezin balonunu sıxmaqla 
manjetə, bazu arteriyasının sıxılması nəticəsində nəbz itənə qədər 
hava  örtülür.  Sonra  monometrin  vintlini  (klapanını)  açaraq 
manjetdən havanı  tədricən xaricə  buraxmaqla damara olan təzyiq 
tədricən  azaldılır.  Bu  zaman  həmin  damara  olan  təzyiqi  göstərən 
civə  sütununun  enmə  səviyyəsi  və  həm  də  dinlənən  damarda 
fasiləli “tup” səsi baş verməsi izlənir. Ilk “tup” səsi eşidilən anda 
civə sütununun göstəricisi qanın ən yüksək - maksimal təzyiqidir.  

69 
Civə  sütunu  enməkdə  davam  etdikcə  eşidilən  səs  getdikcə 
güclənir və nəhayət birdən yox olur və ya kəskin sürətdə zəifləyir. 
Bu zaman monometrin göstəricisi qanın ən aşağı- minimal təzyiqi 
olur. 
Maksimal təzyiq ürək fəaliyyətinin sistola dövründə olduğuna 
görə ona həm də sistolik təzyiq deyilir. Minimal təzyiq isə ürəyin 
diastola  dövründə  olduğundan  buna  diastolik  təzyiq  də  deyilir. 
Atda  və  inəkdə  qan  təzyiqini  təyin  etmək  üçün  quyruq  arteriya-
sından istifadə olunur. 
 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 28.  
Nəbz dalğasının qrafik qeydi. 
Ürəyin hər sistolası zamanı qan damarlarının divarının ritmik 
dəyişməsinə nəbz deyilir. Nəbz əhəmiyyətli dərəcədə ürəyin işini 
əks etdirir. Nəbzi müayinə etməklə ürəyin işi və bütün ürək-damar 
sisteminin vəziyyəti hаqqında müəyyən təsəvvür əldə etmək olar. 
Arteriya  nəbzi  bədən  səthinə  yaxın  keçən  arteriyalarda  müayinə 
edilir.  Atda  xarici  çənə  arteriyasında,  inəkdə  uz  arteriyasında, 
xırda  heyvanlarda  bud  (qasıq)  nahiyyəsində  müayinə  etmək  olar. 
Atlarda,  dəvələrdə  və  iri  buynuzlu  heyvanlarda  nəbzi  quyruq 
arteriyasında daha  yaxşı müayinə etmək olur. Bu arteriyadan qan 
təzyiqini müayinə üçün də istifadə edilir. 
Insanlarda  nəbz  biləkdə,  mil  arteriyasında  (gicgahda  da 
müayinə etmək olur) müayinə edilir. Nəbzin miqdarı bir dəqiqədə 
təyin olunur. 
IĢ  üçün  lazımdır:  sfiqmoqraf,  hislənmiş  sığallı  kağız  lenti, 
rəngli karandaş. 
IĢin gediĢi. Yoxlanan şəxs sol qolunu arxası üstə stol üzərinə 
qoyur.  Bilək  arteriyasının  ən  yaxşı  vuran  nahiyyəsi  rəngli 
karandaşla  işarə  edilir.  Sfiqmoqrafin  həssas  düyməciyi  damarın 
nişanlanmış yerinə qoyulur. 

70 
Düyməciklə  əlaqədar  olan  link  hərəkətə  gələndə  sfiqmoqraf 
qaytanla  və  ya  xüsusi  manjetlə  biləyə  bağlanır.  Cihazin  valı  ilə 
lingin yazan hissəsinin arasına hislənmiş kağız lenti qoyulur. 
Ling  hərəkət  edən  kimi  sfiqmoqrafın  saat  mexanizmi  işə 
salınır və hərəkət edən kağız lenti üzərində nəbzin əyrisi yazılır. 
Alınan  yazı  sfiqmoqram  adlanır.  Sonra  alınmış  sfiqmoqram 
təhlil edilir. Sifiqmo - dalğa, qramma - yazmaq deməkdir. Sаğlam 
orqanizmdə nəbz ritmik olmaqlа nəbz vurğularının arasındakı vaxt 
eyni olur. Ürək xəstəlikləri zamanı nəbzin ritmikliyi pozulur. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 29. 
Kapillyar qan dövranının müĢahidəsi. 
Kapillarlarda  qanın  hərəkət  sürəti  çox  zəifdir  (0,5  mm/san). 
Bunun  fiziolji  əhəmiyyəti  vardir.  Belə  ki,  hüceyrə  və  toxumalar 
arasında  mübadilə  prosesləri  kapillyarlarda  gedir.  Onların  divarı 
nazik  оlmаqlа  bir  qаt  endoteli  hüceyrələrindən  əmələ  gəlmişdir. 
Qanin  tərkibində  olan  oksigen  və  qida  maddələri  kapillyarlardan 
hüceyrə  və  toxumalara  keçir.  Əksinə,  karbon  qazı  (CO
2
)  və 
parçalanma məhsullari isə toxumalardan qana keçir.  
IĢ  üçün  lazımdır:  kapillyaroskop,  qurbağa,  üzərində  deşik 
olan mantar lövhə, sancaqlar, mikroskop, tənzif, salfet. 
IĢin  gediĢi.  Qurbağa  bir  neçə  dəqiqə  müddətində  içərisində 
10%-li etil spirti olan bankaya salınaraq narkoz edilir. 
Qurbağanın hərəkəti dayandıqdan sonra bankadan çıxarılır və 
mantar lövhə üzərinə qoyulur, sonra qurbağanın üzgənc pərdəsi və 
ya dili sancaq vasitəsilə mantar lövhədə olan deşik üzərinə çəkilib 
təsbit olunur. 
Üzgənc pərdəsi su ilə isladılır və mikroskopun kiçik böyüdü-
cüsü  altında  qanın  axma  istiqamətilə  arteriolalar,  kapillyarlar  və 
venalar  tapılır  (şəkil  21).  Qan  damarlarının  müxtəlif  hissələrində 
qanın hərəkət fərqinə (sürətinə, axımına və s.) fikir verilir. Nəticə 
analiz olunur.  

71 
 
Şəkil 21 . Qаnın dаmаrlаrdа hərəkəti 
 
 
 
MÖVZU: QAN DAMARLARININ MƏNFƏZININ 
TƏNZIMI. 
 
Qan damarlarının mənfəzi iki sistem vasitəsilə tənzim olunur: 
1.
 
Sinir sistemi;  
2.
 
Humoral sistem. 
 
Məşğələyə hazırlaşmaq üçün suallar: 
1.
 
Damar tonusu, vazokonstriktorlar və vazodilatаtorlar. 
2.
 
Damarların mənfəzinin sinir tənzimi. 
3.
 
Damarların mənfəzinin humoral tənzimi. 
4.
 
Qаnın dаmаrlаrda hərəkətinin fiziоlоji qаnunаuyğunluğu. 
5.
 
Qаnın dаmаrlаrdа hərəkətini təmin еdən fаktоrlаr. 
6.
 
Аrtеriyаlаrdа,  vеnаlаrdа  və  kаpilyаrlаrdа  qаnın  hərəkət 
sürəti. 
7.
 
Qаnın dаmаrlаrdа fаsiləsiz аxmаsının səbəbi. 

72 
8.
 
Kаpilyаrlаrdа  qаnın  hərəkət  sürətinin  zəif  оlmаsının 
əhəmiyyəti. 
Damarlarda  onların  mənfəzini  daraldan  sinir  lifləri  vardır. 
Həmin  sinir  lifləri  simpatik  sinir  sisteminə  aid  olmaqla-vazo-

Kataloq: books rax
books rax -> Psixologiya
books rax -> Fİruddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev
books rax -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 23 may 2012-ci il tarixli
books rax -> Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
books rax -> QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
books rax -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana
books rax -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu
books rax -> Fərid Hüseyn 300-dən sonrakı azərbaycanlılar