Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27

Lаbоrаtоriyа iĢi 41.  
Ximozin fermentinin südə təsiri. 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  mədə  və  ya  şirdan  şirəsi,  spirt  lampası, 
0,5%-li soda məhlulu, təzə süd, 1 ml-lik bir ədəd pipet, su hama-
mı, 5 ml-lik 1 ədəd pipet, ştativ. 
ĠĢin gediĢi. 2 ədəd sınaq şüşəsi götürülür. 1 №-li sınaq şüşə-
sinə  1  ml  mədə  şirəsi,  2№-li  sınaq  şüşəsinə  1  ml  qaynadılmış  və 
soyudulmuş mədə şirəsi tökülür. Sonra hər bir sınaq şüşəsinə 5 ml 
təzə  süd  əlavə  edilir.  Sınaq  şüşələri  15-20  dəqiqə  37-38
0
C  tem-
peraturda  istiliyi  olan  su  hamamında  və  ya  termostatda  saxlanır. 
15-20  dəqiqədən  sonra  hansı  sınaq  şüşəsində  südün  laxtalanması 
müəyyən edilir. 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 42.  
Mədə Ģirəsinin turĢuluğunun təyini. 
Mədə şirəsinin tərkibində HCl vardır. Ona görə də mədə şirə-
sinin reaksiyayası turşdur. Heyanlarda mədə şirəsinin PH 0,7 – 1,0 
bərabərdir.  Xlorid  turşusu  mədədə  sərbəst  və  birləşmiş  şəkildə 
olur. 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  mədə  şirəsi,  dimetlamidoazobenzolun 
spirtdə,  0,5%-li  məhlulu,  fenolftaleinin  spirtdə  1%-li  məhlulu, 
0,1n  NаОN  məhlulu,  titrasiya  üçün  büret,  100  ml-lik  kimyəvi 
stəkan və ya kolba. 
ĠĢin  gediĢi.  Kolbaya  5  ml  mədə  şirəsi  tökülür  və  üzərinə  2 
damcı fenolftaleinin spirtdə məhlulundan əlavə edilir. 
Bu  vaxt  qırmızı  rəng  alınır.  Sonra  kolbadakı  qarışıq  0,1n 
NaOH  məhlulu  ilə  zəif-sarı  rəng  alınana  qədər  titrlənir.  Zəif  sarı 
rəngin  alınmasına  sərf  olunan  qələvinin  miqdarı  sərbəst  xlorid 
turşusunu göstərir. 
Həmin  kolbada  2-ci  titrləmə  aparılır,  yəni  zəif  sarı  rəng, 
qırmızı  rəngə  çevrilənə  qədər  qələvi  ilə  titrləmə  davam  etdirilir. 
Qırmızı  rəngin  alınmasına  sərf  olunan  cəmi  qələvinin  miqdarı 
qeyd edilir və bu ümumi xlorid turşusunu göstərir. 

100 
Ümumi turşuluq ilə sərbəst turşuluq arasındakı fərq birləşmiş 
turşuluğu göstərir. 
Məsələn,  zəif-sarı  rəngin  alınmasına  2  ml  NaOH,  qırmızı 
rəngin  alınmasına 3 ml NaOH sərf edilib.  Alınan rəqəmlər 20-yə 
vurularaq 100 ml mədə şirəsindəki turşuluq hesablanır. 
Ümumi turşuluq – Ü/T = 3 x 20 = 60 ml 0,1n NaOH 
Sərbəst turşuluq – S/T = 2 x 20 = 40 ml 0,1n NaOH 
Birləşmiş turşuluq –B/T = 60 – 40 = 20 ml 0,1n NaOH 
Məlumdur ki, 1 ml 0,1n  NaOH, 1  ml 0,1%-li  HCl-u neytral-
laşdırır.  1  ml  0,1%-li  xlorid  turşusu  məhlulunda  0,00365  qram 
HCl  vadır.  Buna  görə  də,  0,00365-i  100  ml  mədə  şirəsində  olan 
xlorid  turşusunun  neytrallaşmasına  sərf  edilən  0,1%n  NaOH  –ın 
miqdarına  vursaq  xlorid  turşusnun  qram  faizlə  miqdarını  tapmış 
olarıq. 
Ü/T= 0,00365 x 60 ml 0,1n NaOH = 0,219 q/% HCl 
S/T= 0,00365 x 40 ml 0,1n NaOH = 0,146 q/% HCl 
B/T =0,00365 x 20 ml 0,1n NaOH = 0,073 q/% HCl 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 43.  
Mədaltı vəzin Ģirəsinin fermentlərinin 
həzm xassəsinin təyini. 
Mədəaltı vəzi qarışıq sekresiyalı vəzidir. Belə ki, həzm şirəsi 
və  hormon  hazırlayır.  Mədəaltı  vəzi  çıxarılanda  heyvan  15-20 
gündən sonra ölür. Vəzin sekretor fəaliyyəti iti və xroniki təcrübə 
üsulları  ilə  öyrənilir.  Şirənin  tərkibində  su,  üzvü  və  qeyri-üzvi 
maddələr  vardır.  Reaksiyası  qələvidir.  Şirənin  tərkibində:  tripsin, 
ximotripsin, laktаza və s. fermentlər vardır. 
Mədəaltı  vəzin  şirəsinin  tərkibində  züllalara,  yağlara  və 
karbohidratlara təsir göstərən fermentlər vardır. 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  mədəaltı  vəzi  şirəsi,  fibrin,  bitki  yağı, 
0,5%-li bişmiş nişasta məhlulu, öd, çiy nişasta (toz halında), 5%-li 
xlorid  turşusu  məhlulu,  1%-li  mis  sulfat  məhlulu,  10%-li  NaOH 
məhlulu,  0,1n  NaOH  məhlulu,  fenolftalein,  göy  lakmus  kağızı, 

101 
Lyuqol məhlulu, 8 ədəd sınaq şüşəsi, ştativ, su hamamı, su termo-
metri,  ştativdə  yerləşdirilimiş  büret,  2  ədəd  kimyəvi  stəkan,  spirt 
lampası, göz pipeti, 2 ml-lik 2ədəd pipet. 
ĠĢin  gediĢi.  6  ədəd  sınaq  şüşəsi  nömrələnir  və  ştativdə  yer-
ləşdirilir: 
1  №-li  sınaq  şüşəsinə  2  ml  mədəaltı  vəzi  şirəsi  və  kiçik 
parça fibrin əlavə edilir. 
2  №-li  sınaq  şüşəsinə  2  ml  mədəaltı  vəzi  şirəsi  tökülür  və 
onun üzərinə 3-4 damcı 0,5 % HCl məhlulu (turş reaksiya alınana 
qədər –lakmus kağızı ilə təyin olunur) və kiçik parça fibrin əlavə 
edilir. 
3  №-li  sınaq  şüşəsinə  2  ml  mədəaltı  vəzi  şirəsi  və  2  ml 
bişmiş nişasta məhlulu əlavə edilir. 
4  №-li  sınaq  şüşəsinə  2  ml  mədəaltı  vəzi  şirəsi  və  az 
miqdarda nişasta tozu əlavə edilir. 
5  №-li  sınaq  şüşəsinə  2  ml  mədəaltı  vəzi  şirəsi  tökülür  və 
onun üzərinə 12 damcı bitki yağı əlavə edilir. 
6  №-li  sınaq  şüşəsinə  2  ml  mədəaltı  vəzi  şirəsi  tökülür  və 
üzərinə 12 damcı bitki yağı və 5 damcı öd əlavə edilir. 
Bütün  sınaq  şüşələri  40  dəqiqə  müddətində  38-40
0
C  tempe-
raturda  istiliyi  olan  su  hamamına  qoyulur.  Su  hamamının  tempe-
raturu  termometr  ilə  müntəzəm  yoxlanır.  Temperatur  azalanda 
hamama qaynar su əlavə edilir. 
40  dəqiqədən  sonra  1  və  2  №-li  sınaq  şüşələrində  züllaların 
parçalanma məhsulları təyin edilir. Bunun üçün 1 və 2 №-li sınaq 
şüşələrində,  40  №-li  işdə  göstərildiyi  kimi  büret  reaksiyası 
qoyulur. 
3 və 4  №-li sınaq  şüşələrində nişastanın  parçalanma məhsul-
ları təyin edilir. Yəni hər bir sınaq şüşəsindəki qarışıq iki bərabər 
hissəyə  ayrılır  (eyni  nömrəli  sınaq  şüşələrinə)  38  №-li  işdə 
göstərildiyi kimi bir hissə ilə nişastaya, digər hissə ilə qlükozaya 
qarşı reaksiya qoyulur. 
 5 və 6 №-li sınaq şüşələrində yağların parçalanma məhsulları 
təyin  edilir.  Bunun  üçün  həmin  sınaq  şüşələrində  olan  qarışıq 

102 
ayrılıqda  eyni  nömrəli  stəkanlara  tökülür.  Hər  bir  stəkanda  olan 
qarışığın üzərinə 1-2 damcı fonolftalein indikatoru əlavə edilir və 
3  dəqiqə  müddətində  itməyən  açıq  cəhrayı  rəng  alınana  qədər 
büretdən 0,1 n NaOH məhlulu ilə titrlənir. 
 5  və  6  №-li  sınaq  şüşələrindəki  qarışığın  titrlənməsinə  sərf 
olunan qələvinin miqdarı damcıların sayina görə hesablanır. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 44. 
Ödün yağları emulsiya etməsi. 
Öd qara ciyərdə fasiləsiz əmələ gəlir. Qara ciyər ən iri vəzili 
orqandır. Onun orqanizmdən çıxarılması və qüvvətli zədələnməsi 
insan və heyvanda ölümə səbəb olur. Öd göy-sarımtıl rəngli maye 
olmaqla,  zəif  qələvi  reaksiyalıdır  -  ödün  əsas  komponentləri  öd 
turşuları,  öd  piqmentləri,  xolesterin,  lesitin,  yağlar  və  mütəlif 
duzlardır. 
 
 Ödün həzm prosesində rolu: 
1. Yağları emulsiya halına salır 
2.Mədədən bağırsağa keçmiş turş möhtəviyyatı neytrallaşdırır 
və bağırsaq həzmi üçün şərait yaradır 
3. Fermentləri fəallaşdırır 
4. Bakteriosid təsirə malikdir 
5.Öd  turşuları  yağ  turşuları  ilə  birləşərək  suda  həll  olan 
birləşmə əmələ gətirir və beləliklə yağların sorulmasını təmin edir 
və s. 
ĠĢ üçün lazımdır: öd, bitki yağı, saf su, 4 ədəd sınaq şüşəsi, 
göz pipeti, 2 ml-lik iki ədəd pipet, 2 ədəd əşya şüşəsi, örtücü şüşə, 
işiqlandırıcı, iki ədəd süzgəc kağızı, 2 ədəd qıf, mikroskop. 
IĢin  gediĢi.  1.  İki  ədəd  sınaq  şüşəsi  götürülür.  1  №-li  sınaq 
şüşəsinə 2 ml su tökülür və üzərinə 5 damcı bitki yağı əlavə edilir. 
2  №-li  sınaq  şüşəsinə  2  ml  su  tökülür  və  üzərİnə  5  damcı  bitki 
yağı  və  5  damcı  öd  əlavə  edilir.  Sınaq  şüşələrindəki  qarışıq  1-2 
dəqiqə  yaxşı  çalxalanır  və  hansında  yağların  emulsiya  olunması 
müşahidə  edilir.  Sonra  hər  bir  sınaq  şüşəsindəki  qarışıqdan  şüşə 

103 
çubuq  ilə  bir  damcı  əşya  şüşəsinin  üzərinə  qoyulur  və 
mikroskopun altında baxılır. 
2.  İki  ədəd  süzgəc  kağızından  biri  ödlə,  digəri  su  ilə  isla-
dılaraq şüşə qıfda yerləşdirilir. Hər iki qıf ayrılıqda sınaq şüşəsinə 
qoyulur və  hər  bir  qıfa  bir az (5-10 ml)  bitki  yağı  tökülür.  Sonra 
öd və su ilə isladılmış süzgəc kağızından yağın filtirasiya (süzül-
mə) olunma sürəti müəyyən edilir. 
 
 
MÖVZU: BAĞIRSAQLARIN MOTOR (HƏRƏKƏT)  
FƏALIYƏTI  VƏ SORULMANIN MEXANIZMI 
Nazik  bağırsaqların  motor  fəaliyyəti  əzələlərin  rəqqasvari, 
ritmik,  peristalik  hərəkətləri  nəticəsində  təmin  olunur  (şəkil  30). 
Bağırsaqların  motor  fəaliyyəti  sinir–humoral  sistem  ilə  tənzim 
olunur.  Azan  sinir  bağırsaqların  hərəkətini  qüvvətləndirir,  simpa-
tik  sinir  isə  zəiflədir.  Asetilxolin  bağırsaqların  hərəkətini  qüvvət-
ləndirir,  adrenalin  isə  zəiflədir.  Bağırsaq  şirəsinin  fermentləri: 
peptidaza, mаltаzа, lipaza və s. 
 
Şəkil 30. Bаğırsаqlаrın mоtоrikаsı: 
 А-rəqsi hərəkət; B-pеristаltik hərəkət. 
 
Məşğələyə hаzırlаşmаq üçün suаllаr: 
1.
 
Bağırsaqların motor fəaliyyətinin öyrənilməsi üsulları 
2.
 
Bağırsaqların hərəkətinin növləri. 
3.
 
Bağırsaqların motor fəaliyyətinin tənzimi. 

104 
4.
 
Sorulma prosesinin mexanizmi və tənzimi. 
5.
 
Züllaların, yağların, karbohidratların parçalanma məhsul-
larının, suyun və mineral maddələrin sorulması. 
6.
 
Vitaminlərin sorulması. 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 45.  
Ġstiqanlı heyvanlarda bağırsaqların motor 
fəaliyyətinin müĢahidəsi. 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  dovşan  və  ya  balaca  it,  təsbit  üçün  stol, 
narkotik  maddə,  cərrahi  alətlər,  tənzif,  ipək  sap,  38-40
0
C  tempe-
ratura  qədər  isidilmiş  fizioloji  məhlul,  küvet,  induksion  cihaz  və 
ya elektrostimulyator. 
ĠĢin  gediĢi.  Dovşan  stolda  təsbit  olunaraq,  narkoz  edilir. 
Boyun nahiyyəsində sağ tərəfdə azan sinir tapılır, kəsilir və sinirin 
periferik  ucu  sapa  götürülür.  Qarın  boşluğu  açılır.  Bağırsaqlar 
qarın  boşluğundan  çıxarılır  və  isti  fizioloji  məhlul  ilə  isladılmış 
tənzif dəsmalın üzərinə qoyulur. 
Normada bağırsaqların hərəkəti müşahidə edilir. Sonra induk-
siya cərəyanı ilə azan sinir qıcıqlandırılır və bağırsaqların hərəkəti 
müşahidə edilir (şəkil 31). 
 

105 
Şəkil 31. Bаğırsаqlаrın mоtоr fəаliyyətinin tənzimi: I-simpаtik 
sinirin qıcıqlаnmаsının nəticəsi; II-аzаn sinirin qıcıqlаnmаsının nəticəsi 
Təcrübə  müddətində  müntəzəm  sürətdə  isti  fizioloji 
məhluldan istifadə edilməklə bağırsaqlar nəm saxlanılır. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 46.  
Bağırsaqlardan natrium xlorun müxtəlif faizli  
məhlullarının sorulmasının təyini. 
Müxtəlif  maddələrin  mürəkkəb  bioloji  membrandan  qanа  və 
limfaya  kеçməsinə  sorulma  deyilir.  Sorulma  prosesi  filtirasiya, 
diffuziya və osmos kimi fiziki prоsеslər ilə təmin оlunur. Sоrulmа 
prоsеsi  nazik  bağırsaqlarda  gedir.  Züllalar  amin  turşuları,  yağlar 
qliserin və yağ turşuları şəklində sorulur. 
ĠĢ üçün lazımdır: dovşan, balaca it, təsbit üçün stol, narkotik 
maddə,  şpris,  inyeksiya  üçün  nazik  iynə,  yarma  üçün  cərrahi 
alətlər, tənzif,  ipək  sap, bağırsaqa salmaq  üçün konyul,  50  ml-lik 
büret, ştativ, qıf, rezin boru, 3 ədəd peano sıxıcısı, xörək duzunun 
(NaCI) 38-40
0
C-yə qədər isidilmiş 0,3; 0,9 və 3%-li məhlulları. 
IĢin  gediĢi.  Dovşan  stolda  təsbit  olunaraq,  narkoz  edilir. 
Qarın boşluğu ağ xətt üzrə kəsilərək açılır. Kəsilmiş yerdən 40 sm 
nazik  bağırsaq  çıxarılır,  möhtəviyyatdan  təmizlənir  və  hər  iki 
tərəfdən bağlanır. Bağırsağın təcrid olunmuş hissəsinin arxa ucuna 
şüşə konyul qoyulur və həmin konyul büret ilə birləşdirilir. 
Bağırsaq  qarın  boşluğunda  yerləşdirilərək,  bağırsağın  təcrid 
olunmuş hissəsinə büretdən növbə ilə bədən temperaturuna qədər 
isidilmiş  xörək  duzunun  müxtəlif  konsentransiyalı  məhlulları 
yeridir.  Hər  bir  məhlul  bağırsaqda  15  dəqiqə  saxlanır  sonra 
bağırsaqdan  tökülür  və  yenidən  həcmi  təyin  edilir.  Bağırsağa 
yeridilən və bağırsağdan tökülən məhlulun həcminin fərqi sorulan 
məhlulun miqdarını göstərir.  
 
 

106 
MÖVZU: GÖVġƏYƏNLƏRDƏ, DОNUZDА  
VƏ ATDA MƏDƏ HƏZMĠNĠN XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ 
Mədəsinin quruluşuna görə kənd təsərrufatı heyvanları 2 yerə 
ayrılır:  1)Mədəsi  tək  kаmeralı  olan  heyvanlar  (at,  donuz).  Bu 
heyvanlarda  mədə-bağırsaq  həzmi  və  yemin  həzm  olunması  əsas 
həzm  fermentlərinin  təsiri  altında  gedir.  Həzm  məhsulları  isə 
bağırsaqlardan sorulur (kimyəvi işləmə). 2)Gövşəyən heyvanların 
mədəsi  çox  kameralıdır  (inək,  qoyun,  keçi,  camış,  dəvə).  Gövşə-
yən  heyvanlarda  yemin  əsas  hissəsi  həzm  şirəsi  fefmentlərinin 
iştirakı  olmadan  həzm  olunur  (bioloji  işləmə).  Dəvədə  kitаbçа 
оlmur.  
Gövşəyən  hеyvаnlаrdа  mədə  4  kаmеrаlıdır:  1)  Işgənbə  –  iri 
buyunuzlu hеyvаnlаrdа həcmi 100-300 litr, xırdа buynuzlulаrdа – 
13-23 litr təşkil еdir. Sеlikli qişаsı vəzisizdir; 2) Tоr – аrı pətəyini 
xаtırlаdır,  vəzilər  yоxdur.  Işgənbə  və  kitаbçа  ilə  əlаqədаrdır; 
3)Kitаbçа – sаğ qаbırğааltı nаhiyyəsində  yеrləşir. Tоr və şirdаnlа 
əlаqədаrdır;  4)  Şirdаn  –  əsil  mədədir.  Kitаbçа  və  оnikibаrmаq 
bаğırsаq ilə əlаqədаrdır. Sеlikli qişаsındа vəzilər vаrdır. 
Körpələrdə şirdаn dаhа yаxşı inkişаf еtdiyinə görə, оnlаr süd 
əmdikdə  yеm  bоrusu  şırımının  dоdаqlаrı  qаpаnаrаq  bоru  əmələ 
gətirir və içilən süd digər mədə önlüklərindən yаn kеçərək birbаşа 
şirdаnа düşür (şəkil 32). 
 
Şəkil 32.Yеm bоrusu şırımının rеflеktоr qаpаnmаsının sxеmi:  
1-аğız bоşluğunun rеsеptоru; 2-аğız bоşluğunun rеsеptоrlаrının еffеrеnt yоlu;  
3-uzunsоv bеyində sinir mərkəzi; 4-аzаn sinirin tərkibi ilə gеdən еffеrеnt yоl;  
5 yеm bоrusu; 6- işgənbə; 7-yеm bоrusu şırımı; 8-tоrcuq; 9-kitаbçа;  
10-şirdаn; а- bаş bеyində yеm bоrusu şırımı rеflеksinin yеrləşdiyi yеr. 

107 
IĢgənbədə  həzm-fistulа  üsulu  ilə  öyrənilib.  Qıcqırma  kame-
rasıdır.  Yem  işgənbədə  xırdalanır,  sonra  növbəti  şöbəyə  keçir. 
Yem  gövşəmə  nəticəsində  xırdalanır.  Rasionun  (yem  payının) 
quru maddəsinin 70%-i işgənbədə həzm olunur. 
Işgənbədə  mürəkkəb  mikrobioloji  və  biokimyəvi  proseslər 
gedir.  Işgənbədə  həzm  prоsesi  mikrorqarnizmlərin  (infuzorlar, 
bakteriyalar,  göbələklər)  hesabma  gedir.  Mirooqanizmlərin 
inkişafı və çoxalması üçün işgənbədə şərаit vardır.  
Heyvanın  rasionu  dəyişəndə  mikroorqanizmlər
 
də  dəyişir,  l 
qram  işgənbə  möhtəviyyatında  10
10
  bakteriya  vardır.  Sellozaya 
təsir  edən  mikroorqanizmlər  1  qram  işgənbə  kütləsində  10
9
  olur. 
Infuzorlar  tez  çoxalır  (1  gündə  4-5  nəsl),  1  qram  işgənbə  möhtə-
viyyatında 1 milyon infuzor olur, yemi mexaniki işləməyə məruz 
еdir (yumşaldır, xırdalayır). Bakteriyalar yemə kimyəvi (ferment) 
təsir edir. 
Işgənbədə  infuzorların  rolunu  Dоgеl  və  başqaları  öyrənib. 
Mikroorqanizmlər  «öz  orqanizmi»  üçün  zülal  sintez  edir,  sonra 
mikroorqanizmlər  həzm  olunur  və  heyvan  üçün  istifadə  edilir. 
Sutkada  mikroorqanizmlər  hesabına  gövsəyən  heyvanlar  100 
qramdаn çоx
 
tam dəyərli zülal alır.  
Sellülozanın  həzmi-  bu,  mürəkkəb  karbohidratdır.  Bitki 
yemində  40-50%  olur.  Sellülozitik  bakteriyalar  mədə  önlərində 
sеllülozanın 60-70%-ni parçalayır.  
Heyvanlar  üçün sellüloza həm enerji  mənbəyi,  həm də  mədə 
önlərinin  hərəkətini  təmin  edır.  Bаkteriyaların  fermentləri 
mürəkkəb karbohidratları qlükozaya qədər parçalayır.  
NiĢastanın həzmi- Nişаstа işgənbədə asan qıcqırır. Uçucu və 
uçucu  olmayan  yağ  turşuları  əmələ  gəlir.  Şəkərin  qıcqırması 
zamanı  süd,  sirkə,  propion  və  yağ  turşuları  əmələ  gəlir  və 
işgənbədən tamamilə sorulur (sutkada 4 litr). 
Yağ  turşuları  əsas  enerji  mənbəyidir.  Həmçinin  süd  yağının 
əmələ gəlməsi üçün mənbədir (sirkə turşusu). 
Zülalların həzmi- mikroorqanizmlərin proteolitik fermentləri 
bitki  zülalını-peptidlərə,  amin  turşularına  və  amonyaka  qədər 

108 
parçalayır.  Mikroorqanizmlər  hətta  zülalsız  azotlu  maddələri  də 
istifadə edir. Yem payının müəyyən hisəsini sintetik sidik cövhəri 
- karbamid ilə əvəz etmək olur. Bu vaxt həm zülala qənaət edilir, 
həm  də  mikroorqanizmlər  qidalanır.  Ureaza    CО(NH
2
)
2
  + 
+H
2
О= 2NH
3
 + CО
2
  
NH
3
-dаn mikroorqanizmlər özü üçün tam dəyərli zülal sintez 
edir. Həmin zülalın  tərkibində  əvəzedilməz amin turşuları  olur. 1 
sutkada  iri  buynuzlu  heyvanların  yem  payına  (1  başa)  80-150 
qram,  xırda  buynuzlu  heyvanların  yem  payına  isə  13-18  qram 
karbamid  əlavə  etmək  оlar.  Karbamid  yemlə  qarışdırılaraq 
heyvana 2-3 dəfədə verilir. 
Mikroorqanizmlərin  normal  fəaliyyəti  üçün  karbohidratlar 
vacibdir.  Karbamiddən  və  NH
3
-dan  istifadə  edən  mikroor-
qanizmlərin fəаliyyəti
 
karbohidratlardan asılıdır. 
Yem  payında  asan  həzm  olunan  karbohidratların  miqdarı 
azdırsa,  heyvana  çoxlu  karbamid  verilsə,  işgənbədə  çox  NH
3
 
əmələ gəlir və qana sorulur. Qara ciyər bütün NH
3
-ı sidik cövhə-
rinə  çevirə  bilmir,  qanda  miqdarı  yüksəlir  və  heyvan  zəhərlənir. 
Kаrbamidin  dozası  iri  buynüzlu  heyvanlar  üçün  0,25-0,30  q/kq 
təşkil еdir. 
 Mikroorqanizmlər işgənbədə vitaminlər  sintez edir:  B qrupu 
– B
1
, B
2
, B
3
, B
6
, B
12
, PP (nikоtin turşusu), H, K, və s.  
Tora işgənbədən xırdalanmış, həzm  olunmuş  yem  daxil olur. 
Iri  qaba  hissələr  işgənbədə  saxlanır,  həzm  olunandan  sonra  tora 
keçir. Tor yemi sortlaşdırır və gövşəmədə iştirak edir.  
 Kitabça  süzgəc  vəzifəsini  görür.  Belə  ki,  yaxşı  xırdаlan-
mamış  (tordan keçən)  yem  hissələri kitabçanın vərəqləri
 
аrаsındа
 
saxlanır.  Kitabça  yığılanda  həmin  hissələr  xırdalanır.  Kitabçadan 
su infensiv sorulur. 
Işgənbənin  hərəkətini  ruminoqraf  cihazı  ilə  qeyd  etmək  olar. 
Işgənbə  hərəkətlərinin  miqdarı gövşəmə  zaman iri buynuzlu  hеy-
vаnlаrdа 2 dəqiqədə 2-3 dəfə, 5 dəqiqədə - 4-8 dəfə, qoyunda 2-3 
dəqiqədə  -  3-6  dəfə  оlur.  Yеmləmədən  sonra  işgənbənin  hərəkəti 
artır.  

109 
Torcuğa  düşən  mismar,  məftil  onun  qüvvətli  yığılmasına 
səbəb olur. Bu yaxt məftil diafraqmadan döş boşluğuna, sonra isə 
ürəyə keçir. Travmatik perikardit əmələ gəlir.  
Şirdanda  həzm  şirəsinin  ifrazı  fasiləsizdir.  Şirdan  əsl  mədə 
hesab  olunur.  Şirdan  şirəsinin  tərkibində  pepsin,  ximozin,  lipaza 
fermentləri vardır. Şirə ifrazı iki fazada olur: 
1. Reflektor 
2. Nerokimyəvi 
Ümumiyyətlə,  mədə  önlərinin  və  şirdanın  fəaliyyəti  sinir-
homural sistem ilə tənzim olunur.  
Donuzlardа  mədə  həzmi.  Donuzların  mədəsi  quruluşuna 
görə  atların  mədəsi  kimi  sadə  və  mürəkkəb  mədə  arasında  kecid 
təşkil  edir.  Donuzların  mədəsi  1  kameralıdır.  Onların  mədəsinin 
girəcəyində  kor  kisə  (qabarma)  vardır  və  bunun  hesabına  mədə 
böyüyür. 
Mədənin  selikli  qişasının  quruluşuna  görə  donuzların  mədə-
sində 5 zona ayırd edilir: 1) Yem borusu zonası; 2) Kardial zona; 
3) Kor kisə zonası; 4) Fundal zona; 5) Pilörik zona.  
Yem  borusu  zonasında  vəzifər  yoxdur.  Kor  kisə  və  kardial 
zonanın selikli qişasında vəzilər vardır. Kor kisə və kardial zona-
nın  vəziləri  selikli  sekret  hasil  edir  və  tərkibində  pepsin,
 
HCl 
olmur. 
Fundal  və  pilorik  zonanın  vəziləri  ət  yeyən  heyvаnlarınkı 
kimi olmaqla həmin fermentləri ifraz edir.  
Donuzların  mədəsində  həzm  prosesi  və  mədə  vəzilərinin 
sekretor  fəaliyyəti  fıstula  üsulunun  köməyi  ilə  Pavlovun, 
Hеydеnhаynın təcrid olunmuş mədəcik üsulu ilə öyrənilmişdir. 
Donuzların  mədə  şirəsində  pepsin  və  ximozin  fermentləri 
vardır.  Lipaza  və  amilaza  fermentlərinin  olması  hələlik  dəqiq 
müəyyən edilməmişdir. 
Pepsin  yaxşı  proetolitik  aktivliyə  malikdir.  Ximozin  çoşka-
larda  və  yaşlı  donuzlarda  olmaqla  südün  həzm  olunmasını  təmin 
edir. 

110 
Donuzların  mədəsində  karbohidratlar  ağız  suyu  və  bitki 
mənşəli yemlərin fermentlərinin təsiri ilə həzm olunur.  
Karbohidratların həzmi üçün ən yaxşı şərait kardial zonada və 
kor kisədə olur. Başqa kənd təsərrüfаtı heyvanları kimi donuzlarda 
da  mədə  şirəsi  fasiləsiz  ifrаz  olunur.  Yem  qəbulu  mədə  şirəsi 
ifrazını artırır.  
Yemin
 
iyi,  görünüşü  də  şərti  reflektor  mədə  şirəsini  artırır. 
Şirə  ifrazına  müxtəlif  yemlər,  müxtəlif  cür  təsir  edir.  Məsələn, 
siloslaşdırılmış  yem  mədə  şirəsinin  sekresiyasını  qüvvətləndirir, 
turşuluğunu və həzm qüvvəsini artırır.  
Dоnuzların  mədəsinin  mоtorikası  fıstulalı  heyvan  üzərində 
öyrənilmişdir. Müəyyən olunub ki, donuzların mədəsi zəif yığılır 
(zəif hərəkət edir) və bu da yemin qarışmasına tam kifayət etmir. 
Yem  mədədə  qat-qat  yığılır.  Əvvəlcə  mədənin  pilörik  hissəsi  və 
dibi, sonra isə kardial hissəsi dolur. 
Mədə  şirəsi  ilə  vem  aşağıdan  yuxarıya doğru islanır. Yemlə-
mədən 1 saat sonra yemin aşağı qatı mədə şirəsi ilə yaxşı islanır, 5 
saat  sonra  isə  bütün  təbəqələr  islanır.  Bunun  nəticəsində  donuz 
yemlənən  kimi  aşağı  təbəqədə  pepsin  fermentinin  təsirindən 
zülalların həzmi başlayır. 
Orta  və  yuxarı  təbəqədə  isə  ağız  suyunun
 
və  yemin  özünün 
fermentlərinin  təsiri  ilə  karbohidratların  həzmi  davam  edir.  Orta 
və  yuxarı  təbəqə  mədə  şirəsi  ilə  islanan  kimi  karbohidratların 
həzmi kəsilir və zülalların həzmi başlayır. 
 А.V.Kvasniski  donuzlarda  mədə  həzmini  öyrənmək  üçün 
çoxlu  zond  (polizond)  üsulunu  təklif  etmişdir.  Bu  üsul  mədədə 
ayrı-ayrı  təbəqələrdə  yemin  həzm  olunmasını  (ayrılıqda) 
öyrənməyə imkan verir. 
Yemin  mədədən  bağırsaqlara  keçməsi  donuzlarda  mədəyə 
Basov üsulu ilə fıstula qoyması yоlu ilə öyrənilmişdir.  
Xarici  anastamoz  üsulu  ilə
 
(Sineşekov  hazırlayıb)  evakua-
siyanın  dinamikasını  və  bağırsağa  keçən
 
möhtəviyyatın  ümumi 
miqdarını təyin etmək olur
. 

111 
Yеm  donuzun  mədəsində  çox
 
qalmır,  yemləmə  vaxtı  bağır-
sağa keçməyə başlayır. Rasionun xarakterindən asılı
 
olaraq, yem-
ləmədən  6-8  saat  bəzən  isə,  12  saat  sonra  əsas  kütlə  mədəni  tərk 
edir.  
Mədədə olan kütlə bağırsaqlara 5-160 ml həcmdə olan porsi-
yalarla kecir. Onların porsiyaları arasındakı interval 10 saniyədən 
15-29 dəqiqəyə qədər olur. Yemləmənin 1-ci saatı evakuasiya tez 
gedir, 4-cü-6-cı saatda tədricən zəifləyir.  
Evakuasiyanın  sürətinə  mədənin  yemlə  dolma  dərəcəsi  təsir 
göstərir. Mədə çox dolduqda evakuasiya da sürətlə gedir. 

Kataloq: books rax
books rax -> Psixologiya
books rax -> Fİruddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev
books rax -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 23 may 2012-ci il tarixli
books rax -> Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
books rax -> QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
books rax -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana
books rax -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu
books rax -> Fərid Hüseyn 300-dən sonrakı azərbaycanlılar