Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi 09. 01. 2009-cu il tarixli 07 saylı

A.M. MƏHƏRRƏMOV, 
M.Ə. ALLAHVERDİYEV 
 
 
 
 
 
 
 
HƏYAT FƏALİYYƏTİNİN  
KİMYƏVİ  ƏSASLARI 
 
Dərslik 
 
 
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi 09.01.2009-cu il tarixli 07 saylı 
iclas protokolu ilə təsdiq edilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI – 2009 

 
 
 
 
REDAKTOR:    A.Ə.QULİYEV  
      Biologiya elmləri doktoru, professor 
 
 
RƏYÇİLƏR:     İ.V.ƏZİZOV  
     AMEA-nın müxbir üzvü, professor  
  
     
     E.M.QURBANOV  
                             Biologiya elmləri doktoru,  professor  
 
 
 
 
A.M. Məhərrəmov, M.Ə.Allahverdiyev. Həyat fəaliyyətinin kimyəvi  əsasları,  Ali məktəblər üçün 
dərslik, Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2009, 288 s. 
 
Oxucuların nəzər-diqqətinə catdırılan A.M.Məhərrəmov və M.Ə.Allahverdiyevin «Həyat fəaliyyətinin kimyəvi 
əsasları» dərsliyi son onilliklərdə kimya fakültəsində bakalavr pilləsi üçün tədris olunan proqrama uyğun hazırlanmışdır. 
Dərslikdə bioloji kimyanın elementlərindən bəhs edilir. Dərslikdən həmçinin bioloji kimya ilə maraqlanan digər oxucular 
da istifadə edə bilər. 
 
 
 
 
2009
005
005
)
07
(
658
05
1701000000
−
−
−
−
−
M
M
 
 
 
 
 
 
 
© «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2009 
 
 
 
 
2
 
 

 
3
 
 
 
 
Bakı Dövlət Universitetinin yara- 
dılmasının 90 illiyinə ithaf olunur 
 
 
 
 
ÖN SÖZ 
 
Bəşər cəmiyyətinin bütün tarixi inkişafında təbiətşünaslar və filosoflar həyatın yaranması  və onun dərk 
olunmasının mənasının axtarılması yolunda çalışmışlar. Riyaziyyat, fizika, kimya kimi fundamental elm 
sahələrində  görkəmli ixtiraların olmasına baxmayaraq, canlı aləmin  çoxlu sualları hələ də həll edilməmişdir. 
Həyatın müxtəlif  formalarının anlaşılmasında canlı orqanizmin kimyəvi fəaliyyətinin təyin edilməsinin birinci 
dərəcəli əhəmiyyəti vardır.  Bioloji kimya canlı orqanizmin, xüsusilə, insan orqanizminin  kimyəvi tərkib hissələrinin 
öyrənilməsi sahəsində çox mühüm müvəffəqiyyətlərə nail olmuşdur. Təbiətdə kimyəvi proseslərin öyrənilməsində 
canlı orqanizmdə və eləcə də izolə  edilmiş üzvlərin toxumalarında, hüceyrələrində baş verən  dəyişikliklərin tədqiqinin 
mühüm əhəmiyyəti vardır. 
XX əsrin sonralarını əhatə edən II-III onilliklərdə  biokimyada çox mühüm ixtiralar edildi. Xüsusilə, en-
zimologiya, biokimyəvi genetika, bioenergetika və digər fundamental elm sahələrində əldə olunan nailiyyətlər 
biologiya və tibbin mühüm problemlərinin həll edilməsinə xidmət etməyə başladı. Müasir bioloji kimyanın me-
todologiyasının prinsiplərindən istifadə edilmədən biologiya və tibb elmi inkişaf edə bilməzdi. Gen məlumatlarının 
öyrənilməsi, onların saxlanılması, zülal və nuklein turşularının quruluş prinsipləri və eləcə də bu polimer molekul-
larının biosintezinin mexanizminin müəyyənləşdirilməsi biokimyanın əsasını təşkil edir. Kitabda vitaminlər, hor-
monlar, hətta prostaqlandinlərin quruluşu və onların funksiyalarından bəhs edilir. Vitaminlərin koferment funk-
siyalarından ətraflı danışılır.  
Dərsliyin  əsas məziyyəti bioloji kimyanın - həyat fəaliyyətinin konsepsiyasının fundamental anlayışları 
haqqında  ətraflı  məlumat verməkdir. Çünki hər bir kimyaçı ixtisasına yiyələnən mütəxəssis canlı orqanizmin 
kimyəvi komponentləri, onların quruluşu və fizioloji funksiyaları barədə məlumatlı olmalıdır. Məhz bu nöqteyi-
nəzərdən kitabda orqanizmin kimyəvi tərkibinin  əsasını  təşkil edən edən karbohidratlar, zülallar, lipidlər 
haqqında, həmçinin onların maddələr mübadiləsindəki rolu barədə ətraflı məlumat verilmişdir.  
Dərsliyin kompüterdə yığılmasında bizə yaxından kömək edən aspirant və əməkdaşlardan Ə.N.Xəlilova, 
S.H.Muxtarovaya və S.A.Yaqubovaya öz təşəkkürümüzü bildiririk. Dərslik haqqında oxucuların tənqidi 
münasibəti, təklifləri və digər qeydləri müəlliflər tərəfindən məmnuniyyətlə qəbul edilir və onun gələn nəşrlər-
də aradan qaldırılacağına söz verilir.  
 

 
4
 
 
G İ R İ Ş 
 
Müasir biokimya və ya başqa sözlə, həyat fəaliyyətinin kimyəvi əsasları elmi bir müstəqil elm sahəsi kimi 
XIX əsrin axırı, XX əsrin əvvəllərində xaricdə yaranmışdır. Konkret olaraq, 1903-cü ildə K.Neyberq biokimya 
terminini elmə daxil etmişdir. Qeyd edilən vaxtdan əvvəl biokimyaya dair məsələlər üzvi kimya və fiziologi-
yaya aid edilirdi. Tarixən uzun dövrü əhatə edən  əlkimya biokimyaya dair heç bir konkret məsələləri həll 
etməmişdir. Yalnız XVI-XVII əsrlərdə hökm sürmüş yatrokimya irəliyə doğru bir addım ataraq kimya ilə tibb 
arasında əlaqə yaratmışdır. Heç də təsadüfi deyildir ki, yunanca «iatros» sözü həkim deməkdir. Yatrokimyanın 
ən görkəmli nümayəndəsi alman həkim və təbiətşünası T.Parasels olmuşdur. O, hesab edirdi ki, insanın həyat 
fəaliyyətinin əsasını kimyəvi proseslər təşkil edir. Ona görə də insanda hər hansı bir xəstəliyin səbəbini kimyəvi 
prosesin pozulmasında axtarmaq lazımdır. Lakin canlı orqanizmin həyat fəaliyyətinin əsasını təşkil edən kimyəvi 
qanunauyğunluqlar və fermentativ proseslərin dərk edilməsində yatrokimyaçılar da aciz idilər. Çünki qeyd edilən 
vaxtda fiziki və kimyəvi qanunlar haqqında biliklər yox dərəcəsində idi. Digər tərəfdən üzvi maddələrin element 
analizi üsulları hazırlanmamışdı. Bundan əlavə,  ən vacibi, istər yatrokimyaçıların və istərsə  də  əlkimyaçıların 
dünya-görüşlərində vitalist (həyat qüvvəsi) nəzəriyyə hökm sürürdü. 
Biokimyanın elmi əsaslarının ilk rüşeymləri XVIII əsrin ikinci yarısında fiziologiyada kimya metodlarının 
tətbiqi ilə yarandı. 1770-ci ildə A.Lavuazye insanın və heyvanların tənəffüsünün kimyəvi nöqteyi-nəzərdən 
oksidləşmə olduğunu sübut etdi. 1772-ci ildə C.Pristli və 1779-cu ildə Y.İntexanz fotosintez prosesini kəşf 
etdilər. İtalyan keşişi L.Spallansani həzm prosesinə mürəkkəb zəncirvari çevrilmə kimi baxırdı.  
1828-ci ildə alman alimi F.Völer ammonium-sianatı qızdıraraq karbamidə çevirdi. O, bununla da vitalist 
(həyat qüvvəsi) nəzəriyyəsinin puç olduğunu sübut etdi. Qıcqırma sahəsində aparılan tədqiqatlar əsasında yeni 
məlumatlar toplanıldı. Hələ 1815-ci ildə J.Qey-Lüssak qlükozanın etil spirtinə çevrilməsi təklifini verdi. Y. 
Berselius qıcqırmanın katalitik proses olması postulatını irəli sürdü. L.Pasterə görə  qıcqırma yalnız canlı 
orqanizmlərdə gedir. Y.Libix hesab edirdi ki, qıcqırmanı aparan maya əslində katalizator rolunu oynayır. 
N.M.Manasseina 1877-ci ildə Rusiyada şəkərin ölmüş maya ilə qıcqırma prosesini nümayiş etdirdi. V.Künne 
ilk dəfə «enzim» elmə daxil etdi. Onun yunanca maya demək olduğunu göstərdi. 1897-ci ildə E.Büxner və 
P.Büxner qardaşları mayanın hüceyrəsiz ekstraktından zimazanı aldılar və onun qıcqırma apardığını təcrübədən 
keçirdilər. Bununla da müxtəlif maya ekstraktlarının alınması və onlardan geniş istifadə edilməsi müasir enzi-
mologiya elminin əsasını qoydu. 
XIX əsrin ikinci yarısının ən böyük müvəffəqiyyətlərindən biri K.Bernar tərəfindən 1850–1855-ci illərdə 
qaraciyərdən qlükogeni ayırıb ondan qlükoza əldə etməsidir. F.Mişer 1869-cu ildə ilk dəfə dezoksiribonuklein 
turşusunu kəşf etmişdir. 1890-cı ildə Emil Fişer fermentativ katalizin səciyyəvi xassəsini aşkar etmiş və «açar-
qıfıl» konsepsiyasını irəli sürmüşdür. F.Qofmeystr ilə E.Fişer 1902-ci ildə zülalların quruluşu haqqında poli-
peptid nəzəriyyəsini əsaslandırmışlar. Q.Alfman 1890-cı ildə mitoxondirinin ayrılması ilə bağlı metod işləyib 
hazırlamışdır.  İlk dəfə X.Eykman 1896-cı ildə vitaminlər haqqında nəzəriyyənin  əsas müddəalarını  işləyib 
hazırlamışdır. A.N.Bax 1897-ci ildə bioloji oksidləşmə  nəzəriyyəsini təklif etmişdir. 1887-ci ildə S.N.Vino-
qradski mikroorqanizmlərdə xemosintez porosesini aşkar etmişdir. 1902-ci ildə  İ.P.Pavlov həzmedici 
fermentlərin təbiətini izah etmişdir. 1862-ci ildə A.Y.Danilevski pankreatik amilazanı tripsindən ayrılmasını 
həyata keçirmişdir.  
XX  əsrin birinci yarısı biokimyanın fundamental konsepsiyalarının yaradılması dövrüdür. Məhz bu 
vaxtlarda (1913-cü il) L.Mixaelis və M.Menten enzimologiyada fermentativ reaksiyaların kinetikasının nəzəri əsasla-
rını  işləyib hazırlamışlar. XX əsrin 20-30-cu illərində C.Samner, C.Nortrop ureaza, pepsin və tripsin fermentlərini 
kristal şəklində aldılar. 20-ci illərin axırlarında ferment substrat komplekslərini öyrənmək üçün fotometrik üsullardan 
(B. Çans) geniş istifadə edilmişdir. Əzələ ekstraktından 1939-cu ildə V.A.Engelqart və M.N.Lyubimov tərəfindən ATF 
və kreatinfosfat ayrılmış və miozin ATF-azanın aktivliyi öyrənilmişdir. 
XX əsrin 40-cı illərində F. Lipman fosfatlarda yüksək enerjini öyrənmiş və hüceyrənin bioenergetikasında 
ATF-in mərkəzi rol oynamasını müəyyənləşdirmişdir.  
Bioloji oksidləşmə sahəsində 1912-ci ildə O.Varburq sitoxromoksidaza «tənəffüs fermenti»ni ixtira etdi. 
V.A.Engelqart 1931-ci ildə  tənəffüs fosforlaşması konsepsiyasını  işləyib hazırladı. 1937-ci ildə V.A.Beliser 
qlükoliz reaksiyalarında oksidləşdirici fosforlaşmanı miqdarı cəhətdən öyrəndi. 
1938-ci ildə A.E.Braunşteyn transaminləşmə reaksiyasını müəyyənləşdirdi. H.Krebs 1937-ci ildə üçkar-
bonlu turşular dövranı  və 1938-ci ildə karbamid dövranı ixtira etmişdir. O.Varburq və U.Eyler ilə birlikdə 
1932-ci ildə flavoproteidləri, 1936-cı ildə isə nikotinamidnukleotidləri biokimya elminə məlum etdilər. R.Vil-
ştetter və A.Ştol xlorofilin quruluşunu müəyyənləşdirdilər. M.Kalvin 1943-cü ildə fotosintezin mexanizminin 
izah edilməsində əhəmiyyətli dərəcədə müvəffəqiyyət qazandı.  

XX əsrin 40-cı illərində L.Leluar karbohidratların biosintezinin əsas yolunu elmə məlum etdilər, A.Sent-
Derdi təmiz halda askorbin turşusunu təbii mənbələrdən ayırmağa müvəffəq oldu. A.N.Belozerski ilk dəfə (1936-
ci il) bitkilərdən dezoksiribonuklein turşusunu ayırdı  və sübut etdi ki, bitkilər və heyvanlar aləmində 
biokimyəvi vahidlik vardır.  
Bu vaxtlarda müxtəlif fiziki-kimyəvi analiz metodları yaradıldı. 1906-cı ildə rus alimi M.S. Svet 
tərəfindən xromatoqrafiya üsulunun əsası qoyuldu. Keçən  əsrin 20-ci illərində T.Svedberq ultrasentrafuqanın 
köməyi ilə zülalları sedimentasiya etməyə  və bununla da bəzi virusları ayırmağa nail oldu. 30-cu illərdə 
A.Tizelius tərəfindən elektroforezin əsası qoyuldu. 1944-cu ildə A.Martini və başqaları bölücü xromatoqrafiya 
üsulunu yaratdılar. Keçən  əsrin 40-cı illərində  təbii birləşmələrin quruluşunun öyrənilməsində D.K.Xoçkin 
rentgenstruktur analizindən geniş istifadə etdi. Keçən əsrin ortalarında fiziki-kimyəvi üsulların geniş tətbiqi he-
sabına iki mühüm biopolimer birləşmələrinin zülallarını  və nuklein turşularının öyrənilməsi sahəsində çox 
mühüm nailiyyətlər  əldə edildi. 1953-cü ildə C.Uotson və F.Krik tərəfindən dezoksiribonuklein turşusunun 
ikiqat spiralın quruluşu kəşf edildi. Elə həmin ildə ingilis alimi F.Senger insulin hormonunda aminturşular ardı-
cıllığını müəyyən etdi.  
Dyu-Bino isə (1953) polipeptid hormonları olan oksitosin və vazopresini sintez etdi. Amerika kimyaçısı, 
iki dəfə Nobel mükafatı ilə təltif olunan L.Polinq 1951-ci ildə zülalların fəza quruluşunun spiralvarı olduğunu 
sübut etdi. P.Zameçnik tərəfindən zülalın ribosomlarda sintezinin öyrənilməsi mümkün olduğunu sübut edildi. 
Klassik biokimyanın  əsasında müstəqil molekulyar biologiya və bioüzvi kimya elmləri yaradıldı. Bu 
elmlərin biofizika elmi ilə birləşməsi fiziki-kimyəvi biologiya adlı elmin yaranmasına səbəb oldu. Hazırkı 
dövrdə biokimya elminin inkişafı canlı orqanizmin (materiyanın) yeni naliyyətləri ilə xarakterizə olunur.  
Enzomologiya sahəsində yüzlərlə ferment sistemi öyrənilmiş və əksər hallarda onların katalitik təsirinin 
mexanizmi müəyyənləşdirilmişdi. Hormonların biokimyası sahəsində yeni konsepsiya yaradılmış, xüsusilə 
onların təsir mexanizmlərində tsiklik-AMF adenilattsiklaza sisteminin iştirakı  və rolu müəyyən edilmişdir. 
Hazırda genetik məlumatların ötürülməsinin ümumi mexanizmi müəyyənləşdirilmişdir. Ayrı-ayrı genlərin qu-
ruluşu müəyyənləşdirilmiş və onların alınması üsulu işlənib hazırlanmışdır. 
Biokimyaın nailiyyətləri tibb, heyvandarlıq, bitkiçilik, mikrobiologiya, virosologiyada geniş istifadə 
edilir. Bu isə yeni elm sahələrinin gen mühəndisliyi və biotexnologiya elmlərinin yaranmasına səbəb olmuşdu. 
Müasir cəmiyyətdə biokimyanın yüksək inkişaf səviyyəsi elmi-texniki tərəqqinin zəruri şəraitinin yaradılması, 
insanların həyat şəraitinin yaxşılaşması və onların sağlamlığına xidmət edir. 
Biokimya – canlı orqanizmin tərkibinə daxil olan maddələrin quruluşu, funksiyaları və həmin maddədərin 
orqanizmin həyat fəaliyyəti ilə bağlı olan çevrilmələri və bu çevrilmələrin ardıcıllığı, qanunauyğunluğu və 
mexanizmini öyrənən elmdir. 
Müasir biokimyanın inkişafı və onun bir elm kimi təşəkkül tapması üzvi kimyanın inkişafı ilə bağlı olub, 
XIX əsrin axırı və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Tarixən biokimya 3 mərhələdən keçib: 
1.  Statik biokimya; 
2.Dinamik biokimya; 
3.Funksional biokimya; 
Statik biokimya – canlı materiyadan ayrılmış bioloji birləşmələri öyrənir. 
Dinamik biokimya – canlı orqanizmdəki kimyəvi çevrilmələri tədqiq edir.  
Funksional biokimya – canlı orqanizmdə fəaliyyət göstərən maddələrin funksiyasını öyrənir.  
Orta  əsr alimi Əbu  Əli-İbn-Sina özünün “Həkimlik elminin qanunları”  əsərində tibbdə istifadə edilən 
maddələri təsnifatlara bölmüşdür. Sidiyə orqanizmin şirəsi adı verilibdir. XVI əsrin  əvvəllərində Parasels 
orqanizmdə yaranan xəstəliyi xəstə  bədəndə kimyəvi proseslərin pozulması ilə bağlamış  və  həmin xəstəliyi 
kimyəvi maddələrlə müalicə etməyin mümkünlüyünü göstərmişdir. 
Biokimyanın bir elm kimi inkişafında üzvi kimya sahəsində edilən ixtiraların çox böyük əhəmiyyəti 
vardır. Biokimyanın yaranma tarixi 1828-ci ildə F.Völerin ammonium-sianatdan sidik cövhərinin alınması ilə 
bağlıdır: 
NH
4
OCN 
⎯→
⎯
t
 CO(NH
2
)
2 
CO(NH
2
)
2
 – kristallik maddəni Völer ilk dəfə canlı orqanizmdən kənarda laboratoriyada sintez etdi. 
Bununla da F.Völer vitalist nəzəriyyəsinə böyük zərbə endirmiş oldu. Sonralar Kolbe 1845-ci ildə sirkə turşusunu 
sintez üsulu ilə aldı. 1854-cü ildə Fransız kimyaçısı M.Bertlo sintetik yolla yağ aldı. 1861-ci ildə Butlerov qlükozanı 
formaldehidin kalsium hidroksidin iştirakı ilə sintezinə nail oldu: 
CH
2
O
Ca(OH)
2
C
6
H
12
O
6
6
 
 
5
 
 

 
6
 
 
1902-ci ildə E.Fişer ilk dəfə aminturşulardan süni yolla polipeptid sintez etmişdir.  
 
Azərbaycanda biokimyanın inkişaf tarixi 
Dünyada «Biokimya» elminin sürətli inkişafı, onun bir fundamental və  tədbiqi elm kimi müxtəlif 
sahələrdə, sirayət etməsi Azərbaycanda da bu elmin formalaşdırılmasını və inkişafını labüd edirdi. 
Respublikamızda «Biokimya» kafedrası ilk dəfə 1940-cı ildə Bakı Dövlət Universitetində yaranmışdır. 
Həmin kaefdraya prof. V.Malenyuk, sonralar H.Səfərov və Ə. Abdullayev rəhbərlik etmişlər. 1956 –cı ildə bu 
kafedranın fəaliyyəti dayandırılmışdır. Lakin, 1972-ci ildə prof. A. Quliyevin təşəbbüsü ilə «Biokimya» 
kafedrası yenidən fəaliyyətə başlamış  və yarandığı  ğündən hal-hazırki dövrə  qədər bu kafedraya prof. 
A.Ə.Quliyev rəhbərlik edir. Bu dövrdən etibarən kafedranın elmi-tədqiqat və pedaqoji fəaliyyətində yüksək 
canlanma yaranmış və qısa müddət ərzində dünyanın bir sıra dövlətlərinin (Rusiya, Fransa, Çexiya, Bolqarıstan, 
Misir,  İngiltərə, Belçika) müvafiq elm və  tədris mərkəzləri ilə  əlaqədar qurulmuşdur. Hazırda BDU-nun 
«Biokimya və biotexnoloğiya» kafedrasında bitki biokimyası üzrə  şirəli meyvələrin yetişməsi və qocalması 
proseslərinn biokimyəvi mexanizmlərinin araşdırmaqla, onların stimullaşdırılması və qida məhsullarının ekoloji 
təhlükəsizliyinin təmin olunması  məqsədi ilə süd turşusu bakteriyalarından təbii qoruyucuların - 
bakteriosinlərin alınması istiqamətində intensiv tədqiqat işləri aparılır. 
Son 6 ildə əldə olunan 4 qrant lahiyəsində iştirakı «Biokimya və biotexnoloğiya» kafedrasının və bütövlükdə 
Bakı Dövlət Universitetinin elmi uğurlarının bariz nümunəsidir. 
Hazırda biokimyanın tədrisi Respublikamızın  əksər ali məktəblərdə  həyata keçirilir. Bunlardan 
Azərbaycan Tibb Universiteti, Neft Akademiyası, İdman Akademiyası, Gəncə Kənd Təsərrüfatı Akademiyası 
və s. kimi aparıcı ali təhsil müəssisələri qeyd etmək olar. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir 
üzvü M.Əlizadə nuklein turşusunun öyrənilməsi sahəsində fundamental elmi-tədqiqat işləri aparmışdır. Elmlər 
Akademiyasının Botanika, Genetik ehtiyatlar, Fiziologiya, Mikrobiologiya və digər elmi-tədqiqat institutlarında 
isə, biokimya və molekulyar bioloğiya üzrə fundamental elmi-tədqiqatlar aparılmışdır. Bu institutlarda 
biokimya elminin inkişafı, bu sahədə peşəkar tədqiqatçı kadrların hazırlanması sahəsində akademik 
M.H.Abutalıbovun, C.Ə.Əliyevin və onun davamçıları olan AMEA-nın müxbir üzvləri N.Quliyev, İ.Hüseyno-
va, İ.Əzizov kimi alimlərin rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır.  

FƏSİL 1 
AMİNTURŞULAR 
 
Nomenklaturası və izomerliyi 
 
Molekulunda eyni zamanda amin və karboksil qrupu saxlayan birləşmələrə aminturşular deyilir. 
Aminturşuların ən sadə nümayəndəsi qlisindir: 
H
2
NCH
2
COOH
 
Amin qrupunun karboksil qrupuna nəzərən yerləşməsinə görə aminturşuları 
α, β, γ və s. olur: 
CH
3
CHCOOH
NH
2
H
2
NCH
2
CH
2
COOH
H
2
N(CH
2
)
3
COOH
- aм инпропион туршусу,
α
- aм инпропион туршусу,
β
γ
- 
ам инйаь туршусу
 
Aminturşuları oxuyarkən sistematik və empirik üsullardan istifadə edilir: 
 
Formulu Empirik  Sistematik 
Şərti işarəsi 
CH
3
(NH
2
)COOH
 
aminsirkə  
turşusu 
aminetan turşusu qlisin 
CH
3
CH
2
(NH
2
)COOH
 
α -aminpropion 
turşusu 
2-propan turşusu alanin 
CH
3
CHCH(NH
2
)COOH
CH
3
 
α –amiinizovalerian turşusu 2-amin-3-metilbutan 
turşusu valin 
CH
3
CH
2
CHCH(NH
2
)COOH
CH
3
 
α –amiinizokapron turşusu 2-amin-3-metilpentan 
turşusu izoleysin 
CH
3
CHCH
2
CH(NH
2
)COOH
CH
3
 
β-aminizokapron turşusu 2-amin-4-metilpentan 
turşusu leysin 
 
Aminturşu molekulunda bir və ya bir neçə karboksil qrupu olur. Məsələn: 
аспараэин  туршусу 
HOOCCH
2
CHCOOH -
NH
2
 
г лутам ин
аспараэин
г лутам ин туршусу
H
2
NOCCH
2
CHCOOH
NH
2
HOOC CH
2
CH
2
CHCOOH
NH
2
H
2
N
C
O
CH
2
CH
2
CHCOOH
NH
2
 
Aminturşu molekulunda bir və bir neçə amin qrupu yerləşə bilir. Məsələn: 
2,6-диам инщексан   туршусу 
вя   йа лизин
COOH
H
2
N
NH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
 
NH
2
C
H
2
N NH(CH
2
)
3
CHCOOH
NH
2-ам ин-5-г уанидинпентан 
туршусу 
вя   йа арэинин
 
 
Alınma üsulları 
 
1. Aminturşular monohalogenəvəzli turşuların duzuna ammonyakın təsiri ilə alınır: 
NH
2
H + Cl  CH
2
COONH
4
- HCl
H
2
NCH
2
COONH
4
 
 
7
 
 
Hazırda əsasən bu üsulun köməyilə sənayedə aminturşular alınır. 
2. Sianhidrin üsulu. Bu üsulda əvvəlcə oksinitril alınır: 

O
+
CH
3
C
H
HCN
CH
3
CHCN
OH
H
 
Sonra ona ammonyak ilə təsir edilir. 
 və ketonlara kalium-sianidin və ammonium-xloridin sulu məhlulu 
ilə tə
N.D.Zelinski göstərmişdir ki, aldehid
sir edib, sonra isə onu hidroliz etdikdə aminturşuları almaq olur: 
NH
2
NH
2
+
NH
4
Cl + KCN
NH
4
CN
KCl
RCHO + NH
4
CN
RCHCN
H
2
O
R-CHCOOH
-H
2
O
 
3. 
α-Nitroturşuları, α-oksoturşuları, oksim və ya hidrazonları reduksiya etdikdə α-aminturşular alınır: 
CH
3
CH
3
NH
2
CHCHCOOH
NO
2
+  3 H
2
- 2 H
2
O
[Ni; Pd; Pt]
(CH
3
)
2
CHCHCOOH
Valin
 
NH
2
+ H
2
O
CH
3
CH
3
C
CH
2
CCOOH
NOH
+ 2H
2
CH
3
CH
3
CHCH
2
CHCOOH
Leysin
 
Ketoturşuları katalitik reduksiya etdikdə 
α-aminturşular alınır: 
CH
3
CCOOH
 
NH
NH
3
NH
2
+
-H
2
O
CH CCOOH
H
2
[N
3
i]
CH
3
CHCOOH
O
alanin
 
4. 
α
-Aminturşuların V.V.Feofilaktov üsulu ilə alınması.  Əvəzedilmiş asetosirkə turşusunun efirinə 
fenildiazonium duzu ilə qələvi mühitində təsir etdikdə diazolaşma gedir. Sonra hidroliz baş verir. Sirkə turşusu 
ayrılır və davamlı olmayan azobirləşmə alınır və sonradan 
α-ketoturşunun fenilhidazonuna izomerləşir: 
+
CH COCHCOOC H
3
2 5
R
C H N
6 5
NCl
+
-
+  NaOH
CH
3
COCRCOOC
2
H
5
N=NC
6
H
5
 
 
+H
2
O
CH
3
COOH; C
2
H
5
OH
R CH COOH
N=NC
6
H
5
RCCOOH
NNHC
6
H
5
 
Ketoturşunun fenilhidrazonunu reduksiya etdikdə, aminturşuya çevrilir: 
NH
2
+
R
CH COOH
RCCOOH
Zn+HCl
C H NH
NNHC
6
H
5
6
5
2
 

Kataloq: kitablar
kitablar -> Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova
kitablar -> M.Ə. Ramazanov, A. Q. Həsənov
kitablar -> VƏTƏN ƏBƏDİ qoruqdur bu ölkədə təkcə ölmək havayıdır…
kitablar -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 03. 2008-ci il
kitablar -> Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи бакы гызлар университети
kitablar -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
kitablar -> 22 Ноябрь 2007 г. Romani yazmağim barəDƏ
kitablar -> A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə beynəlxalq münasiBƏTLƏr tariXİ (ən qədim dövrlərdən XIX yüzilliyin 70-ci illərinin sonuna qədər) d ə r s L i K