Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Tənəffüs  sistemi.  Həlqəvi  qurdların  bir  çoxunda  xüsusi  tənəffüs  orqanı 
yoxdur. Əksəriyyəti bütün bədən səthi ilə tənəffüs edir. Dənizlərdə yaşayan bəzi 
çoxqıllı  qurdlarda,  məsələn,  qum  qurdunda  xüsusi  tənəffüs  orqanı  olan 
qəlsəmələr vardır. 
İfrazat sistemi. Həlqəvi qurdların ifrazat orqanları ilgək şəklində qıvrılmış və 
bir  ucu  qıf  şəklində  genişlənmiş  nazik  borucuqlardan  –  metanefridilərdən 
ibarətdir. Borucuqların qıfşəkilli ucu   bədən boşluğuna, digər ucu isə sonrakı 
buğumdan xaricə açılır. 
Sinir sistemi. Soxulcanda sinir sistemi udlaqüstü və   udlaqaltı sinir düyünü, 
bunları bir-biri ilə birləşdirən udlaqətrafı sinir həlqəsi və qarın sinir zəncirin-
dən  ibarətdir.  Sinir  düyünlərinin  hər  birindən  bədənin  müxtəlif  hissələrinə 
sinirlər gedir. 
Hiss orqanları. Bəzi nümayəndələrində yaxşı inkişaf etmiş hiss orqanları – göz-
lər, lamisə orqanları olan bığcıqlar, qolcuqlar olur. Əksər həlqəvi qurdlarda xü-
susi  hiss  orqanları  (məsələn,  soxulcanda)  yoxdur.  Lakin  bədənlərinə  toxun-
duqda onu hiss edir, qidanın dadını duyur və işığı qaranlıqdan seçirlər.  
Regenerasiya.  Bağırsaqboşluqlular  kimi,  bunların  da  nümayəndələrində 
regenerasiya prosesi  yaxşı inkişaf etmişdir.
Çoxalması.  Əksər  nümayəndələri  hermafroditdir.  Toxumluqlar  və  yumurta-
lıqlar bədənin müəyyən buğumlarında yerləşir. Yumurta qoyma zamanı qurdun 
kəməri üzərində xeyli selik əmələ gəlir. Qurd yumurtalarını bura qoyur, sonra 
selikdən  azad  olur.  Selik  tez  bərkiyir,  tündləşir  və  barama  əmələ  gətirir.  Bir 
müddət sonra baramadakı yumurtalardan cavan soxulcanlar çıxır.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Uyğunluğu müəyyən edin: 
1. Cədvəli dəftərinizə çəkin. Qurdların müvafiq tipinə uyğun olan əlamət nömrə-
lərini cədvəldə yerləşdirin: 1. Finna əmələ gətirə bilir; 2. Bədən boşluğunda maye 
olur; 3. Bədən boşluğunda parenxima olur; 4. Qan-damar sistemi var; 5. Xüsusi 
hiss orqanları var; 6. Bədənin əyilməsinə xidmət edən yalnız uzununa əzələləri 
var;  7. Dəri-əzələ kisəsi olur.
Həlqəvi qurdlar    
Yastı qurdlar      
Sap qurdlar
3
3
1. Şəkildə hansı birhüceyrəli orqanizmlər təsvir olunmuşdur? Onları 
bir-birindən fərqləndirən nədir?
2. Düzgün cavabı seçin: 
a) Bağırsaqboşluqlular üçün ikitərəfli/şüalı simmetriya xarakterikdir. 
b) Bağırsaqboşluqlularda bədən boşluğu/ bağırsaq boşluğu olur. 
c)  Hidrada  ektodermada  yerləşən  dalayıcı  hüceyrələr  müdafiə/həzm 
funksiyasını yerinə yetirmir. 
d) Hidra birqatlı/ikiqatlı bədəni olan çoxhüceyrəli orqanizmdir. 
e) Hidranın cinsiyyət hüceyrələri ektodermada/entodermada əmələ gə-
lir. 
3. “Parazit qurdlar” cədvəlini doldurun:
Qaraciyər sorucusu
Öküz soliteri
Exinokokk
Askarid
Uşaq bizquyruğu
Parazitizm ilə əlaqədar 
quruluş xüsusiyyətləri
İnsana 
vurduğu zərər
Nümayəndələri
Profilaktik 
tədbirlər
4. Həlqəvi qurdlar haqqında düzgün ifadələri seçin:
a) Həlqəvi qurdlarda dəri-əzələ kisəsi olur.
b) Cinsiyyətli çoxalmasında erkək və dişi fərdlər iştirak edir. 
c) Bədənləri şüalı simmetriyaya malikdir.
d) Nereid çoxqıllı qurdlara aiddir.
e) Dənizdə yaşayan çoxqıllı qurdların tənəffüs orqanı yoxdur.
ə) Həlqəvi qurdların əksəriyyəti hermafroditdir.
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
a) Bel və qarın damarları  
b) Metanefridilər 
c) Udlaqətrafı  həlqə  
d) Qarın sinir zənciri 
e) Udlaq  
f) “Ürək” 
1. Həzm sistemi    
2. Sinir sistemi      
3. Qan-damar sistemi     
4. İfrazat sistemi

İkitaylılar
sinfi
Anadonta
Başayaqlılar sinfi
Uzaq Şərq kalmarı
3
3
83
82
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
6
-cı
 f e sil
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. 
Molyusklar və buğumayaqlılar
35. 
Molyusklar tipi
·Sizcə, narahatlığın səbəbi nədir?
 
Məqsəd: Molyuskların  çanağının quruluş xüsusiyyətlərinin müəyyən 
olunması.
Təchizat: Molyuskların çanaqlarından ibarət kolleksiya.
İşin gedişi: Müxtəlif siniflərə mənsub olan molyuskların çanaqlarını 
formasına, rənginə, burumlarına, möhkəmliyinə və əhəmiyyətinə görə 
müqayisə edin. 
– Müxtəlif siniflərə mənsub olan molyuskların çanaqlarının oxşar və 
fərqli cəhətləri nədir?
Molyusklar tipinin ümumi əlamətləri. Su hövzələrində və ya quruda 
yaşayan 130 mindən çox növü məlumdur. Əksəriyyətində bədən baş, göv-
də və əzələli ayaqdan ibarətdir.  Bir çoxunda bədən xaricdən kirəc çanaqla 
əhatə olunmuşdur. Çanaq molyusku qurumaqdan və digər əlverişsiz tə-
sirlərdən qoruyur. Çanağın altında manti adlanan dəri törəməsi meydana 
gəlmişdir. Molyusklar 3 əsas sinfə bölünür: qarınayaqlılar, ikitaylılar və 
başayaqlılar. 
Qarınayaqlılar  sinfi.  Qarınayaqlı  molyuskların  bir  çoxunun  çanağı 
spiral  halında  burulmuşdur.  Bədənləri  3  əsas  hissədən  –  baş,  gövdə  və 
ayaqdan ibarətdir. Bunların əzələli ayağı bədənin qarın hissəsində yer-
ləşdiyinə görə onlar qarınayaqlılar adlandırılır. Qarınayaqlı molyusklara 
– göl ilbizi, makara  ilbizi, tənək ilbizi və çılpaq ilbiz aiddir.
İkitaylılar  sinfi.  Bədənləri  ikitaylı  çanağa  malik  olan  molyuskları   
ikitaylılar adlandırırlar. İkitaylıların bədəni gövdə və ayaqdan ibarətdir. 
Onlarda baş olmur. İkitaylılara   anadonta, sədəf ilbizi, gəmi qurdu və s. 
molyusklar aiddir.
Başayaqlılar sinfi. Yüksək quruluş səviyyəsinə malik opranizmlərdir.  
Dənizlərdə yaşayan fəal üzən yırtıcı heyvanlardır. Baş hissədə qolcuqlara 
çevrilmiş ayaqlar olduğu üçün başayaqlılar adlandırılır. Bunlara kalmar, 
səkkizayaq 
(osminoq)
 və başqaları aiddir.
Molyuskların müxtəlifliyi və rolu. Molyuskların bəziləri üzvi qalıq-
larla qidalandıqları üçün təbiətdə sanitar rolu oynayır, həmçinin bir çox 
heyvanların və insanların qidasını təşkil edir. Digərləri (tənək və çılpaq 
ilbizlər) bağ və bostan bitkilərinə  ziyan vurur.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Molyuskların çanağının quruluş 
xüsusiyyətləri
1. Çılpaq ilbiz; 2. Tənək ilbizi;  3. Kalmar; 
4. Sədəf ilbizi; 5. Səkkizayaq ; 6. Midiya; 7. Anadonta; 8. Göl ilbizi. 
Molyuskları siniflərə görə yerləşdirin: 
Qarınayaqlılar sinfi   
İkitaylılar sinfi    
Başayaqlılar sinfi
Uyğunluğu müəyyən edin: 
1. Bədən baş, gövdə və ayaqdan ibarətdir; 2. Bədən 
gövdə və ayaqdan ibarətdir; 3. Ayaq qolcuqlara çevrilmişdir; 4. Çanaq iki taydan 
ibarətdir; 5. Parazit yastı qurdların aralıq sahibidir; 6. Reaktiv üsulla hərəkət 
edə bilir.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
A. Qarınayaqlılar sinfi 
B. İkitaylılar sinfi
C. Başayaqlılar sinfi
Qarınayaqlılar  sinfinin  ən  geniş  yayılan 
nümayəndəsi böyük göl ilbizi durğun sularda, 
bitkilər  üzərində yaşayır. Uzunluğu 3-4 sm-ə 
qədərdir. Bədənin önündə baş yerləşir. Başda 
ağız və iki lamisə çıxıntısı və onun dibində bir 
cüt göz vardır. Bədən xaricdən manti adlanan 
dəri qatı ilə, onun üzəri isə spiral şəkilli kirəc 
çanaqla  əhatə  olunmuşdur.    Bədənin  sağ 
tərəfində tənəffüs dəliyi olur.
İkitaylılar sinfinin  nümayəndəsi anadon-
tanın uzunluğu 10 sm-ə qədərdir. Su dibində 
yarıya qədər quma batmış vəziyyətdə oturaq 
həyat  tərzi  keçirir.  Çanağının  daxili  qatı 
müxtəlif rənglərlə bərq vuran parlaq sədəflə 
örtülmüşdür.  Anadontanın  bədəninin  arxa 
hissəsində giriş və çıxış sifonları adlandırılan 
iki  dəlik  vardır.  Onun  çanaqları  iki  qapayıcı 
əzələnin  köməyi  ilə  qapanır.  Çanaq  aralan-
dıqda  anadonta  tək  ayağını  və  sifonlarını 
bayıra çıxarır. 
Başayaqlılar sinfi. Uzaq Şərq kalmarının 
bədəni baş və gövdədən ibarətdir. Başda mü-
rəkkəb  quruluşlu  gözlər  və  10  ədəd  qolcuqla 
əhatələnmiş  ağız  yerləşir.  Qolcuqların  ikisi 
daha  iri  olub,  şikarın  tutulmasında  iştirak 
edir.  Qolcuqların  daxili  səthində  qidanı  tut-
mağa  xidmət  edən  çoxlu  sayda  sormac  yer-
ləşir. Kalmarların ağzında quş dimdiyini xa-
tırladan  çənələr,  bədənin  yanlarında  isə  üz-
gəclər yerləşir. Çanağı yoxdur, o, dərinin al-
tında  kiçik  lövhəcik  halında  qalmışdır.  Kal-
mar  və  digər  başayaqlı  molyusklar  dəridəki 
piqment hüceyrələri sayəsində rəngini dəyişə 
bilir. 
Qarınayaqlılar sinfi
Böyük 
göl ilbizi
Son illərdə Abşeron bağlarında tənək ilbizinin sürətlə artması bağbanları çox
 narahat edir.

İkitaylılar
sinfi
Anadonta
Başayaqlılar sinfi
Uzaq Şərq kalmarı
3
3
83
82
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
6
-cı
 f e sil
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. 
Molyusklar və buğumayaqlılar
35. 
Molyusklar tipi
·Sizcə, narahatlığın səbəbi nədir?
 
Məqsəd: Molyuskların  çanağının quruluş xüsusiyyətlərinin müəyyən 
olunması.
Təchizat: Molyuskların çanaqlarından ibarət kolleksiya.
İşin gedişi: Müxtəlif siniflərə mənsub olan molyuskların çanaqlarını 
formasına, rənginə, burumlarına, möhkəmliyinə və əhəmiyyətinə görə 
müqayisə edin. 
– Müxtəlif siniflərə mənsub olan molyuskların çanaqlarının oxşar və 
fərqli cəhətləri nədir?
Molyusklar tipinin ümumi əlamətləri. Su hövzələrində və ya quruda 
yaşayan 130 mindən çox növü məlumdur. Əksəriyyətində bədən baş, göv-
də və əzələli ayaqdan ibarətdir.  Bir çoxunda bədən xaricdən kirəc çanaqla 
əhatə olunmuşdur. Çanaq molyusku qurumaqdan və digər əlverişsiz tə-
sirlərdən qoruyur. Çanağın altında manti adlanan dəri törəməsi meydana 
gəlmişdir. Molyusklar 3 əsas sinfə bölünür: qarınayaqlılar, ikitaylılar və 
başayaqlılar. 
Qarınayaqlılar  sinfi.  Qarınayaqlı  molyuskların  bir  çoxunun  çanağı 
spiral  halında  burulmuşdur.  Bədənləri  3  əsas  hissədən  –  baş,  gövdə  və 
ayaqdan ibarətdir. Bunların əzələli ayağı bədənin qarın hissəsində yer-
ləşdiyinə görə onlar qarınayaqlılar adlandırılır. Qarınayaqlı molyusklara 
– göl ilbizi, makara  ilbizi, tənək ilbizi və çılpaq ilbiz aiddir.
İkitaylılar  sinfi.  Bədənləri  ikitaylı  çanağa  malik  olan  molyuskları   
ikitaylılar adlandırırlar. İkitaylıların bədəni gövdə və ayaqdan ibarətdir. 
Onlarda baş olmur. İkitaylılara   anadonta, sədəf ilbizi, gəmi qurdu və s. 
molyusklar aiddir.
Başayaqlılar sinfi. Yüksək quruluş səviyyəsinə malik opranizmlərdir.  
Dənizlərdə yaşayan fəal üzən yırtıcı heyvanlardır. Baş hissədə qolcuqlara 
çevrilmiş ayaqlar olduğu üçün başayaqlılar adlandırılır. Bunlara kalmar, 
səkkizayaq 
(osminoq)
 və başqaları aiddir.
Molyuskların müxtəlifliyi və rolu. Molyuskların bəziləri üzvi qalıq-
larla qidalandıqları üçün təbiətdə sanitar rolu oynayır, həmçinin bir çox 
heyvanların və insanların qidasını təşkil edir. Digərləri (tənək və çılpaq 
ilbizlər) bağ və bostan bitkilərinə  ziyan vurur.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Molyuskların çanağının quruluş 
xüsusiyyətləri
1. Çılpaq ilbiz; 2. Tənək ilbizi;  3. Kalmar; 
4. Sədəf ilbizi; 5. Səkkizayaq ; 6. Midiya; 7. Anadonta; 8. Göl ilbizi. 
Molyuskları siniflərə görə yerləşdirin: 
Qarınayaqlılar sinfi   
İkitaylılar sinfi    
Başayaqlılar sinfi
Uyğunluğu müəyyən edin: 
1. Bədən baş, gövdə və ayaqdan ibarətdir; 2. Bədən 
gövdə və ayaqdan ibarətdir; 3. Ayaq qolcuqlara çevrilmişdir; 4. Çanaq iki taydan 
ibarətdir; 5. Parazit yastı qurdların aralıq sahibidir; 6. Reaktiv üsulla hərəkət 
edə bilir.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
A. Qarınayaqlılar sinfi 
B. İkitaylılar sinfi
C. Başayaqlılar sinfi
Qarınayaqlılar  sinfinin  ən  geniş  yayılan 
nümayəndəsi böyük göl ilbizi durğun sularda, 
bitkilər  üzərində yaşayır. Uzunluğu 3-4 sm-ə 
qədərdir. Bədənin önündə baş yerləşir. Başda 
ağız və iki lamisə çıxıntısı və onun dibində bir 
cüt göz vardır. Bədən xaricdən manti adlanan 
dəri qatı ilə, onun üzəri isə spiral şəkilli kirəc 
çanaqla  əhatə  olunmuşdur.    Bədənin  sağ 
tərəfində tənəffüs dəliyi olur.
İkitaylılar sinfinin  nümayəndəsi anadon-
tanın uzunluğu 10 sm-ə qədərdir. Su dibində 
yarıya qədər quma batmış vəziyyətdə oturaq 
həyat  tərzi  keçirir.  Çanağının  daxili  qatı 
müxtəlif rənglərlə bərq vuran parlaq sədəflə 
örtülmüşdür.  Anadontanın  bədəninin  arxa 
hissəsində giriş və çıxış sifonları adlandırılan 
iki  dəlik  vardır.  Onun  çanaqları  iki  qapayıcı 
əzələnin  köməyi  ilə  qapanır.  Çanaq  aralan-
dıqda  anadonta  tək  ayağını  və  sifonlarını 
bayıra çıxarır. 
Başayaqlılar sinfi. Uzaq Şərq kalmarının 
bədəni baş və gövdədən ibarətdir. Başda mü-
rəkkəb  quruluşlu  gözlər  və  10  ədəd  qolcuqla 
əhatələnmiş  ağız  yerləşir.  Qolcuqların  ikisi 
daha  iri  olub,  şikarın  tutulmasında  iştirak 
edir.  Qolcuqların  daxili  səthində  qidanı  tut-
mağa  xidmət  edən  çoxlu  sayda  sormac  yer-
ləşir. Kalmarların ağzında quş dimdiyini xa-
tırladan  çənələr,  bədənin  yanlarında  isə  üz-
gəclər yerləşir. Çanağı yoxdur, o, dərinin al-
tında  kiçik  lövhəcik  halında  qalmışdır.  Kal-
mar  və  digər  başayaqlı  molyusklar  dəridəki 
piqment hüceyrələri sayəsində rəngini dəyişə 
bilir. 
Qarınayaqlılar sinfi
Böyük 
göl ilbizi
Son illərdə Abşeron bağlarında tənək ilbizinin sürətlə artması bağbanları çox
 narahat edir.

3
3
85
84
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Hollandiya və İngiltərənin iri sənaye şəhərləri yaxınlığındakı sahil sularında 
midiya və stridiya molyusklarının ovu dayandırıldı. Buna səbəb insanlar tərə-
findən qida kimi istifadə olunan bu ikitaylı  molyuskların ətinin zəhərli olması 
idi.
36. 
Molyuskların həyat fəaliyyəti
· Molyuskların ətinin zəhərli olmasının səbəbi nədir?  
Bunun necə baş verməsini izah edin.
Molyuskları xarici 
quruluşundan asılı  
olaraq qruplaşdırın.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
· Sizcə, quruluş xüsusiy-
yətləri onların hərəkət və 
qidalanma prosesləri kimi 
həyat fəaliyyəti proseslərinə 
necə təsir edir?
Molyuskların həyat fəaliyyəti
Hərəkəti. Molyuskların əksəriyyəti zəif hərəkətlidir. Lakin bəziləri, məsələn, 
Uzaq  Şərq  kalmarının  bədəni  sürətli  hərəkətə  uyğunlaşmışdır.  Onun  manti 
boşluğuna  dolan  suyun  xaricə  püskürdülməsi  nəticəsində  yaranan  itələmə 
qüvvəsi kalmarın irəliləməsinə – reaktiv hərəkətə səbəb olur. 
Həzm sistemi və qidalanması. Göl ilbizi 
ağzında 
xitin dişcikli əzələli dilin köməyi ilə qaşovlayır. İkitaylı molyuskun manti bü-
küşlərində,  qəlsəmələrindəki  kirpiklərin  fasiləsiz  hərəkəti  sayəsində  bədənə 
qida – infuzorlar, qamçılılar, kiçik xərçəngkimilər daxil olur.  
Kalmar  qidasını  uzun  qolcuqların  və  sormacların  köməyi  ilə  tutur. Ağzında 
şikarı gəmirməyə xidmət edən buynuz çənələr olur. Molyusklarda həzmdə qara-
ciyər də iştirak edir. Həzm olunmayan qalıqlar bağırsağa keçir və anal dəliklə 
xaric olur.
Tənəffüs sistemi. İkitaylılarda və başayaqlılarda tənəffüs qəlsəmələrlə, qarın-
ayaqlılarda isə qəlsəmə və ya ağciyərlərlə olur. 
Qan dövranı. Ürəkyanı kisədə yerləşən ürək mədəcik, 1 (göl ilbizində) və ya 2 
ədəd (anadonta və kalmarda) qulaqcıqdan ibarətdir. Mədəciyin vurduğu oksi-
genlə zəngin olan qan damarlarla   bədənə aparılır və burada bədən boşluğuna 
tökülür (başayaqlı molyusklardan başqa). Özünə karbon qazını birləşdirən qan 
yenidən damarlar vasitəsilə əvvəl tənəffüs orqanlarına gətirilir. Burada oksi-
genlə zənginləşərək qulaqcığa qayıdır. Bu, açıq qan-damar sistemi adlanır.
İfrazat sistemi. İfrazat sistemi 1, yaxud 2 böyrəkdən ibarətdir. Böyrəyin qıf-
şəkilli hissəsi ürəkyanı kisəyə, digər ucu isə manti boşluğuna açılır.
Sinir sistemi. Qarınayaqlı və ikitaylılarda  sinir sistemi  bir neçə cüt sinir düyü-
nü və onlardan çıxan  sinirlərdən təşkil olunur. Kalmarın sinir sistemi udlağın 
bitkilərin yumşaq hissələrini 
üst  tərəfində  sinir  düyünlərinin 
birləşməsindən  əmələ  gələn  “be-
yin”dən  və  ondan  çıxan  sinirlər-
dən ibarətdir. 
Hiss  orqanları.  Göl  ilbizində  his-
siyyatda iştirak edən lamisə çıxın-
tıları  və  gözlər  var.  İkitaylılarda 
başın  itməsi  ilə  əlaqədar  olaraq 
xüsusi hiss orqanı olmur. Kalmar-
da  yaxşı  inkişaf  etmiş  hiss  or-
qanları – mürəkkəb quruluşlu göz-
lər və müvazinət orqanı olur.
Çoxalması.  Molyusklar  arasında 
ayrıcinsiyyətli  (başayaqlılar,  iki-
taylılar) və hermafrodit (məsələn, 
göl  ilbizi)  nümayəndələrə  rast 
gəlinir.  Göl  ilbizi  yumurtalarını 
selik  topasının  içərisinə  qoyaraq 
su bitkilərinə yapışdırır və onlar-
dan kiçik ilbizlər çıxır.
Anadontada  dişinin  manti  boşlu-
ğunda  mayalanmış  yumurtadan 
sürfələr əmələ gəlir. Onlar suya çı-
xaraq  yaxından  keçən  balıqların 
qəlsəmələrinə,  üzgəclərinə  və  də-
risinə  yapışır,  burada  parazitlik 
edərək yetkin molyuska çevrilir. 
Kalmarların  inkişafında  sürfə 
mərhələsi  olmur. 
Düzgün cavabı seçin: 
1. Molyuskların tənəffüs orqanı:  bəzilərində – ağciyərlər, di-
gərlərində qəlsəmələr/yalnız qəlsəmələr. 2. Molyuskların qan-damar sistemi açıq-
dır/qapalıdır.  3.  Molyuskların  ifrazat  orqanı  qaraciyərdir/böyrəklərdir.  4.   
Molyusklarda  qanın  hərəkətini  təmin  edən  ağciyərdir/ürəkdir.  5.  Anadonta   
ayrıcinsiyyətlidir/  hermafroditdir.  6.  Bədən  dəri  törəməsi  olan  manti/çanaq  ilə   
örtülmüşdür. 
1.  Cədvəlin  müvafiq  sütunlarına  molyusk-
ların  təbiətdə  və  insan  həyatında  əhəmiy-
yətini yazın.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Müsbət təsiri   
Mənfi təsiri
2. 
Suala cavab verin: 
Dəniz molyusklarının çanağının qalınlığı və möhkəmliyi 
müxtəlifdir. Ən möhkəm çanağı olan molyusklar sahil zolağında yaşayır. Mol-
yuskların çanağının qalınlığındakı fərq nə ilə əlaqədardır? 
b
c
d
a
e
f
Göl ilbizi 
Molyuskların daxili quruluşu
Anal 
dəlik 
Ağciyər 
Ayaq
Mədə
Manti
Xitin dişcikli 
əzələli dil
Manti 
boşluğu
Kirəc 
çanaq
Qaraciyər 
Böyrək 
Ürək 
Ürək Böyrək
Giriş 
sifonu
Çıxış 
sifonu
Manti
Qəlsəmələr
Ayaq 
Bağırsaq
Qida borusu  Cinsiyyət vəzisi
Ağız
Mədə 
Anadonta
Çanağın qapayıcı əzələləri
Qaraciyər
Çanaq

3
3
85
84
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Hollandiya və İngiltərənin iri sənaye şəhərləri yaxınlığındakı sahil sularında 
midiya və stridiya molyusklarının ovu dayandırıldı. Buna səbəb insanlar tərə-
findən qida kimi istifadə olunan bu ikitaylı  molyuskların ətinin zəhərli olması 
idi.
36. 
Molyuskların həyat fəaliyyəti
· Molyuskların ətinin zəhərli olmasının səbəbi nədir?  
Bunun necə baş verməsini izah edin.
Molyuskları xarici 
quruluşundan asılı  
olaraq qruplaşdırın.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
· Sizcə, quruluş xüsusiy-
yətləri onların hərəkət və 
qidalanma prosesləri kimi 
həyat fəaliyyəti proseslərinə 
necə təsir edir?
Molyuskların həyat fəaliyyəti
Hərəkəti. Molyuskların əksəriyyəti zəif hərəkətlidir. Lakin bəziləri, məsələn, 
Uzaq  Şərq  kalmarının  bədəni  sürətli  hərəkətə  uyğunlaşmışdır.  Onun  manti 
boşluğuna  dolan  suyun  xaricə  püskürdülməsi  nəticəsində  yaranan  itələmə 
qüvvəsi kalmarın irəliləməsinə – reaktiv hərəkətə səbəb olur. 
Həzm sistemi və qidalanması. Göl ilbizi 
ağzında 
xitin dişcikli əzələli dilin köməyi ilə qaşovlayır. İkitaylı molyuskun manti bü-
küşlərində,  qəlsəmələrindəki  kirpiklərin  fasiləsiz  hərəkəti  sayəsində  bədənə 
qida – infuzorlar, qamçılılar, kiçik xərçəngkimilər daxil olur.  
Kalmar  qidasını  uzun  qolcuqların  və  sormacların  köməyi  ilə  tutur. Ağzında 
şikarı gəmirməyə xidmət edən buynuz çənələr olur. Molyusklarda həzmdə qara-
ciyər də iştirak edir. Həzm olunmayan qalıqlar bağırsağa keçir və anal dəliklə 
xaric olur.
Tənəffüs sistemi. İkitaylılarda və başayaqlılarda tənəffüs qəlsəmələrlə, qarın-
ayaqlılarda isə qəlsəmə və ya ağciyərlərlə olur. 
Qan dövranı. Ürəkyanı kisədə yerləşən ürək mədəcik, 1 (göl ilbizində) və ya 2 
ədəd (anadonta və kalmarda) qulaqcıqdan ibarətdir. Mədəciyin vurduğu oksi-
genlə zəngin olan qan damarlarla   bədənə aparılır və burada bədən boşluğuna 
tökülür (başayaqlı molyusklardan başqa). Özünə karbon qazını birləşdirən qan 
yenidən damarlar vasitəsilə əvvəl tənəffüs orqanlarına gətirilir. Burada oksi-
genlə zənginləşərək qulaqcığa qayıdır. Bu, açıq qan-damar sistemi adlanır.
İfrazat sistemi. İfrazat sistemi 1, yaxud 2 böyrəkdən ibarətdir. Böyrəyin qıf-
şəkilli hissəsi ürəkyanı kisəyə, digər ucu isə manti boşluğuna açılır.
Sinir sistemi. Qarınayaqlı və ikitaylılarda  sinir sistemi  bir neçə cüt sinir düyü-
nü və onlardan çıxan  sinirlərdən təşkil olunur. Kalmarın sinir sistemi udlağın 
bitkilərin yumşaq hissələrini 
üst  tərəfində  sinir  düyünlərinin 
birləşməsindən  əmələ  gələn  “be-
yin”dən  və  ondan  çıxan  sinirlər-
dən ibarətdir. 
Hiss  orqanları.  Göl  ilbizində  his-
siyyatda iştirak edən lamisə çıxın-
tıları  və  gözlər  var.  İkitaylılarda 
başın  itməsi  ilə  əlaqədar  olaraq 
xüsusi hiss orqanı olmur. Kalmar-
da  yaxşı  inkişaf  etmiş  hiss  or-
qanları – mürəkkəb quruluşlu göz-
lər və müvazinət orqanı olur.