Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə

Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Aşağıdakı ifadələrdən istifadə etməklə şəxsi gigiyena qaydaları haq-
qında  yaddaş  hazırlayın:  çirkli  əllər;  çiy  su;  yuyulmamış  meyvə  və 
tərəvəz; küçə heyvanları ilə təmas; şəxsi əşyalar.
2. Parazitlərin aşağıdakılardan hansına mənsub olmasını müəyyənləşdi-
rin:  bit, birə, askarid, bizquyruq, soliter.
Zəhərlənmə
Daxili parazitlər
Xarici parazitlər 
Xarici parazitlər
Daxili parazitlər
Yalançı tülküqulağı və solğun əzvay göbələkləri 
ilə qidalanma zamanı __ baş verir.  Bit, birə __, 
askarid və öküz soliteri __  aiddir. 
Birə 
Bit
Xarici parazitlər 
Daxili parazitlər
İnsan askaridi
Zəhərlənmələr. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının ar-
tırılması üçün onlara gübrələr verilir. Lakin gübrələrin normadan ar-
tıq istifadə edilməsi insan üçün təhlükəli ola bilər. Məsələn, qida bitki-
Zəhərli 
göbələklər
Parazit 
həşəratlar
Bakteriyalar
Parazit 
qurdlar
Parazitin adı
Daxili, yaxud
xarici parazitdir
Orqanizmə təsiri
Necə qorunmaq olar

54.
 
Düzgün qidalanma
1
Göstərişləri  yerinə  yetirməklə  gündəlik  qi-
dalanma  piramidanızı  qurun.  Çərçivədəki 
ərzaq  məhsullarını  gün  ərzində  yediyiniz 
miqdarına  görə  çoxdan  aza  doğru  pirami-
danın hissələrinə yazın. Belə ki, ən çox yedi-
yiniz  qidanı  piramidanın  1-ci  hissəsində, 
nisbətən  az  yediyinizi  2-ci,  daha  az  yediyi-
nizi 3-cü və nəhayət, ən az yediyinizi isə 4-cü 
hissədə qeyd edin.
Müzakirə edək:
· Ən çox və ən az yediyiniz qida növü hansıdır?
· Sinif yoldaşınızın qida piramidası ilə sizin piramidanın hansı fərqləri var?
A) Yağ və şirniyyat
B) Meyvə-tərəvəz
C) Yarma və un məmulatları
D) Ət və süd məhsulları
1
2
3
4
Düzgün qidalanma və qida rasionu. Qidalanma insan orqanizmi 
ilə xarici mühit arasında baş verən maddələr və enerji mübadiləsini 
təmin edən prosesdir. İnsanın gün ərzində qəbul etdiyi qida onun 
qida rasionu adlanır. Orqanizmin fəallığı və inkişafı üçün qidada 
karbohidrat,  zülal  və  yağların  olması  çox  vacibdir.  Bu  maddələr 
qida maddələri adlanır. Orqanizmin normal işləməsi üçün həmçinin 
vitaminlər, mineral maddələr  və  su  zəruridir. 
· Dənizçilərin sağalmasının səbəbi nə ola bilərdi?
Məşhur səyahətçi Alonso de Oheda Cənubi Amerikaya etdiyi ekspe-
disiyaların  birində  bir  neçə  dənizçini  xəstə  olduqlarına  görə  bir 
adada qoyub getmək  məcburiyyətində qalır. Bir neçə aydan sonra 
adaya  qayıdan  səyahətçi  dənizçilərin  sağ  və  salamat  olduqlarını 
görüb heyrətə gəlir. Həmin adanı Kurasao adlandırırlar 
.
(portuqal 
dilində “kure” –  şəfaverən )
Sinir sistemində pozğunluqlar, əzələ 
gücünün azalması, saçların tökülməsi
Uşaqlarda raxit xəstəliyi: sümüklərin 
əyilməsi
Kəsmik, yumurta, süd, kəpək, 
qaraciyər, kahı
Zəiflik, ürəkbulanma, qanazlığı, sinir 
sisteminin işinin pozulması
Skorbut  xəstəliyi: diş ətinin qanaması və dişlə-
rin tökülməsi, dərialtı qansızmalar, qanazlığı
Dənli bitkilər, gavalı, balıq, 
yumurta, qaraciyər
Çiy tərəvəz və meyvələr
Qaraciyər, yumurta sarısı, 
tərəvəz, süd, meyvə, balıq yağı
B
2
B
6
C
D
Fındıq, yerfındığı, kartof, ət,  
qaraciyər, yumurta ağı
Ürək fəaliyyətinin zəifləməsi, beri-beri xəstəliyi, 
sinir sistemində pozğunluqlar, əzələ zəifliyi
B
1
Vitaminlər
Bu vitaminlər olan ərzaqlar
Avitaminoz hansı fəsadlar yaradır
İspanaq, qaraciyər, kərə yağı, 
balıq yağı, süd
Dərinin, gözün zədələnməsi, böyümənin 
zəifləməsi
A
4
4
159
158
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
Süd 
məhsulları
Tərə-
vəzlər
Meyvələr
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Gündəlik qida piramidanızı ÜST-ün tövsiyə etdiyi qida nisbəti ilə müqa-
yisə edin. Normal qidalanmanızı təmin etmək üçün gündəlik rasionunuz-
da hansı dəyişiklik etmək lazımdır?
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Qida rasionu
Qidalı maddələr
Vitaminlər
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Yeməklərin ÜST-ün qida piramidasında 
yerini müəyyən edin. Hansı qida məhsul-
larını daha az qəbul etmək tövsiyə 
olunur?
İnsanın gün ərzində qəbul etdiyi qida __adlanır. Or-
qanizmin fəallığı  və  inkişafı  üçün qidada  __olması 
çox vacibdir. Bu maddələr __ adlanır. 
Əlavə mənbələrdən, internetdən istifadə edərək bir qrup qida məhsulları-
nın (məsələn, ət məhsulları: hisəverilmiş kolbasa, sosiska, balıq, quş əti, 
mal əti, hamburger) faydalı və zərərli xassələri barədə məlumat hazırlayın.
Un məmulatları
Yağ və şirniyyat
Ət, balıq, 
quş
Qida piramidası
Qida  piramidası  müxtəlif 
yeyinti məhsulları yerləşən 4 
səviyyədən ibarətdir. Pirami-
danın  əsasını  (I  səviyyəsini) 
ən  çox  yeyilən  yarma  və  un 
məhsulları,  2-ci  səviyyəni 
meyvə  və  tərəvəz,  3-cünü  ət 
və süd məhsulları, 4-cünü isə 
yağ və şirniyyat məmulatları 
təşkil etməlidir.
Vitaminlər.  Orqanizmdə  tənzimləyici  rol  oynayır,  onun  böyü-
məsini və normal inkişafını təmin edir. Vitaminlərin orqanizmdə ça-
tışmaması (avitaminoz)  ciddi pozuntular yaradır. 
Gündəlik qidanı təşkil edən maddələr müəyyən 
nisbətdə  olmalıdır.  Qida  maddələrinin  düzgün  seçilməsi 
üsullarından  biri də qida piramidasının tərtib olunmasıdır. 
Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatı  (ÜST)  insanın  gündəlik  “qida 
piramidası”nın şəkildə göstərilən nisbətini tövsiyə edir. 
Qida piramidası. 

54.
 
Düzgün qidalanma
1
Göstərişləri  yerinə  yetirməklə  gündəlik  qi-
dalanma  piramidanızı  qurun.  Çərçivədəki 
ərzaq  məhsullarını  gün  ərzində  yediyiniz 
miqdarına  görə  çoxdan  aza  doğru  pirami-
danın hissələrinə yazın. Belə ki, ən çox yedi-
yiniz  qidanı  piramidanın  1-ci  hissəsində, 
nisbətən  az  yediyinizi  2-ci,  daha  az  yediyi-
nizi 3-cü və nəhayət, ən az yediyinizi isə 4-cü 
hissədə qeyd edin.
Müzakirə edək:
· Ən çox və ən az yediyiniz qida növü hansıdır?
· Sinif yoldaşınızın qida piramidası ilə sizin piramidanın hansı fərqləri var?
A) Yağ və şirniyyat
B) Meyvə-tərəvəz
C) Yarma və un məmulatları
D) Ət və süd məhsulları
1
2
3
4
Düzgün qidalanma və qida rasionu. Qidalanma insan orqanizmi 
ilə xarici mühit arasında baş verən maddələr və enerji mübadiləsini 
təmin edən prosesdir. İnsanın gün ərzində qəbul etdiyi qida onun 
qida rasionu adlanır. Orqanizmin fəallığı və inkişafı üçün qidada 
karbohidrat,  zülal  və  yağların  olması  çox  vacibdir.  Bu  maddələr 
qida maddələri adlanır. Orqanizmin normal işləməsi üçün həmçinin 
vitaminlər, mineral maddələr  və  su  zəruridir. 
· Dənizçilərin sağalmasının səbəbi nə ola bilərdi?
Məşhur səyahətçi Alonso de Oheda Cənubi Amerikaya etdiyi ekspe-
disiyaların  birində  bir  neçə  dənizçini  xəstə  olduqlarına  görə  bir 
adada qoyub getmək  məcburiyyətində qalır. Bir neçə aydan sonra 
adaya  qayıdan  səyahətçi  dənizçilərin  sağ  və  salamat  olduqlarını 
görüb heyrətə gəlir. Həmin adanı Kurasao adlandırırlar 
.
(portuqal 
dilində “kure” –  şəfaverən )
Sinir sistemində pozğunluqlar, əzələ 
gücünün azalması, saçların tökülməsi
Uşaqlarda raxit xəstəliyi: sümüklərin 
əyilməsi
Kəsmik, yumurta, süd, kəpək, 
qaraciyər, kahı
Zəiflik, ürəkbulanma, qanazlığı, sinir 
sisteminin işinin pozulması
Skorbut  xəstəliyi: diş ətinin qanaması və dişlə-
rin tökülməsi, dərialtı qansızmalar, qanazlığı
Dənli bitkilər, gavalı, balıq, 
yumurta, qaraciyər
Çiy tərəvəz və meyvələr
Qaraciyər, yumurta sarısı, 
tərəvəz, süd, meyvə, balıq yağı
B
2
B
6
C
D
Fındıq, yerfındığı, kartof, ət,  
qaraciyər, yumurta ağı
Ürək fəaliyyətinin zəifləməsi, beri-beri xəstəliyi, 
sinir sistemində pozğunluqlar, əzələ zəifliyi
B
1
Vitaminlər
Bu vitaminlər olan ərzaqlar
Avitaminoz hansı fəsadlar yaradır
İspanaq, qaraciyər, kərə yağı, 
balıq yağı, süd
Dərinin, gözün zədələnməsi, böyümənin 
zəifləməsi
A
4
4
159
158
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
Süd 
məhsulları
Tərə-
vəzlər
Meyvələr
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Gündəlik qida piramidanızı ÜST-ün tövsiyə etdiyi qida nisbəti ilə müqa-
yisə edin. Normal qidalanmanızı təmin etmək üçün gündəlik rasionunuz-
da hansı dəyişiklik etmək lazımdır?
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Qida rasionu
Qidalı maddələr
Vitaminlər
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Yeməklərin ÜST-ün qida piramidasında 
yerini müəyyən edin. Hansı qida məhsul-
larını daha az qəbul etmək tövsiyə 
olunur?
İnsanın gün ərzində qəbul etdiyi qida __adlanır. Or-
qanizmin fəallığı  və  inkişafı  üçün qidada  __olması 
çox vacibdir. Bu maddələr __ adlanır. 
Əlavə mənbələrdən, internetdən istifadə edərək bir qrup qida məhsulları-
nın (məsələn, ət məhsulları: hisəverilmiş kolbasa, sosiska, balıq, quş əti, 
mal əti, hamburger) faydalı və zərərli xassələri barədə məlumat hazırlayın.
Un məmulatları
Yağ və şirniyyat
Ət, balıq, 
quş
Qida piramidası
Qida  piramidası  müxtəlif 
yeyinti məhsulları yerləşən 4 
səviyyədən ibarətdir. Pirami-
danın  əsasını  (I  səviyyəsini) 
ən  çox  yeyilən  yarma  və  un 
məhsulları,  2-ci  səviyyəni 
meyvə  və  tərəvəz,  3-cünü  ət 
və süd məhsulları, 4-cünü isə 
yağ və şirniyyat məmulatları 
təşkil etməlidir.
Vitaminlər.  Orqanizmdə  tənzimləyici  rol  oynayır,  onun  böyü-
məsini və normal inkişafını təmin edir. Vitaminlərin orqanizmdə ça-
tışmaması (avitaminoz)  ciddi pozuntular yaradır. 
Gündəlik qidanı təşkil edən maddələr müəyyən 
nisbətdə  olmalıdır.  Qida  maddələrinin  düzgün  seçilməsi 
üsullarından  biri də qida piramidasının tərtib olunmasıdır. 
Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatı  (ÜST)  insanın  gündəlik  “qida 
piramidası”nın şəkildə göstərilən nisbətini tövsiyə edir. 
Qida piramidası. 

160
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
2. Düzgün variantı müəyyən edin:
a) Kəklikotu yabanı/mədəni dərman bitkisidir.
b) Balqabağın qabığından/toxumundan qurd xəstəliklərinin müalicəsi 
zamanı istifadə edirlər.
c)  Adi zəfəran bitkisi  Abşeronda/Lənkəranda yetişdirilir.
d) Xanımotu/yemişan bitkisi ilə qidalanma ağır zəhərlənmələrə səbəb 
olur.
3. Şəkillərdə təsvir 
olunanlardan 
hansılar bitki 
mənşəlidir?
4. 
oş buraxılmış yerlərə  uyğun gəlir? 
a) Müasir qaramal cinsləri olan ... əcdadı Avropa və Asiya turu olmuşdur.
b) ... əcdadları vəhşi halda yaşayan Prjevalski atları və tarpanlardır.
c) İnsanın əhliləşdirdiyi həşəratlar arasında ...  və ... mühüm yer tutur.
d) İnsan çiy süd içdikdə və ya duzsuz pendir yedikdə ... xəstələnir.
Açar sözlər: inək, camış, bal arısı, tut ipəkqurdu,  brusellyoz, at
Açar sözlərdən hansıları b
6. Səhv fikirləri düzəldin. 
a) Karbohidrat, zülal və yağlar qida maddələri adlanır.
b) A vitamininin çatışmazlığı uşaqlarda raxit xəstəliyinin 
yaranmasına səbəb ola bilər.
c) Qida piramidasının 4-cü səviyyəsini yağ və şirniyyat məmulatları 
təşkil etməlidir. 
d) Qida rasionunda ət və süd məhsulları üstünlük təşkil etməlidir.
Dənli bitkilər
Bostan bitkiləri
Meyvə və giləmeyvəli bitkilər 
Düyü
Buğda
Gavalı
Yemiş
 Qarağat
 Qarğıdalı Əncir  Qarpız
Xarici 
parazitlər
Daxili 
parazitlər
5. Şəkillərə əsasən parazitlərin adlarını cədvəlin uyğun sütununa 
yazın:
Birə
İnsan askaridi
Öküz soliteri
Bit
Qaraciyər sorucusu
Gənə