“Deviant” davranış və onun elmi izahına fərqli yanaşmalar



Yüklə 213,39 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/7
tarix17.04.2022
ölçüsü213,39 Kb.
#55593
  1   2   3   4   5   6   7


 

- 1 - 


                                                                                

dos. Nuralı Çələbiyev  

           AMİ-nin Şəki filialı       

                                                                                       

 

“DEVİANT” DAVRANIŞ FORMALARI VƏ ONLARIN ELMİ İZAHINA 

YANAŞMALARIN MÜXTƏLİFLİYİ  

                                                                         

 

Açar sözlər: deviant davranış, sosial norma, deviasiya, addiksiya, delikvient davranış. 

 

Ключевые слова: девиантное поведение, социальная норма, девиация, аддуикция,  

                                             дeкликвентное поведения 

 

 



Key words: Deviant behaviors, social norm, deviously, addiksiya, deficient behaviors. 

 

 



 

 

“Deviant” 



davranış 

(latınca-“deviation”-“kənara 

çıxma”) 

elmi 


ədəbiyyatlarda  XX  əsrin  60-cı  illərindən  sonra  işlənməyə  başlanılmış,  XX  əsrin 

sonlarında  isə  sosiologiya,  korreksiyaedici  psixologiya  və  pedaqogika  elmlərinin 

sərhəddində “deviantologiya” adlı müstəqil elm sahəsi meydana gəlmişdir. 

 

R.K.Merton, E. Dyurkheym, Ç.Lombrozzo, Z.Freyd, Q.Tard,  V.V.Kovalev, 



F.Rataki,  T.P.Korolenko,  T.A.Donskix,  V.H.İvanov,  Y.A.Kreyberq,  E.V.Zma-

novskaya,  N.V.Maysak,  İ.S.Kon  və  bir  sıra  digər  alimlər  “deviant”  davranış 

problemini  sosioloji,  tibbi,  pedaqoji  və  psixoloji  aspektlərdə  tədqiq  etmiş  və  bir 

sıra əsərlər yazmışlar. 

Müasir elmi pedaqoji və psixoloji ədəbiyyatlarda (M.İ.Rojkov, M.A.Koval-

çuk,  V.Q.Bajenov,  M.İ.Buyanov,  V.Klayn,  A.İ.Zaxarov  və  b.)  uşaq  və  yeniyet-

mələrin  rəftar  və  davranışında  müşahidə  olunan  normadankənar,  qusurlu 

davranışın bütün təzahürlərini “deviant davranış”  adlandırırlar. “Deviant” davranış 

dedikdə  insanın  əməl  və  hərəkətlərinin  onun  yaşadığı  cəmiyyətdə  faktiki  olaraq 

bərqərar  olmuş  norma  və  standartlara  uyğunsuzluğu  nəzərdə  tutulur.  “Deviant” 

davranış  (o  cümlədən  sosial  deviasiya)  müəyyən  cəmiyyətlərdə  və  onların 

inkişafının müəyyən dövrlərində ümumi qəbul edilmiş və daha çox geniş yayılmış 

davamlı  davranış  normalarından  yayınmadır.  Bir  qrup  alimlər  deviant  davranışın 

subyektləri sırasına gənc asketləri, inqilabçıları, qedonistləri (həyatda zövq-səfa ilə 

yaşamağı  üstün  tutanları  –  N.Ç.),  psixi  xəstələri,    müqəddəsləşdirilən  şəxsləri, 

dahiləri və s. də aid edirlər. 

 Neqativ  deviant  davranış  cəmiyyətdə    müəyyən  (təcrid  etmə,  müalicə, 

davranış  normalarını  pozanın  reablitasiyası,  korreksiyası,  cəzalandırılması  və  s.)  

formal  və  qeyri-formal  sanksiyaların  tətbiqinə  gətirib  çıxarır.  Neqativ  deviant 

davranışın addiktiv (asılı) və delikvient (hüquqa zidd) kimi formaları fərqləndirilir. 

Onlara  sərxoşluq  və  alkoqolizm,  narkomaniya,  cinayətkarlıq,  intihar,  fahişəlik, 

korrupsiya,  terrorizm,  habelə  oğurluq  və  qarət,  kimyəvi  və  sosial  asılılığa  səbəb 

olan  (məsələn,  sosial  şəbəkələrdən,  qumar  oyunlarından  asılılıq)  davranışlar  aid 

edilir. 


Deviasiya  özündə  3  elementi  birləşdirir:  1.  İnsanın  dəyərlərə  və  normalara 

(siyasi, mənəvi, hüquqi) münasibəti; 2. İnsanı qiymətləndirən qrup və ya təşkilat; 

3. İnsanın davranışı. 

“Deviant”  davranış  problemi  sosiologiya  elminin  meydana  gəlməsinin 

başlanğıc  mərhələsində  diqqət  mərkəzində  olmuşdur.  Fransız  sosioloqu  Emil 

Dyurkheym  1897-ci  ildə  yazdığı  “Özünəqəsd”  adlı  klassik  əsəri  ilə  müasir 




 

- 2 - 


deviantologiyanın  əsasını  qoymuş  alimlərdən  biri  hesab  edilir.  O,  sosiologiya 

elminə  “anomiya”  anlayışını  daxil  etmiş  və  bununla  cəmiyyətdə  böhranlar  və 

radikal  sosial  dəyişikliklər  zamanı  yaranan  qarışıqlıq  və  çaşqınlıq  vəziyyətlərini 

ifadə  etmişdir.  Dyurkheym  bunu  cəmiyyətdə  gözlənilməz  iqtisadi  tənəzzül  və 

yüksəliş  dövrlərində  intiharların  sayının  artması  nümunəsində  təhlil  etmişdir. 

Dyurkheymin  davamçısı,  amerikan  sosioloqu  Robert  Merton  özünün  struktur 



funksionalizm  nəzəriyyəsi  çərçivəsində  insanın  davranış  reaksiyalarının  sosioloji 

təsnifatlarından birini yaratmışdır. 

Deviant  davranışların  motivasiyasını  sosial  və  psixoloji  amillərlə  bağlayan 

rus  alimi  M.İ.Rojkov  onları  4  əsas  qrupa  ayırır:  “1)  huquqi  və  əxlaqi  şurdakı 

qüsurlar;  2)  şəxsiyyətin  tələbatlarının  məzmunu;  3)  xarakterin  xüsusiyyətləri;  4) 

iradi-emosional aləmin xüsusiyyətləri”. [1,s.12] 

Müxtəlif  elmlər  “deviant”  davranışa  fərqli  mövqelərdən    yanaşırlar.  Sosial 

elmlər  “deviant”  davranışa  insanın  sosial  mühitdə,  yaxın  sosial  əhətədə, 

kollektivdə  fiziki  və sosial  mövcudluğuna  real  təhlükə kimi  baxır, sosial–mənəvi 

normaların, mədəni dəyərlərin, habelə  insanın mənsub olduğu cəmiyyətdə həmin 

norma  və  dəyərlərin  mənimsənilməsinə  və  yaradılmasına,  özünüinkişaf  və 

özünüreallaşdırma prosesinin pozulmasının nəticəsi hesab edirlər. Onların fikrincə, 

“deviant” davranışlar fərdlərin həyatında müəyyən xüsusiyyətləri ilə səciyyələnən 

və  sosial  sferaya  heç  də  yad  olmayan  davranışların  məcmusudur.  Deviantizmin 

əsas mənbəyi geniş sosial spektrə malik sosial sistem. Sosial sistem yeniləndikcə, 

köhnəsi yenisi ilə əvəzləndikcə, yaranan transformasiyaların fərdlərin psixikasına, 

şüuruna  təsiri  də  böyük  olur.  Müasir  Azərbaycan  cəmiyyətində  narkomaniyanın, 

korrupsiya,  intihar,  oğurluq  və  qarət  hallarının,  habelə  mənəviyyata  zidd 

hərəkətlərin artmasının səbəblərini məhz qeyd olunan amillərdə axtarmaq lazımdır. 

Hollandiya  alimi  M.de  Vinter  qeyd  edirdi  ki,  “1970-1990-cı  illər  ərzində 

müxtəlif davranış qüsurları olan uşaq və yeniyetmələrin sayı xeyli artmışdır,  indi 

də  durmadan  artır  və  onlar  18  yaşadək  yeniyetmə  və  gənclərin  20%-ni  təşkil 

edirlər”. [1,s.6] 




Yüklə 213,39 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin