Dünya əhalisinin təxminən 10%-i, başqa sözlə desək 650 million insan, hal-hazırda əlildir. Onlar dünyadakı ən çoxsaylı azlıqdır
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İnsan hüquqları
- Psixi pozuntusu olan şəxs.
- Əlillərin hüquqları haqda Konvensiya (ƏHK).
- İnsan hüquqları müdafiəsinin monitorinqi.
- İnsan hüquqları haqda nələri bilmək lazımdır
|
3
Qısa xülasə Dünya əhalisinin təxminən 10%-i, başqa sözlə desək 650 million insan, hal-hazırda əlildir. Onlar dünyadakı ən çoxsaylı azlıqdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına əsasən dünya əhalisinin sayının artması, təbabətin inkişafı və əhalinin qlobal qocalması ilə bərabər əlil insanların da sayı çoxalır. Əlilliyi olan insanlarla bağlı qanunvericiliyin müqayisəli tədqiqi onu göstərir ki, dünyanın yalnız 45 ölkəsində əlillik əlamətinə görə diskriminasiyanı qadağan edən, əlilliklə əlaqədar məsələləri tənzimləyən qanun və normativ hüquqi aktlar qəbul olunmuşdur. Bununla əlaqədar, ölkələrin inkişafı, yoxsulluğun azaldılması, əhalinin kifayət qədər böyük hissəsini təşkil edən məhdudiyyətli insanların cəmiyyətin həyatında iştirakının genişləndirilməsi və onların hüquqlarının realizasiyası kontekstində qlobal beynəlxalq müzakirələrin keçirilməsi çox vacibdi. Əlil insanların (o cümlədən psixi pozuntuları olan) hüquqlarının qorunması insan hüquqları müdafiəsinin ən müasir problemlərinə aiddir. Əlil insanlar tez-tez onların hüquqlarının pozulduğu situasiyalarla üzləşirlər. Halbuki əlilliyi olan insanların bir çoxu onların hər hansı hüququ olduğunu belə bilmirlər, belə ki, onlar öz hüquqları, əlillik problemləri ilə insan hüquqları arasındakı qarşılıqlı əlaqə, eyni zamanda psixi sağlamlıq haqda lazımi informasiya almırlar. Bəzən insanlar öz dramatik vəziyyətlərində nəyisə dəyişə biləcəklərindən xəbərsiz olur, hətta onlarla düzgün rəftar olunmadığını da dərk etmirlər. Buna görə də, əlilliyi, o cümlədən psixi pozuntusu olan insanlara qarşı hüquqa zidd münasibət və davranış əleyhinə mübarizə və insan hüquqları haqda informasiya ilə təminat çox vacibdir. Beləliklə, əlilliyi olan insanlar insan hüquqları, onların əlillik kontekstində necə realizasiya olunması, insan hüquqları barədə yeni beynəlxalq sənəd və əlillər haqda BMT Konvensiyasının onların iqtisadi deprivasiya, təcrid və marginalizasiyasına gətirən çoxsaylı problemlərin həllində effektiv alət kimi necə istifadə olunması haqda informasiyaya ehtiyac duyurlar. Psixi sağlamlıq və insan hüquqları haqda olan bu modul psixi pozuntusu olan insanlara münasibətdə yeni standartlara, onların əsas hüquqları və eyni zamanda daha çox rast gəlinən hüquq pozuntularına yönəlmişdir. Bu cür hüquq pozuntuları xüsusi nəzarət orqanları (beynəlxalq və ya milli) tərəfindən araşdırılmalı olduğundan, modul insan hüquqlarına riayət olunmasının monitorinqi konsepsiyası və onun psixiatriya müəssisələrində profilaktik metod kimi tətbiqinin əsaslandırılmasını da əhatə edir. Psixi sağlamlıq problemləri ilə yaşayan insanlar, onların qohumları, həmçinin psixi sağlamlığın qorunması sferasında çalışan və bu sferada insan hüquqlarının rolu barədə məlumat almaq istəyən insanlar üçün də modul faydalı sayıla bilər. Bu bölmədə olan informasiya müxtəlif mənbələrdən: məqalələr, nəşrlər, tədris materialları, o cümlədən psixi pozuntusu olan insanların hüquqlarının qorunmasının qiymətləndirilməsi və monitorinqi üzrə spesifik işlənib hazırlanmış metodik vəsaitlərdən toplanmışdır.
4
Giriş Dünya əhalisinin təxminən 10%-i – 650 milyon insan - müxtəlif əlillik növlərindən əziyyət çəkir. Onların yarısından çoxu inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayırlar. Müxtəlif həyat şəraitlərinə baxmayaraq, onların hamısının bir ortaq xüsusiyyəti var: hər biri müxtəlif diskriminasiyalara və sosial təcridə məruz qalırlar. Diskriminasiyanın insan hüquqları sahəsində aydın formalaşdırılmış problem olmasına baxmayaraq, yalnız son dövrlər əlilliyi olan insanlar da bu hüququn istifadəçilərinə aid edilməyə başılanılmışdır. Uzun müddət ərzində əlilliyi olan insanlara sosial seqreqasiya və təcridə görə „görünməyən vətəndaş“ münasibəti göstərilmişdir. Onlar diskriminasiyaya məruz qalmış və cəmiyyətin digər üzvləri ilə bərabər imkanlara sahib olmaqda məhrum olunmuşlar. Onlarla əsassız olaraq digər vətəndaşlardan fərqli rəftar olunmuşdur ki, bu da daim onların hüquqlarının pozulmasına gətirib çıxarmışdır. Belə insanlara hüququ olan subyektdən daha çox müdafiə, müalicə və yardım obyekti kimi baxılmışdır. Bu cür yanaşmanın nəticəsi olaraq əlilliyi olan insanlar cəmiyyətin aktiv hissəsindən təcrid olunmuşdur. Son iki onillik ərzində əlilliyi olan insanların hüquqlarının müdafiəsində kəskin dəyişikliklər baş vermişdir. Bu proses beynəlxalq əlil insanların hüquqları haqda BMT Konvensiyasının qəbul olunmasına gətirib çıxarmışdır. Əlil insanlar barədə paradiqmalar dəyişdikcə, onlara hüquq daşıyıcıları və hüquq subyektləri kimi baxılmağa başlandı. Bu yanaşmanın son məqsədi əlil insanların imkanlarının genişləndirilməsi, potensiallarının artırılması, həmçinin onların fərqli xüsusiyyətlərinə uyğunlaşma və qarşılıqlı hörmət şəraitində siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni həyatda aktiv iştirakını təmin etməkdir. Normativ aspektdə bu yanaşma insan hüquqları üzrə beynəlxalq standartlara söykənir və əlilliyi olan insanların öz hüquqlarını tam şəkildə həyata keçirməsini təşkil etməyə yönəlmişdir. İnsan hüquqları müdafiəsinin gücləndirilməsi həm də əlilliyin qarşısının alınması üsullarından biridir. Fiziki qabiliyyətlərin məhdudlaşması ilə müqayisədə psixi pozuntularla bağlı əlillik daha böyük diskriminasiya, stiqmatizasiya və insan hüquqlarının geniş spektrdə pozulmasını törədir. Psixi pozuntusu olan insanlar gündəlik zəmində stiqmatizasiya və diskriminasiyaya məruz qalır və tez- tez fiziki və seksual təcavüzün qurbanı olurlar. Əksər hallarda psixi pozuntusu olan insanlar öz siyasi və vətəndaşlıq hüquqlarının həyata keçirilməsində məhdudiyyətlərlə üzləşirlər, onların ictimai sferada iştirakı məhdudlaşdırılır. Bundan başqa onlar zəruri tibbi-sanitar, o cümlədən tə- xirəsalınmaz yardım almaqdan məhrumdurlar. Psixi pozuntuları olan bir çox insan təhsil ocaqları və iş yerlərinə müraciətdə əsassız manelərlə rastlaşırlar (Psixi sağlamlıq və inkişaf, ÜST, 2010). Psixi pozuntusu olan şəxslərə münasibətdə stiqmatizasiya ona dəlalət edir ki, əvvəllər olduğu kimi psixi sağlamlıq problemlərinə siyasi səviyyədə layiqli diqqət ayrılmır və bunun nəticəsi olaraq, əhali psixi sağlamlığın qorunması sferasında adekvat xidmətlərdən məhrum qalır. Psixi pozuntuları olan insanlara psixiatrik yardımın əsas hissəsi böyük müəssisələrdə cəmləşib (psixiatrik xəstəxanalar və sosial xidmət müəssisələri). Bu müəssisələrdə yaşayan psixi pozuntusu olan insanlar tez-tez ləyaqətin alçaldılması, təhlükəli davranış və müalicə, qeyri- adekvat tələblərin obyektinə çevrilir, onların saxlanma şəraiti isə antisanitar və qeyri-insani olur. Həm insan hüquqlarının müdafiəsi həm də psixi sağlamlığın qorunması əhalinin ümumi rifahının möhkəmləndirilməsinə yönəlmişdir. Psixi sağlamlıq sferası ilə insan hüquqları arasında üç növ qarşılıqlı təsir mövcuddur: psixi sağlamlıq sferasındakı siyasət insan hüquqlarının qorunmasına təsir edir, insan hüquqlarının pozulması psixi sağlamlığa mənfi təsir edir, psixi sağlamlığın möhkəmləndirilməsi və insan hüquqlarının qorunması qarşılıqlı bir-birini tamamlayan və bir- birinin təsirini gücləndirən proseslərdir. 5
Əsas anlayışlar İnsan hüquqları “individin öz təbiətinə - insan kimi mövcudluğuna görə, sahib olduğu əsas hüquqlar” kimi şərh olunur.
çıxmağa, məhsuldar və produktiv çalışmağa, eyni zamanda cəmiyyətin həyatına töhfə verə bilməsini daxil edən rifah halıdır” (ÜST bülleteni, 2001).
Əlillik sağlamlığı pozulmuş insanlarla cəmiyyətin həyatında onların digər insanlarla bərabər, tam və effektiv iştirakına mane olan davranış və mühit faktorları arasındakı qarşılıqlı təsirin nəticəsidir. “Əlilliyi olan” və ya fəaliyyət məhdudluğu olan şəxs anlayışı, davranış və mühit baryerləri ilə qarşılıqlı təsiri səbəbindən uzunmüddətli fiziki, psixi, intellektual və sensor pozuntulara malik şəxslərin cəmiyyətin həyatında digər insanlarla bərabər tam və effektiv iştirak edə bilməməsinə şamil olunur (BMT əlillərin hüquqları haqda konvensiya, 2006).
şamil olunur (Açıq Cəmiyyət, Psixi Sağlamlıq Naminə Təşəbbüs, tarixsiz). Ağıl zəifliyi (tez-tez əqli inkişafdan geri qalma və intellektual inkişafın pozulması da adlandırılır) – intellektual fəaliyyətin məhdudlaşmasına və adaptiv davranışın (konseptual, sosial və praktiki uyğunlaşma vərdişləri) pozulmasına gətirib çıxaran, dərketmə bacarığının orta göstərici ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə enmiş sabit, davamlı vəziyyətdir. İntellektual inkişafın pozulması bir qayda olaraq anadangəlmə və ya 18 yaşdan əvvələ xasdır. Psixi sağlamlığın pozulması (və ya “psixi pozuntu”, “psixi xəstəlik”) adətən fərdin təfəkkürünə, hisslərinə, davranışına və fiziki vəziyyətinə təsir edir. İntellektual inkişafı və psixi pozuntuları olan şəxslər bir çox cəmiyyətlərdə layiq olmadıqları davranış və insan hüquqlarının pozulması ilə bağlı oxşar problemlərlə üzləşirlər.
olunmuş insan hüquqları haqda beynəlxalq saziş. Konvensiyaya əlillik formalarının ətraflı klassifikasiyasını da daxil etməklə qəbul edir ki, bütün əlillik formalarına sahib bütün insanlar bütün insan hüquq və azadlıqlarını həyata keçirə bilməlidir. Burada həmçinin bütün hüquq kateqoriyalarının əlilliyi olan insanlara necə tətbiq olunması və onların öz hüquqlarını effektiv həyata keçirə bilməsi üçün xüsusi adaptasiya sahələrinin, həmçinin əlillərin hüquqlarının tez-tez pozulduğu, insan hüquqlarının qorunmasına böyük ehtiyacın olduğu sferaların müəyyənləşdirilməsi məsələsi də dəqiqləşdirilir. Diskriminasiya. İxtiyari səbəbdən insana başqalarından daha pis yanaşılması nəticəsində ona zərər yetirən əlverişsiz münasibət və ya davranış. Elmi nöqteyi nəzərdən, diskriminasiya “insana onun hər hansı bir qrup və ya kateqoriyaya mənsubluğuna (və ya təxmin olunan mənsubluğuna) görə zərər verici və ya fərqli münasibət”dir. Buraya həmçinin qrupun, insanın real davranışına təsir edən, hər hansı qrupa mənsubluğuna görə insanların imkanlarının reallaşdırılmasını və üstünlük əldə etməsini məhdudlaşdıran, və buna görə onları qrupdan məntiqli yaxud irrasional qərarlarla xaric edən birincili reaksiya və fəaliyyəti də aid edilir (W. W. Norton & Company Inc, 2009). Avropa antidiskriminasiya qanunvericiliyi diskriminasiyanın dörd qadağan olunmuş formasını ayırd edir: düz, köndələn, izləmə/zülm və göstəriş/əmr. ƏHK-nın 2-ci məqaləsində diskriminasiyanın əlavə bir forması da göstərilir – məntiqi uyğunlaşmanın inkarı; hansı ki, “əlilliyi olan insanların digər insanlarla bərabər bütün hüquq və əsas azadlıqlarının reallaşdırılması və
6
həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə, qeyri-mütənasib və əsassız yük olmadığı təqdirdə, konkret hallarda lazımi modifikasiya və düzəlişlərin tətbiqi” kimi təyin edilmişdir.
hüquq pozuntularında günahkar olanları məsuliyyətə cəlb etmək üçün metodologiya. İnsan hüquqlarına əməl olunmasının monitorinqi insan hüquqlarının qorunması və maraqların təşviqi məqsədilə dövlətlər, müəssisələr, özəl qruplar və təşkilatlar tərəfindən bu hüquqlarının qorunması barədə obyektiv və tam informasiya alınmasına yönəlmişdir (The advocated for human rights, без даты).
fəaliyyəti əsas insan hüquqlarını (o cümlədən vətəndaş, siyasi, kultural, sosial və iqtisadi) pozur, etinasızlıq göstərir və ya inkar edir. Bundan başqa, insan hüquqlarının pozulması o hallarda yaranır ki, dövlət və ya qeyri-dövlət subyektləri insan hüquqları sahəsində beynəlxalq və humanitar qanunları pozur.
vəzifəli yaxud digər rəsmi şəxs tərəfindən və ya onların təhriki, onların xəbəri ola-ola yaxud susqun razılığı ilə ondan və ya üçüncü şəxsdən informasiya almaq və ya nəyisə qəbul elətdirmək, onu özünün və ya üçüncü şəxsin etdiyi yaxud etməkdə şübhəli bilindiyi hərəkətə görə cəzalandırmaq, həmçinin qorxutmaq və ya nəyəsə məcbur etmək məqsədilə keçirilən, ona güclü fiziki yaxud mənəvi ağrı və əzab verən istənilən fəaliyyət (İşgəncə və Qəddarlıq əleyhinə Konvensiya, Qeyri-insani yaxud Alçaldıcı Rəftar və ya Cəza, 1994).
7
III. İnsan hüquqları və psixi sağlamlıq sferası arasında qarşılıqlı əlaqə.
“İnsan hüquqları” konsepsiyası siyasi və sosial sferada İkinci dünya müharibəsindən sonra aktiv işlənib hazırlanmağa başlandı ki, bu da 1948-ci ildə Ümumdünya insan hüquqları deklarasiyasının bəyan olunmasına gətirib çıxardı. Bu andan etibarən insan hüquq müdafiə mexanizmləri hə də regional səviyyədə inkişaf edərək genişləndi. Bütün insan hüquqları və əsas azadlıqlarının universallığı, bölünməzliyi, qarşılıqlı asılılıq və əlaqəsi bütün dünyada qəbul edilir. İnsan hüquqlarına ayrı-ayrı şəxslər və qrupları əsas azadlıqların reallaşmasına mane olan və insan ləyaqətini alçaldan hərəkətlərdən qoruyan bu sahədəki qanunlar zəmanət verir (İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlıq (OHCHR), 1999). İnsan hüquqları beynəlxalq hüquq (məs., vətəndaşlıq və siyasi hüquqlar haqda beynəlxalq pakt) və ya milli qanunvericilikdə (məs., Konstitusiya yaxud konkret qanunlar) müəyyənləşdirilmiş rəsmi hüquqlardır. Dövlət insan hüquqlarının müdafiəsi, onlara hörmət, əməl edilməsi və tam həyata keçirilməsinə cavabdeh əsas “orqandır”. “Dövlət” özündə mərkəzi hakimiyyət, yerli orqanları, digər hökumət və kvazi-hökumət müəssisələrini, həmçinin məhkəmə və tribunalı birləşdirir. Özəl xəstəxanalar, cəzaçəkmə müəssisələri, xüsusi təhlükəsizlik şirkətləri və s. kimi qeyri-dövlət subyektlərinin məsuliyyət daşıdıqları insanların hüquqlarına hörmət və əməl etməsini dövlət təminat etməlidir. Bu şəkildə, “dövlət” hər kəsə münasibətdə ədalət, bərabərlik, şəxsiyyətə və insan hüquqlarına hörmət prinsiplərini saxlamalıdır. Bu öhdəlik insanların həyatında gündəlik bir çox situasiya və qərarlarla birbaşa əlaqəsi var. İnsan hüquqları bütün insanlara aid olunur və onlar psixi sağlamlıq problemləri olan insanların əsas müdafiə vasitəsidir.
Onlar bütün insanlara şamil edilir Onlar ədalət, bərabərlik, şəxsiyyətə hörmət prinsiplərinə əsaslanır Onlar hökumət, xəstəxanalar, sosial xidmət də daxil olmaqla dövlət orqan və müəssisələrinin insanlarla münasibətini nizamlayır Onlar hökumətin insanlara münasibətində müəyyən fəaliyyətini məhdudlaşdırır; məs., alçaldıcı münasibəti qadağan edir Onlar hökuməti insanların müdafiəsi və insan hüquqlarının qorunması da daxil olmaqla müəyyən tədbirlərə məcbur edir İnsan hüquqları üzrə mövcud beynəlxalq müqavilələr və milli sənədlər insan hüquqlarının qorunmasına yönəlib və onlar istisnasız bütün insanlara şamil edilir
İnformasiya „Your Human Rights. A guide for people living with mental health problems“ („Sizin insan hüquqlarınız. Psixi sağlamlıq problemləri ilə yaşayan insanlar üçün bələdçi“) nəşrindən götürülüb.
8
Əlillik hüquq müdafiəsi fəaliyyətində yeni sferalara aiddir. Tarixən, qədim zamanlardan əlilliyə qarşı çatmamazlıq kimi münasibət formalaşmışdır. Bu mənfi münasibət əlilliyi olan insanların müalicəsində seqreqasiyaya əsaslanan müəyyən yanaşmalarda, müəyyən sağlamlıq vəziyyətindən asılı olan müalicə növlərində və pasientin ictimai həyatdan tam olaraq təcrid olunmasını nəzərdə tutan xüsusi prosedurların tətbiqinə əsaslanan müəyyən modellərin işlənib hazırlanmasında özünü göstərirdi. Psixi sağlamlıq problemlərinə ənənəvi münasibət sağlamlıq imkanları məhdud insanları xeyirxah əməl və tibbi müdaxilə obyekti kimi görən, azadlığın məhdudlaşdırılmasına, bu tədbir və müdaxilələrin məcburi aparılmasına gətirib çıxaran köhnəlmiş tibbi yanaşmaya əsaslanırdı. Demək olar ki, belə yanaşmada psixi sağlamlıq sferasının insan hüquqları ilə heç bir təmas nöqtəsi yoxdur. Yalnız son zamanlar səhiyyə paradiqmasındakı сдвиг sağlamlıq imkanları məhdudu insanlara münasibətdə dəyişikliyə gətirib çıxarmışdır. İnsan hüquqlarının qorunması sferasında inkişafla bərabər əlilliyi olan insanlara münasibət dəyişərək yerini əlillərin cəmiyyətin subyekti kimi hüquq və imkanlarının genişlənməsinə vermişdir (sağlamlıq hüququ da daxil olmaqla, lakin təkcə onunla məhdudlaşmayan). Əlilliyin yeni, sosial modeli, əlilliyi olan fərdin, onun imkanlarını məhdudlaşdıran və ona qeyri-obyektiv münasibət nümayiş etdirən sosial mühitlə qarşılıqlı əlaqəsinin nəticəsi kimi qəbul edir (WHO Resource book, 2005). Belə yanaşmaya əsasən əlillik mühit, sosial və şəxsi faktorların qarşılıqlı təsirinin məhsuludur. Cəmiyyət nə qədər müxtəlif qruplara mənsub insanlara bir araya toplasa və onların imkanlarını nə qədər genişləndirsə, onun əlillər üçün sədləri və maneləri və onlara qarşı münasibətdə qeyri-obyektivliyi aradan qaldırmaq xüsusiyyəti bir o qədər yüksək olar. Psixi sağlamlıq pozuntuları olan insanlar tez-tez belə münasibətin obyekti olur və insan hüquqları müdafiəsi sahəsinə daxil olan situasiyalara düşürlər. Bir qayda olaraq, insan hüquqlarını pozan hərəkətlər psixi sağlamlığın mövcud problemlərinə xeyir gətirmək əvəzinə onları daha da ağırlaşdırır. Beləliklə, həm insan hüquqlarının qorunması, həm də psixi sağlamlığın qorunması ayrı-ayrı fərdlərin və eyni zamanda bütün əhalinin rifahının möhkəmləndirilməsinə yönəlmişdir. İnsan hüquqları ilə səhiyyə sistemi arasındakı əlaqələrə, hal-hazırda, son 60 il ərzində fəaliyyət göstərən iki əhəmiyyətli beynəlxalq ictimai hərəkəkatın kollektiv səylərinin nəticəsi olaraq, get- gedə daha böyük əhəmiyyət verilir: insan haqları uğrunda hərəkat və əlilliyi olan insanların haqları uğrunda hərəkat. Halbuki, hətta əlilliyi olan insan haqları uğrunda hərəkat çərçivəsində belə psixi və intellektual imkanları məhdud olan insanlara qarşı tarixi olaraq formalaşmış marginallaşma hökm sürür, əsas diqqər fiziki əlillik problemlərinə verilirdi. Psixi sağlamlıqla insan haqları arasında üç növ qarşılıqlı əlaqə mövcuddur: 1) psixi sağlamlıq sferasındakı siyasər insan haqlarının qorunmasına təsir edir, 2) insan haqlarının pozulması psixi sağlamlığa mənfi təsir edir, 3) psixi sağlamlığın möhkəmləndirilməsi və insan haqlarının qorunması bir-birinin qarşılıqlı tamamlayan və gücləndirən proseslərdir.
1) Səhiyyə sahəsində siyasət və proqramlar insan hüquqlarını, təyin edilməsindən və praktikada necə reallaşdırılmasından asılı olaraq həm müdafiə edə, həm də poza bilər. Psixi sağlamlıq sferasında qanunvericilik və siyasət onun təsiri altına düşən şəxslərə münasibətdə insan haqlarının pozulması və məhdudlaşdırılmasına qarşı hökumət gücünün istifadəsinə əsas verə bilər. Psixi sağlamlığın qorunması sahəsindəki belə sənədlərin məqsədi psixi pozuntusu olan şəxslərin, onların yaxınlarının və bütünlükdə cəmiyyətin rifahının möhkəmləndirilməsi olmasına baxmayaraq, yuxarıda göstərildiyi kimi, özbaşına, diskriminasion və prosessual zəmanətsiz tətbiq edildiyi hallarda onların fəaliyyəti insan haqlarının pozulmasına gətirib çıxara bilər (Gostin L., 2000).
2) İnsan haqlarının qorunmasına riayət olunmaması və ya etinasızlıq sağlamlıq üçün təhlükəli 9
nəticələrə səbəb ola bilər. Zorlama, işgəncə, genosid, qeyri-insani və insanın şərəf və ləyaqətini alçaldıcı rəftar kimi insan haqlarının ən kobud pozuntuları zərərçəkənlərin psixi sağlamlığı üçün birbaşa, aşkar və ağır nəticələrə gətirir. Təəssüf ki, insan haqlarının kobud pozuntularının psixi sağlamlıq problemlərinə necə təsir etməsinə kifayət qədər diqqət ayrılmır. Halbuki, əhalinin psixi sağlamlığına mənfi təsiri təkcə insan haqlarının kobud pozuntuları göstərmir. Son onillikdə yoxsulluqla yüksək psixi pozuntu riski arasında əlaqə aşkar edilmişdir. İşsizlik, məhdud təhsil imkanları, qida çatışmazlığı, mənzilin olmaması, tibb xidmətinin əlçatmazlığı, o cümlədən tibbi sığortanın olmaması insanın cəmiyyətin aktiv və faydalı üzvü olma, öz potensialını reallaşdırma, və son nəticədə psixi və fiziki sağlam olma imkanlarını məhdudlaşdırır. Psixi pozuntusu olan insanların stiqmatizasiya və diskriminasiyası onların osixi sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər. Səsvermə, dövlət işlərində iştirak, öz fikrini bildirmək, informasiya axtarmaq, almaq və yaymaq, əlaqə, toplaşma və hərəkat azadlığı kimi vətəndaş azadlıqlarının məhdudlaşdırılması da əhalinin psixi sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər. Bu hüquq və azadlıqlar olmadan insan cəmiyyətin həyatında, onun həyatına təsir edəcək suallar üzrə qərarlar qəbul etməkdə, öz sosial və iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmada aktiv iştirak edə bilməz. Bütün bunlar psixi sağlamlığa da mənfi təsir göstərir.
3) İnsan haqlarının qorunması və həyata keçirilməsi üçün görülən tədbirlər əhalinin aşağı sala və pis sağlamlıq vəziyyətinin təsirini məhdudlaşdıra bilər. Psixi pozuntusu olan insanların dolğun həyat yaşamaları və cəmiyyətin həyatında iştirak etmələri üçün, insan haqlarının və psixi sağlamlığın minimal qorunması lazımdır. Psixi sağlamlıq səhiyyə hüququ, diskriminasiyaya qadağa, şəxsi həyatın toxunulmazlığı, məşğulluq hüququ, təhsil, cəmiyyətin həyatına inteqrasiya və iştirak kimi əsas insan haqlarının qorunması və həyata keçirilməsində asılıdır. Əgər bu əsas hüquq və azadlıqlara təminat verilməsə, əhalinin yüksək səviyyədə psixi sağlamlıq təmin etmək praktiki olaraq qeyri-mümkündür (Gostin L., 2000).
10
IV. İnsan haqları üzrə BMT Konvensiyaları, standartlar və sənədlər. Əlilliyi olan insanların hüquqları üzrə BMT Konvensiyaları. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|