1
ƏBDÜRRƏŞİD ƏL-BAKUVİ
KİTAB TƏLXİS ƏL-ASAR VƏ
ƏCAİB ƏL-MƏLİK ƏL-QƏHHAR
(“Abidələrin” xülasəsi və qüdrətli
hökmdarın möcüzələri)
BAKI – ŞUR NƏŞRİYYATI – 1992
2
Ərəbcədən tərcüməsi, müqəddimə və
Ģərhləri akademik Ziya Bünyadovundur.
NəĢriyyat redaktoru: QəĢəm Ġsabəyli
Bakuvi Ə.
B 21 Kitab təlxis əl-əsar və əcaib əl-malik
əl-qəhhar. Bakı, «ġur» nəĢriyyatı, 1992. - 176
səh.
Orta əsr (XIV-XV) alimi Ə. Bakuvinin bu
əsəri ilk dəfədir ki, Azərbaycan türkcəsində iĢıq
üzü görür. Görkəmli alim Ziya Bünyadovun
tərcüməsində
sizə
təqdim
etdiyimiz
«Abidələrin» xülasəsi və qüdrətli hökmdarın
möcüzələri» kitabında ġərq və Qərb ölkələrinin,
həmçinin Qafqazın tarixi-coğrafiyası haqqında
bir-birindən maraqlı məlumatlar toplanmıĢdır.
Qeyd edək ki, kitabın əsas məziyyəti onda öz
əksini tapmıĢ Azərbaycanla bağlı tarixi-coğrafi
materialların olmasıdır.
B 4703000000 elansız.
J - ―ġur‖ (07) - 92
Az 1
© «ġur» nəĢriyyatı, 1992.
3
MÜQƏDDİMƏ
XV əsrin əvvəlində yazılmıĢ ƏbdürrəĢid əl-Bakuvinin
Təlxis əl-Asar və əcaib əl-məlik əl-qəhhar («Abidələrin xülasəsi və
qüdrətli hökmdarın möcüzələri»)
1
Bakılı müəllifin yeganə məĢhur
əsəridir.
Müəllifin adı ƏbdürrəĢid ibn Saleh ibn Puri əl-Bakuvidir.
YaĢadığı dövr XIV əsrin ikinci yarısı - XV əsrin əvvəlidir. Özü
əsərində qeyd edir ki, hicri 806-cı ildə (21. VII. 1403-9. VII. 1404)
yetmiĢ yeddi yaĢında vəfat etmiĢ atası Saleh ibn Nuri Bakıda anadan
olub, təhsil görmüĢ imam (ola bilsin ki, Ģafei imamı) idi.
2
Deyəsən,
müəllifin özü də Ģafei idi. Elə bir fərziyyə var ki, ƏbdürrəĢid
Qahirədə vəfat edib.
3
Əsərdə Azərbaycanın Ģəhər və yerləri, xüsusilə Bakı Ģəhəri
haqqında olan dəqiq məlumatlar, bu ölkə ilə yaxĢı, bəlkə də Ģəxsi
tanıĢ olmasına iĢarədir. Bu xəbərdarlıq elə bir ehtimala yol verir «i,
müəllifin özü Azərbaycanda yaĢayıb, ya da hər halda atasının
vətənində olub.
Əsərin yazılma vaxtı ili tarixləb müəyyən olunur: birincisi -
mətndə göstərilən atasının vəfat ili (hicri 806), digəri əsərin surətinin
bir nüsxəsini köçürmə tarixi (hicri 816/3. IV. 1413-22. III. 1414).
Beləliklə, bu əsər ya hicri 806-cı ildə, bəlkə də bu ildən bir qədər
sonra, amma hicri 816-cı ildən gec yazılmayıb.
Bakuvinin əsərinin günümüzə çatmıĢ yeganə tam nüsxəsi
Paris Milli Kitabxanasının əlyazmasıdır (№ 585). Buraya əlyazma
1683-cü ildə gətirilib. Əlyazmanın sonundakı kolofona görə (vər. 74
b) o, Suriyadakı Lazikiyyə Ģəhərində hicri 1023-cü il zülqədə ayının
3-də, cümə günü (1614-cü il dekabrın 5-də) Əli əl-Menufi əĢ-ġafen
adlı bir nəfərin əliylə köçürülüb.
4
Bu nüsxə də hicri 816-cı il tarixli
nüsxədən köçürülüb. Deməli, hicri 816-cı il tarixli nüsxə Bakuvi
əlyazmasından köçürülən birinci surətlərindən idi.
Paris əlyazması 25. x 15 sm. ölçülü, hərəsi 19 sətri olan 74
vərəqdən ibarətdir.
Münhen kitabxanasının bir yığma əlyazmasının (№ 889)
5
daxilində Paris Milli Kitabxanasının Mixail əs-Sabbağ və Ellios
Boxtor adlı əməkdaĢları tərəfindən ƏbdürrəĢid Bakuvinin əsərindən
Avropa ölkələri və xalqları haqqında məlumatların iqtibasları
saxlanılır.
Əlyazmanın özü 243 vərəqdən ibarətdir, bizi
4
maraqlandıran iqtibaslar isə 22 vərəqə təĢkil edirlər. (Səhifədə 30
sətir olan 211-232 və 236 vərəqələrdir).
236 b vərəqədəki haĢiyədə yazılır: «Bu, Təlxis əl-asardan
gördüyümüz son məlumatdır. Hicri 816-cı il tarixli surətin hicri
1023-cü il zülqədə ayında Lazikiyyə Ģəhərində çıxarılıb. Mən də bu
surətdən daha iki surət çıxardım», Bu haĢiyə yəqin ki, Mixail əs-
Sabbağın əliylə yazılıb, lakin onun çıxardığı iki surət barədə heç bir
məlumat yoxdur. Buna görə də Paris əlyazması Bakuvinin əsərinin
yeganə məlum olan tam nüsxəsi kimi qalmaqdadır. ƏbdürrəĢid
Bakuvinin əsəri hicri 674 (1275-76)-cı ildə tərtib edilmiĢ Zəkəriyyə
əl-Qəzvininin Asar əl-bilad və əxbar əl-ibad («Ölkələr abidələri və
Allah bəndələri haqqında xəbərlər») adlı coğrafi əsərinin ixtisar
edilmiĢ variantıdır.
6
Zəkəriyyə ibn Məhəmməd əl-Qəzvini (1203-1283) məĢhur
ərəb kainatüasıdır (kosmoqrafı) və onun bu əsəri coğrafi
ensiklopediyadır. Bu əsərdə 50-yə qədər, o cümlədən bizə gəlib
çatmayan müəllifin əsərlərindən iqtibaslar hifz olunub. Belə ki,
Qəzvininin əsərində Ġbrahim əl-TurtuĢinin və Əburəbi Süleyman əl-
Multaninin itmiĢ əsərlərindən parçalar və əl-Ġstəxri, Məhəmməd əl-
Tusinin,
7
Ġbn Sinanın, Ġbn Fədlanın, Əbu Dulafın, əl-Ceyhaninin və
b. və həmçinin ərəb Ġspaniyası ilə bağlı olan Məhəmməd ibn
Əbdürrəhim əl-Qərnatinin (1168-də vəfat edib), Əhməd ibn Ömər
əl-Üzrinin (1023-cü ildə vəfat edib), Əbdülhəmid əl-Əndəlüsinin
(1169-da vəfat edib) əsərlərindən çoxlu iqtibaslar vardır.
Qəzvininin əsəri bütövlükdə və ixtisarla müxtəlif dillərə
tərcümə edilib. Ruslar, peçeneqlər, normanlar və Qərbi Avropa ilə
ilə əlaqədar olaraq Qəzvininin mətnindən X. Fren, Q. Yakob
8
və b.
tərəfindən müxtəlif iqtibaslar edilmiĢdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Qəzvininin əsərinin ixtisarı
ƏbdürrəĢid Bakuvi tərəfindən tələsik, çox hallarda mexaniki, bəzən
də məna təhrifiylə edilib.
Bakuvinin öz mətnini ixtisar edərək mətni köçürən, bu
qüsurların sayını daha da artırıb. Bakuvidə isnadlar yoxdur və
Qəzvini tərəfindən istifadə edilən əsərlərin adları çəkilmir, Bakuvidə
Qəzvininin əsərindəki Yer kürəsinin xəritəsi, Məkkə, Qəzvin,
Konstantinopol Ģəhərinin planları, Ġskəndəriyyə mayakının sxemi və
Tinnis adasının xəritəsi yoxdur.
Qeyd etməliyik ki, baĢqa kompilyatorlar kimi Bakuvi də
açıq tarix səhvlərinə yol verirdi. Məsələn, ġimadi Afrikada olan əl-
5
Mehdiyə və MərakeĢ Ģəhərləri haqqında o, yazır ki, «Ġndi» bunların
sahibi Əbdülmöminin nəslidir (Əlmohadlar sülaləsinin idarəsi 1269-
cu ildə, yəni Bakuvidən yüz il qabaq baĢa çatıb).
1789-cu ildə Bakuvinin əsəri fransız dilinə ixtisar Ģəkildə J.
de Qin tərəfindən nəĢr edilmiĢdir.
9
De Qin Bakuvinin əsərinə
ĢiĢirdilmiĢ qiymət verib, lakin «o dövrün oxucularının orta təbəqəsi
malik olan coğrafi məlumatların bütün kompleksinin əlaməti»
10
kimi
bu əsər, əlbəttə, çox vacibdir.
Ərəb coğrafiyasının öyrənilməsi ilə məĢğul olan
tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Bakuvinin əsərində elə çox məlumatlar
var ki, onlar hətta Qəzvini əsərinin mövcud olması ilə bərabər daha
çox maraq doğurur.
11
Qəzvini kimi, Bakuvi Də Yer kürəsini təsvir edərkən onu
yeddi iqlimə bölür və bunların daxilində əlifba sırasıyla vilayət,
Ģəhər, ada, vəng, kəndlərin və s. adlarını cərgəylə verir. Lakin
Bakuvi Qəzvinidə olan adların miqdarını 164 ədədə azaldır (ixtisar
edir): birinci iqlimdə - 12 ad azdır, ikincidə - 14, üçüncüdə - 58,
dördüncüdə - 43, beĢincidə - 27, altıncıda - 7 və yeddincidə - 3 ad
(bax göstəriciyə). Bəzən Bakuvi əsəri üçün məlumatı baĢqa əsərdən
götürür. Çox hallarda o, ona az tanıĢ olan məntəqənin adını bir
iqlimdən baĢqa iqlimə köçürür.
12
Bunun səbəbi də o ola bilər ki,
Bakuvi Qəzvini əsərinin bir neçə əlyazmalarından istifadə etsin.
13
Belə köçürmələrin və iki müəllifin mətnlər arasında olan
uyğunsuzluqların sayı altı yüzə qədərdir, lakin bu dəyiĢikliklərin
hamısını Bakuvi özü edib - demək olmaz. Ola bilsin ki, bunların bir
qismini mətni köçürən özü edib.
Bəzi yerlərdə Bakuvi Qəzvininin məlumatına əlavələr edir,
məntəqənin düz yerləĢməsinə çalıĢır və onun uzunluq və en
dairələrini göstərir
14
(bunlar əlyazmanın haĢiyələrində əlavə edilir və
tərcüməmizdə bu əlavələr kursivlə verilir). Bəzi hallarda Bakuvi
Qəzvininin düz olmayan və Ģübhəli oxunuĢunu düzəldir. Bakuvi orta
əsr Bakısının təsvirini Qəzvinidən daha yaxĢı verir.
15
Xəzəryanı
yolları və Azərbaycanı təsvir edərkən çoxlu orjinal məlumat əlavə
edir. Qəzvinidə olmayan Dərman, Dazun, Təbriz, Mərənd,
Sultaniyə, ġabran, Naxçıvan haqqında olan məlumatlar dördüncü
iqlimdə) xüsusi qiymətə malikdirlər. Bundan baĢqa, Bakuvidə baĢqa
əsərlərdə olmayan müxtəlif ölkələrin məlumatlarının, ticarət
Ģeylərinin təsvirləri və incəlikləri çoxlu baĢqa məlumatlar vardır.
6
Əlavə deməliyəm ki, ƏbdürrəĢid Bakuvinin ikinci, tibbə
aid Ədviyə («Dərmanlar») adlı əsəri var. Bu əsərin müqəddiməsində
müəllifin adı belə yazılır: «Aləmin fazil və kamil imamı, müasirlərin
qaymağı, keçmiĢlərin ən fəzilətlisi, dövrün və zəmanənin Qaleni,
vaxtın hippokratı, padĢahların və sultanların seçkini, mövlana,
millətin və dinin ulduzu, islamın və müsəlmanlarıi Ģərəfi, Allah
tərəfindən bağıĢlanmıĢ imam Salehin oğlu təbib ƏbdürrəĢid, Allah
onun ömrünü uzatsın» (əl-imam əl-aləm, əl-fazil əl-kamil, zübdət əl-
mütəqəddimin, əfzəl əl-mütəəxxirin. Cali nus əl-əhd və - z-zaman,
Buqrat əl-əvan, Muxtar əl-mülük və - s-səlatin, Maulana, nəcm əl-
millə və - d-din, Ģərəf əl-islam və - l-müslimin Əbd ər-RəĢid bin əl-
imam əl-zafur Saleh, ət-təbib adama Allah zilləhu).
Bakuvinin
bu
əsəri
Ġstanbulun
Süleymaniyyə
kitabxanasında saxlanılır (Hacı BəĢir Ağa bölməsi, № 515).
Tərcümədə coğrafi adlar müasir xəritələrdə olanlarla
uyğundur; qədim, orta əsr, az tanınmıĢ, yeri müəyyən olunmayan və
ya oxuna bilinməyən adlar transkripsiyada verilir. Mətni izah edən
və ya mətnə əlavə olunan kəlmə və ya cümlə kvadrat mötərizələrdə,
Qəzvininin əsərinə əsasən verilir. Sözlük ərəb əlifbası əsasındadır.
ƏbdürrrəĢid Bakuvinin əsərini ruscaya tərcümə edib 1971-ci ildə
Moskvada «Nauka» nəĢriyyatında dərc etdirmiĢəm.
16
Mətnin çapını üzərinə götürən Gülarə Abil qızı Əmirovaya
təĢəkkürümü bildirirəm.
AKADEMİK ZİYA BÜNYADOV
Bakı 1992-ci il.
7
«ABİDƏLƏRİN» XÜLASƏSİ VƏ
QÜDRƏTLİ HÖKMDARIN MÖCÜZƏLƏRİ
(tərcümə)
Hədsiz biliyə malik, ləyaqətli alim ƏbdürrəĢid ibn Saleh
ibn Nuri əl-Bakuvinin - Allah ona rəhmət eləsin - əsəri.
BİSMİLLAHİ ƏR-RƏHMANİ-R-RƏHİM!
Ona ümid bağlayıram, o, həmiĢə var, hər kəsə hamidir.
Əzəmətə və Ģöhrətə malik olan, qüdrətli və daimi, əə layiqli və ən
uca Allaha həmd olsun! Ən gözəl məxluqa, peyğəmbərlərin ən
ləyaqətlisinə, sahibimiz Məhəmmədə, onun nəslinə və ən ləyaqətli
və nəsib yaxın-əshabələrinə salavat və salamlar!
Və sonra. Allah Təalanın köməyinə möhtac olan
ƏbdürrəĢid ibn Saleh ibn Nuri əl - Bakuvi deyir:
«Ölkələr abidələri»ndə mən, Allahın bir-birinə oxĢayan
müxtəlif ölkələrində olan, Onun geniĢ torpaqlarında yerləĢən,
vaxtımıza gəlib çatan Onun əcaib məxluqatından və Onun hikmətli
möcüzələrindən danıĢmaq istəyirəm.
GünəĢin təsiri, yağıĢların yağmağı və küləklərin əsməsi,
nəticəsində Yer kürəsinin hər bir guĢəsini bir-birindən ayıran fərqlər
əmələ gəlir. Onların bəziləri möhkəm daĢa döndü, digərləri bərəkətli
torpaq oldu, üçüncüsü də Ģoranlığa çevrildi. Və hər bir guĢənin öz
xüsusiyyəti var: daĢlıqlarda yaqut və zümrüd yaranır, bərəkətli
yerlərdə taxıl və mayvəbar verir, Ģoranlıqlarda isə duzla zəy əmələ
gəlir. Və hər bir guĢəni özünə məxsus insan nəsli fərqləndirir: bu, ya
alimdir, ya dini xadimdir, ya da ki, sənətkardır.
Bunlar haqda mən onu deyəcəyəm ki, bunların mən Ģəxsən
özüm Ģahidi olmuĢam, ya da bunlarla tanıĢlığım olub. Və kömək
üçün əlimi Allaha uzadıram.
8
MÜQƏDDİMƏ
ġəhər və kəndlərin yaratmasının lüzumiyyətinə gəldikdə,
Uca Allah insanı yer üzündə elə xaliq edib ki, o, heyvan kimi
təkbaĢına yaĢaya bilməz və baĢqasıyla təmasda olmağa ehtiyacı var.
Buna görə də təmas əmələ gəlib və bundan da insanın yeyəcəyi və
geyimi asılıdır, bu isə, öz növbəsində, çoxlu baĢqa, vaxtında
hazırlanmıĢlardan asılıdır, çünki (bütün bunları önləyən iĢləri insan
təkbaĢına görə bilməz.
Buna görə Allahın müdrikliyi bu təması lazım bildi və hər
bir insana təlqin olundu ki, o, hazırlanmıĢlardan birini icra etsin ki,
onlardan bəziləri baĢqalarının köməyi ilə faydalansın, çünki sənətlər
çox hallarda bir-birindən asılıdır.
Belə bir quruluĢda insanlar bir-biriylə səhrada belə
görüĢsələr, yenə də istidən, soyuqdan, küləkdan və yağıĢdan
sığınacaq tapa bilərlər. Əgər onlar çadırlarda və ya onlara bənzər
yerlərdə gizlənsələr belə, yenə də quldurlar və düĢmənlərin
hiyləsindən mühafizə oluna bilməzlər və əgər onlar yalnız divar və
qapılarla kifayətlənərlərsə, onda, divarları olmayan kəndlərdə
göründüyü kimi, onlar özlərini canilərin hücumundan xilas edə
bilməzlər.
Allah Təala insanlara divar, xəndək və hasar tikməyi təlqin
edib. Beləliklə, Ģəhərlər, kəndlər və mənzillər əmələ gəldi. Və
keçmiĢin padĢahları müdrik adamların məsləhətiylə özləri üçün
ölkədə ən yaxĢı vilayəti, bu vilayətdə ən yaxĢı yeri və bu yerdə,
dəniz və çay sahilində, dağlarda və Ģimal küləyindən qorunan
mahalı seçirdilər. Onlar Ģəhər ətrafına möhkəm divar çəkir,
divarların içində çoxlu qapı-darvazalar açırdılar ki, insanlar gediĢ-
gəliĢ vaxtı toplaĢmasın. ġəhərlərin ən yaxĢı məhəllələrində hakim
üçün məclislər, adi və cümə məscidlər, bazarlar, karvansaralar və
hamamlar üçün yer ayırırdılar. BaĢqa yerləri isə insanların evləri
üçün saxlayırdılar,
Böyük hökmdarlar tikdiyi binaların məhz belə görkəmi var
və bu yerlərin sakinləri xeyirxah, xoĢ-xasiyyət, sağlamfikir və
olduqca
qanacaqlıdır.
BaĢqalarına;
dəyləmilərə,
kürdlərə,
türkmənlərə və dəniz əhlinə gəldikdə isə onların yaĢayıĢ yerləri
bambaĢqadır, bunlar pis xasiyyətli, ağıldan kasıb və görkəmləri
yaraĢıqsızdır.
9
Sonralar bu Ģəhərlərin əhalisi qəĢəng və gözəl binalar tikdi,
müdrik adamlar da onlar üçün əcaib tilsimlər yaratdılar. Oralarda
mədənlər, bağlar əmələ gəldi, heyvanlar artdı və insanlar
cəmiyyətləri təĢkil olundu və bunlar Uca Allahın mərhəməti və
gözəl köməyi ilə elm və sənətkarlıqda öz taylarına üstün gəldilər.
TƏKRAR İSTEHSAL HAQQINDA FƏSİL
Minerallara gəldikdə deməliyəm ki, qızıl qumsal
torpaqlarda və yumĢaq dağlarda, gümüĢ, mis və dəmir - yumĢaq
torpaqla qarıĢmıĢ daĢlarda, kükürd - vulkan torpağında, civə -
rütubətli torpaqda əmələ gəlir. Duz yalnız duzlaqlarda, zəy və
kuporos - acı torpaqlarda, qatran və neft isə yağlı torpaqlarda çökür.
Bitkilərə gəldikdə deməliyəm ki, xurma və banan yalnız
isti havalı ölkələrdə bitir. Utruc, turĢ portağal və limon da həmçinin.
Qoz, badam və püstə soyuq yerlərdə bitirlər, qamıĢ - çay sahilində,
çinar və muqilan isə çöllərdə bitir. Mixək hind adalarında bitir,
kokos qozu, istiot və zəncəfil - Hindistanda, hind palıdı, abnos ağacı
və sarı ağac - Yəməndə, zəfəran - Rudravərddə, ətirli qamıĢ -
Nahavənddə, naz isə Xorasanda bitir.
Heyvanlara gəldikdə deməliyəm ki, fillər yalnız Cənub
dənizlərin adalarında törənir. Fillər baĢqa ölkələrə nisbətən
Hindistanda daha çox yaĢayırlar və onların diĢləri Hindistan
fillərinin diĢləri kimi o qədər də böyük deyil. Zürafələr HəbəĢistanda
var, öküzlər - isti ölkələrdə, çayların sahillərində yaĢayır. Samur,
sincab və keyiklər – Ģimal - Ģərq ölkələrində, Ģahinlər və qartallar
yalnız uca dağların zirvələrində balalayır; dəvəquĢu və kata -
səhralarda, suda üzən quĢlar - çay sahillərində və bataqlıqlarda,
göyərçin və sərçələr - yaĢayıĢ məntəqələrində, bülbül və torağaylar
- bağlarda yaĢayır.
Bunlar ən çox yayılanlardır.
İQLİMLƏRƏ AYIRMA HAQQINDA FƏSİL
Bil ki, səma ekvatorunun dairəsi Yer kürəsini iki hissəyə
bölür, birisinin adı cənub, ikincisinin – Ģimaldır. Əgər fərz etsək ki,
dairə ekvatorun hər iki 10 qütbü üzərindən keçib Yer kürəsini kəsib
keçir, onda Yer kürəsi dörd rüb olur: iki cənub rübü və iki Ģimal
rübü.
10
Əlçatan Ģimal və məskun olunmuĢ rübə dənizlər, adalar,
çaylar, dağlar, çöllər, Ģəhərlər və kəndlər daxildir. Qalan, ġimal
qütbünə yaxın hissəsi, Ģiddətli soyuqlar və qarın çoxluğundan qeyri-
məskundur. Bu məskun olunmuĢ rübü yeddi hissəyə böldülər. Hər
bir hissənin adı «iqlim»dir və hər bir iqlimin uzunluğu qərbədir,
enliyi də cənubdan Ģimaladır.
Ən uzun və ən geniĢ iqlim birinci iqlimdir. Onun uzunluğu
üç min fərsaha (fərsah - 6 – 7 km - dir), enliyi isə yüz əlli fərsaha
yaxındır. Ġqimlərin uzununa və eninə ən gödəyi yeddinci iqlimdir.
Onun uzunluğu - min beĢ yüz fərsaha, enliyi isə əlli fərsaha
yaxındır. BaĢqa iqlimlərə gəldikdə isə, onların uzunluqları və
enlikləri müxtəlifdir.
ġimalda, Bənət ən - NəĢ orbiti altında yerləĢən yeddinci
iqlimdən o yana, Ģiddətli soyuqlara görə, heç bir sanlı məxluq
dünyaya gəlmir və heç bir bitki yoxdur, çünki orada altı ay qıĢdır,
zülmətdir və suyun özü belə donur.
Əks tərəfdə, cənubda Süheyl ulduzunun orbiti altında, altı
ay yay və gündüz olur, hava çox qızır və samum yelinə çevrilir və
bu yel diri nə varsa və bitkiləri yandırıb kül edir.
Qərbə gəldikdə deməliyəm ki, Muhit («Əhatə edən») dənizi
orada yaĢamağı qeyri-mümkün edir. ġərqə gəldikdə isə, oraya
dağlara və dənizlərə görə daxil olmaq mümkün deyil.
Ġnsanlar da bu yeddi iqlimlərdə yaĢayırlar.
11
BİRİNCİ İQLİM
Onun cənub hissəsi zəncilərə, nubilərə və HəbəĢlərə
yanaĢıdır, Ģimal hissəsi isə ikinci iqlimlə həmsərhəddir. Bu iqlim,
gecə - gündüzün bərabərliyində günorta vaxtı kölgənin uzunluğu bir
qədəm (addım), qədəmin yarısını, onda birini və on altıda birini
təĢkil edən yerdən baĢlanır. Onun axırı gecə - gündüzün
bərabərliyində kölgə iki qədəm və qədəmin beĢdə üçünü təĢkil edən
yerdədir. O, MəĢriqin ən uzaq yerlərində, Çin ölkəsindən baĢlayıb,
Çinin cənubuyla həmsərhəd olan yerlərdən, Sərəndib adasından,
Hindin cənubunda olan dəniz sahilindən, dənizin özündən keçib,
Ərəb yarımadasına tərəf uzanır, Qulzum dənizindən keçib HəbəĢ
ölkəsinə tərəf, Misrin Nil çayını aĢır və Yəmən ölkəsini keçib
Məqrib dənizi tərəfə uzanır. Yəmən torpaqlarının ortasında Səna və
Hədrəmaut yerləĢirlər. Ġqlimin cənub tərəfi Ədən torpağındadır,
Ģimalla həmsərhəd olan hissəsi isə, yəni Tihama, Məkkənin
yaxınlığındadır.
Ġqlimin ən uzun günü, onun baĢlandığı yerdə on iki saat
yarımdır, ortasında - on üç saatdır, axırında isə on üç saat və on beĢ
dəqiqədir.
ġərqdən qərbə onun uzunluğu doqquz min yeddi yüz
yetmiĢ iki mil
*
və qırx bir dəqiqədir. Enliyi - dörd yüz qırx iki mil
iyirmi iki dəqiqə (və qırx saniyə)dir.
Ġqlimin daxilində yerləĢən ölkələr (və baĢqa məntəqələrə)
gəldikdə, biz onlar haqqında (ərəb) əlifba sırasıyla danıĢacağıq.
(1) İRƏM ZAT ƏL-İMAD Sənayla hədrəmautun arasında
(yerləĢir). Ad oğlu ġəddadın
1
tikintilərindəndir. O onu, Cənnətə
bənzər, qızıl, gümüĢ və qiymətli daĢ-qaĢlardan tikib. Bu Ģəhərin
uzunluğu on iki fərsahdır. Enliyi də bu qədərdir. ġəddad onun
dövrəsinə hündür divar çəkmiĢ və içərisində üç min saray tikiĢdir.
Bu sarayların iç və bayır divarlarını müxtəlif qiymətli daĢlarla -
mirvari, yaqut və zümrüdlə bəzədi. O, (Ģəhərin) yanına çayın axarını
yaxınlaĢdırdı: qırx fərsah bu axarı yerin altıyla çəkib axırını Ģəhərin
içində üzə çıxartdı. sonra (bu) çayın sahilində, müəyyən bir yerdə o,
özü üçün baĢqa saraylardan hündür olan əlçatmaz bir qəsr tikdirdi.
Evlərin və divarların hündürlüyünü o, üç yüz dirsəyə qədər qaldırdı.
*
Mil dörd min dirsəyə, fərsahın üçdə birinə və ya kəsirləri ataraq, iki kilometrə
bərabərdir.
12
O, bu (Ģəhəri) beĢ yüz il ərzində tikdirdi. ĠnĢaat iĢlərini bitirdikdən
sonra o, qoĢunları ilə Ģəhərə yaxĢılaĢmaq istədi. Amma Ģəhərə çata-
çatmaya göylərdən gurultulu bir səs gəldi: ġəddad və onun
yoldaĢları öldülər və (Ģəhərdə) bir adam da olsun qalmadı.
Müaviyənin
2
vaxtında bu Ģəhərə yalnız bir adam, Əbdulla ibn Kilaba
adlı birisi daxil oldu. Bu Ģəhərə yol tapmaq belə qeyri-mümkündür.
(2) BUCA
*
- Ayzabın yuxarı, qərb tərəf, hissəsiylə yanaĢı
olan ölkədir. Onun əhalisini həbəĢlərin bir cinsi təĢkil edir. Orada
baĢqa ölkələrə ixrac olunan zümrüdün mədənləri var. Zümrüdün
yataqları dağlardadır. (Bu ölkənin) zümrüdü baĢqa zümrüdlərdən ən
yaxĢısıdır. O, çuğundur (yarpağı) rəngindədir, yaĢıldır və rütubəti
1
çoxdur.
Dostları ilə paylaş: |