Elmи мяъмуяси



Yüklə 3,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/37
tarix05.05.2017
ölçüsü3,55 Mb.
#16979
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   37

 

 

SUMMARY 

 

Nasir al-Din at-Tusi is one of the famous thinkers in Islamic thought. 



The ensemble of Tusi’s writings amounts to approximately 150 titles on a 

wide variety of subjects. Tusi, than being a philosopher who establishes a 

system, was an eclectic thinker as being one of the founders of philosophical 

theology. His book Tajrid al-'Itiqad was a major work on Shia-Imamiyya 

philosophical Kalam (Islamic Scholastic Philosophy) and enjoyed 

widespread popularity. Tusi's influence has been significant in the 

development of science especially in the development of Islamic 

philosophical theology. 

  

 

РАЗЮМЕ 

 

Насираддин Туси один из известных мыслителей в исламской мыс-



ли. Он является автором более 150 книг. Туси, был эклектичным мыс-

лителем являющимся одним из основателей философического богосло-

вия.  Его  книга  Таджрид  ал-етигад  была  главной  работой  шиитского 

философического  калама  (исламского  философического  богословия)  и 

обладала широко распространенной популярностью. Его труды оказали 

огромное влияние на развитие науки особенно на развитие исламского 

философического богословия. 

 

 



XII ясрин бюйцк алими Ябу-л-Фязл Щцбейш Тифлиси 

161 


 

 

XII ЯСРИН БЮЙЦК АЛИМИ ЯБУ-Л-ФЯЗЛ ЩЦБЕЙШ ТИФЛИСИ 



 

ф.е.н., дос. Чимназ МИРЗЯЗАДЯ 

 

 

Бялли  олдуьу  кими,  дил  щям  дя  мядяниййятин  бир  цнсцрцдцр.  Орта  яср 



Азярбайъан мядяниййятиндя Азярбайъан-тцрк дилиндян ялавя яряб вя фарс 

дилляри дя онун фяал бир цнсцрц кими тягрибян мин ил иштирак етмишдир. 

Яряб вя фарсдилли Азярбайъан мядяниййятинин эюркямли нцмайяндяля-

риндян  бири  дя XII ясрин  орталарында  Конйа  шящяриндя  (Кичик  Асийада) 

йашайыб-йарадан, лакин щяйат вя йарадыъылыьы кифайят гядяр юйрянилмяйян 

дилчи,  ядябиййатшцнас,  щяким  вя  мцняъъим  кими  танынмыш  азярбайъанлы 

Ябц-л-Фязл Щцбейш Тифлисидир. 

Щцбейш Тифлисинин там ады илкин мянбялярдя Камал яд-Дин Ябу-л-Фязл 

Щцбейш ибн Ибращим ибн Мящяммяд Камал Тифлиси кими йазылыр. Сонракы 

ясярлярдян кючцрцлмцш ялйазмаларында ися алимин ады бязян Щябяш, бязян 

дя  Щцсейн  верилир  ки,  бу  да  хяталар  вя  катиблярин  диггятсизлийи  цзцндян 

йаранан  сящвин  нятиъясидир.  Ядиб  йаздыьы  ясярлярин  мцгяддимясиндя 

эцнйясини  Ябу-л-Фязл  адландырыр.  Камал  яд-Дин  вя  йа  Шяряф  яд-Дин  ися 

она  верилян  лягяблярдяндир.  Тиббя  щяср  олунан  ясярлярдя  онун  адына 

«мцтятяббиб»,  филолоэийайа  аид  ясярлярдя – «ядиб»,  фялсяфи  ясярлярдя – 

«шейх», «сеййид» кими фяхри лягябляр ялавя олунурду. Щцбейшин нисбясинин 

Тифлиси олмасы ядибин доьулдуьу йеря ишарядир. Мцяллифин юз дясти-хятти иля 

йаздыьы  «Вцъущ  ял-Гуран»  нцсхясинин  сонундан  айдын  олур  ки,  о,  узун 

мцддят Конйа шящяриндя йашамышдыр. Буна эюря дя Щцбейшин нисбяси бязи 

щалларда  йанлыш  олараг  Гцнйяви  вя  йа  Гязняви  верилир.  Эюрцнур,  ядибин 

Тифлиси тярк едиб Конйа шящяриндя йашадыьыны нязяря алан хятталарын сящви 

вя  тящрифи  цзцндян  Конйа  топоними  Гязняйя  чеврилмиш  вя  бязи  ялйазма 

нцсхяляриня дя беля кючцрцлмцшдцр. 

Ябу-л-Фязл  Щцбейшин  щансы  сябябя  эюря  Тифлис  шящярини  тярк  етмяси 

барядя  щялялик  ялдя  щеч  бир  мялумат  йохдур.  Иран  тядгигатчысы  Яли  Няги 

Мунзяви «Щцбейш Тифлис» адлы ясяриндя гейд едир ки, Щцбейш ясярляриндя 

ялифбадакы  щярфлярин  адыны  тяляффцз  етибариля  яряб  дилиндян  (бя,  тя,  ся)  вя 


 ф.е.н., дос. Чимназ МИРЗЯЗАДЯ 

162 


дяри-хорасани лящъясиндян (бе, те, се) фяргли олараг би, ти, си кими верир, бу 

да  Щцбейшин  азярбайъанлы  олмасыны  тясдиг  едир.  Башга  Иран  алими  Ираъ 

Яфшар Щцбейш Тифлисинин «Бяйан яс-сяняят» ясяриня йаздыьы эиришдя ядибин 

азярбайъанлы  олдуьуну  вя  Арран  яйалятиндя  йашадыьыны  верир.  Тарихи 

мянбялярдяки  бязи  мялуматлар  бизя  ашаьыдакы  бир  фикри  ещтимал 

формасында  сюйлямяйя  имкан  верир.  Тарихи  мянбяляр XI-XII ясрлярдя 

Эцръцстанда  эцръцлярля  йанашы,  йящудилярин,  григорйан-ермянилярин  вя 

азярбайъанлыларын йашамасы щаггында мялумат верир (Очерки истории СССР 

XI-XII вв.). Ола билсин ки, Ябу-л-Фязл Щцбейш юзц вя йа онун ата-бабасы 

Тифлис шящяриндя йашайан азярбайъанлылардандыр. О, фикримизъя, ашаьыдакы 

сябябляр цзцндян Тифлиси тярк етмяйя мяъбур олмушду: 

Мялумдур  ки, XI-XII ясрлярдя  Эцръцстан  айры-айры  ямирликляря 

бюлцнмцшдц вя Тифлис ямирлийи онларын арасында ясас йер тутурду. Аьыр вя 

узун  сцрян  мцщарибяляр  шящяри  вя  онун  ящалисини  аъынаъаглы  вязиййятя 

салмышды.  Конйа  шящяри  ися  Рум  ели  сялъугларынын  щакимиййяти  вахтында 

(XII ясрин биринъи йарысы - XIV) сийасят, тиъарят вя мядяниййят мяркязи иди. 

Сялъуг щакимляри юзляринин тямтяраглы вя ъащ-ъялаллы сарай щяйатыны Бизанс 

вя Иран щюкмдарларынын щяйат тярзиня бянзядирдиляр. Бу сябябдян Конйа 

шящяриня  айры-айры  юлкялярдян  мцхтялиф  миллиййятли  шаирляр,  щякимляр, 

мцняъъимляр  ахышыб  эялирди.  Ола  билсин  ки,  Ябу-л-Фязлиндя  дя  Конйайа 

эетмяси бир тяряфдян XI-XII ясярлярдя Тифлисдя йаранан сийаси щадисялярин, 

диэяр тяряфдян ися елмин тяряггиси цчцн Анадолуда сялъуг щюкмдарларынын 

Конйада йаратдыьы ъялбедиъи шяраит олмушду. 

Алимин  анадан  олдуьу  ил  щаггында  тядгигатчылар  там  бир  фикря  эяля 

билмямишляр,  лакин  мялумдур  ки,  Щцбейш  Тифлиси  Рум  ели-тцрк 

сялъугларындан II Гызыл Арслан ибн Мясудун (551-588/1155-1192) мцасири 

олмуш  вя  юзцнцн  бир  чох  ясярлярини  она  щяср  етмишдир.  К.Брокелманын 

ещтималына эюря, ядиб XII ясрин 10-ъу илляриндя (1114-1116) анадан олуб 

вя  щиъри 600-ъц (1203-1204) илдя  вяфат  едибляр.  Катиб  Чялябийя  эюря  ися 

Ябу-л-Фязл Щиъри 629-ъу илдя вяфат едиб. Яли Няги Мунзяви бу фикри йанлыш 

сайыр  вя  дейир  ки,  Щцбейш  «Ганун  ял-ядяб»  ясярини  щиъри 545-ъи  илдя, 

«Вуъущ  ял-Гуран»  ясярини  щиъри 558-ъи  илдя  йазмышдыр,  онун  вяфат  тарихи 

щиъри 629-ъу  ил  щесаб  олунурса,  демяли,  бу  ики  санбаллы  трактаты 

тамамладыгдан  сонра,  алим  щяля 70-80 ил  юмцр  сцрмцшдцр.  Мялум 

олдуьу  цзря,  Щцбейш  Тифлиси  йаздыьы  ясярлярин  мцгяддимясиндя  вя  йа 


XII ясрин бюйцк алими Ябу-л-Фязл Щцбейш Тифлиси 

163 


сонунда  ондан  яввял  йаздыьы  ясярлярин  адларыны  чякир  вя  йазылма  тарихин 

гейд едир. Ясяд Яфянди китабханасында сахланылан 3252 нюмряли «Ганун 

ял-ядяб»ин ялйазма нцсхясини сонунда ясярин тамамландыьы ил вя II Гызыл 

Арслана  щяср  олунмасы  гейд  едилир.  Демяли,  мцяллиф  ясяри 30 йашында 

йазыбса,  о, 515-ъи (1121) илдя  анадан  олуб  вя 629-ъу (1232) илдя  вяфат 

едибдир. 

Щцбейш  Тифлисинин  елмин  мцхтялиф  сащяляриндя  йазыб-йаратмасы  онун 

енсиклопедик  зякалы  бир  алим  олмасыны  тясдиг  едир.  Ядибин  ясярляринин 

дюрдц  ярябъя-фарсъа  лцьят,  бири  йухуйозма  сюзлцйцдцр,  галанлары  тиббя, 

ядябиййатшцнаслыьа, илащиййата, астрономийайа щяср едилмишдир. 

Эюркямли  алимин  фарсъа  йаздыьы  «Камил-ут-тябир»  ясяри  вахтиля  Шярг 

аляминдя  эениш  йайылмышдыр.  Ясярин  фарсъа-ярябъя  сюзлцйц  фарсъа  ялифба 

сырасы иля дцзцлмцш вя онун ярябъя гаршылыьы, шярщи, изащы верилмишдир. XV 

ясрин  сонунда (908/1502) азярбайъанлы  алим  Хызр  Ябдцл  Щади  оьлу 

Бязазиъи ясяри тцрк солтаны Солтан Сцлейман (щакимиййят илляри 1520-1566) 

цчцн  тцрк  дилиня  тяръцмя  етмяйя  чалышмышдыр,  лакин  буна  мцвяффяг 

олмайараг,  юзц  башга 20 тябирнамяляр  ясасында  йени  цч  дилли 

(Азярбайъан-яряб-фарс  дилляриндя)  сюзлцйц  йазмаг  гярарына  эялир  вя 

954/1547-ъи  илдя  ясяри  тамамлайыр.  Бу  сюзлцк  «Кявамил-ут-тябир»  башлыьы 

алтында  щал-щазырда  Азярбайъан  Милли  Елмляр  Академийасы  М.Фцзули 

адына  Ялйазмалар  Институтунда  сахланылыр  (Ъ.В.Гящряманов,  Р.М.Яли-

йев «Кявамил-ут-тябир» вя онун мцяллифи щаггында»). 

Азярбайъан  алими  гялямини  ян  чох  яряб  лексикографийасы  сащясиндя 

сынамышды.  О,  зяманясинин  Ибн  Сиккит,  Ибн  Куттяб,  Ябу  Мящяммяд  ял-

Гасим,  ял-Щярни,  яз-Зямяхшяри  кими  мяшщур  алимляринин  ясярлярини 

юйрянмиш  вя  онлардан  юз  тядгигаты  заманы  истифадя  етмишдир.  Онун  ян 

бюйцк  лексикографик  ясяри  «Ганун  ял-ядяб»дир.  Ясярин  дяфялярля  хятталар 

тяряфиндян  цзцнцн  кючцрцлмяси  онун  орта  ясрлярдя  чох  эениш  йайылдыьыны 

эюстярир. Мцхтялиф ясрлярдя кючцрцлян ялйазма нцсхяляри дцнйанын бир сыра 

мяшщур  китабханаларында,  шяхси  архивлярдя  вя  ялйазма  фондларында 

(Лондон,  Парис,  Гярби  Алманийа,  Иран,  Тцркийя)  сахланылыр  вя  мцщафизя 

едилир. «Ганун  ял-ядяб»  орта  ясрлярдя  яряб  лексикографийа  тарихиндя 

мялум  олан  ясас  мяктябин  бирини – гафийя  гурулушлу  лцьятляр  системини 

давам  етдирян  фундаментал  ясярдир.  Ся’яддин  Сцлейман  Яминуллащ 

Мцстягимзадя  «Ганун  ял-ядяб»  фарс  сюзлярини  тцрк  дилиня  тяръцмя 


 ф.е.н., дос. Чимназ МИРЗЯЗАДЯ 

164 


етмишдир (1183-1190-ъы  иллярдя).  О,  ясяри  «Ял-синят  сяляся» («Цч  дилли») 

адландырмыш,  ону  Солтан  Ящмяд III Османын  нявяляриндян  олан  Ямир 

Нури вя онун ювладларына щяср етмишдир. 

Орта ясрлярдя Йахын Шяргдя (Иран, Орта Асийа, мцсялман Щиндистаны, 

Азярбайъан)  олан  яняняйя  эюря,  шер  дили  фарс  дили,  дин,  фялсяфя  вя  дягиг 

елмлярин дили ися яряб дили иди. Ябу-л-Фязл бцтцн йарадыъылыьы бойу ики дилдя 

йазыб-йаратмыш,  щяр  ики  дилин  бядии  хцсусиййятляриндян  усталыгла  истифадя 

етмишдир.  Мясялян,  о, «Вуъущ  ял-Гуран»  адлы  лексикографик  ясяриндя 

Гуранда тясадцф етдийи чохмяналы яряб сюзляринин фарсъа изащыны верир вя 

йа «Китаб ял-гявафи» ясяриндя Щцбейш ярябъя щямгафийя сюзлярин лцьятини 

тяртиб едиб, онларын шярщини фарс дилиндя верир. 

XII ясрдя йашамыш Азярбайъан алими Щцбейш Тифлисинин ядяби вя елми 

ирсинин  юйрянилмяси  о  дюврцн  елми  тяфяккцрцнцн  инкишафынын  цмуми 

мянзярясини даща ятрафлы вя дольун тясяввцр етмяк цчцн зянэин материал 

верир. 

 


XII ясрин бюйцк алими Ябу-л-Фязл Щцбейш Тифлиси 

165 


 

 

ВЫДАЮЩИЙСЯ УЧЕНЫЙ XII ВЕКА 



АБУ-Л-ФАЗЛ ХУБЕЙШ ТИФЛИСИ 

 

доц. Мирзазаде Ч.Х. 

 

Одним  из  азербайджанских  ученых,  сыгравших  важную  роль  в 



развитии  культуры  Ближнего  Востока,  является  Абу-л-Фазл  Хубейш 

Тифлиси,  живший  и  творивший  в  городе  Конья  (Малая  Азия)  в 

середине XII века,  и  известный  как  языковед,  литературовед,  врач, 

астроном,  жизнь  и  творчество  которого,  однако,  изучены  не  в 

достаточной степени. 

Изучение литературного и научного наследия ученого даст богатей-

ший материал для более полного и всестороннего представления общей 

панорамы развития научного мышления того периода.  

 

 

 



THE OUTSTANDING SCIENTIST OF THE XII-TH CENTURY 

ABU-L-FAZL HUBEYSH TIFLISI 

 

Assistant professor Mirzazadeh Ch.H 

 

 

One of the Azerbaijanian scientists who played an important part in 



the development of culture of the Near East is Abu-l-Fazl Hubeysh 

Tiflisi. He lived and created in Konya (Lesser Asia) in the XII-th century 

and is famous as a linguist, literary scholar, doctor, astronomer, but his 

life and creation weren’t studied well enough. 

Study of this scientist’s literary and scientific legacy will give very 

rich material for more complete and comprehensive presentation of the 

general panorama of the development of scientific mentality in that 

period. 


 

Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 

167 


 

 

MAHMUD KAŞĞARİNİN “DİVANÜ LUĞAT-İT-TÜRK” 



ƏSƏRİ VƏ “KİTABİ – DƏDƏ QORQUD” DASTANLARINDA 

İŞLƏNƏN BƏZİ OĞUZ SÖZLƏRİ 

 

Dr. Yaqut QULİYEVA 

 

 

Türkologiya elminin banisi sayılan, XI yüzillikdə yaşayıb-yaratmış 



görkəmli türkoloq, Mahmud Kaşğari tərəfindən qələmə alınmış “Divanü 

luğat-it –Türk” əsəri təqribən 9 minə yaxın türk sözünü əhatə edir. Bu sözlər, 

leksik vahidlər müxtəlif türk dillərinə aiddir: uyğur, qırğız, qıpçaq, yağma, 

çigil, arğu, oğuz və s. Bu doqquz minə yaxın sözün bəzilərinin yanında 

Mahmud Kaşğari o sözlərin hansı dilə aid olduğunu göstərmişdir. Tanınmış 

tatar tədqiqatçısı Ə.N.Nəcipə görə Mahmud Kaşğari öz “Divan”ında 31 türk 

dialektinin adını  çəkir. Mahmud Kaşğari yalnız bir dilə aid olan sözlərdən 

misal gətirmək məqsədilə arqu dilinə 42 dəfə, barsqan dilinə 6, bulqar dilinə 

6, ıtlık dilinə 1, karluk dilinə 7, gəncək dilinə 17, qıpçaq dilinə 15, karluk-

türkmən dilinə 1, kotaya 1, göçüyə 1, oğuza 232, soqut 1, tubuta 2, türk 

dilinə 9, öz türk dilinə 5, uyqur dilinə 10, kaşqar dilinə 3, uç dilinə 3, xötən 

dilinə 1, çigil dilinə 44, yağma dilinə 5 dəfə müraciət etmişdir (1,33-36). 

Beləliklə, bu hesablamalardan da gördüyümüz kimi Mahmud Kaşğari oğuz 

dilinin materiallarına daha çox müraciət etmişdir. Ümumiyyətlə, böyük 

türkoloq bu əsərində  oğuzların leksik vahidlərinə, sözlərinə daha çox yer 

ayırdığı kimi, bütövlükdə onlar haqqında daha geniş  məlumat verməyə 

çalışmışdır. Bu isə  təqribən IX-XI əsrlərdən sonra tarixi bir zərurətdən 

qaynaqlanmış, oğuzların tarix səhnəsinə yeni bir qüvvə ilə  çıxmaları ilə 

əlaqədardır. Təsadüfi deyil ki, XI əsrdə , yəni Mahmud Kaşğarinin yaşayıb- 

yaratdığı dövrdə türk xalqlarının digər  şah  əsərlərindən biri “Kitabi-Dədə 

Qorqud” dastanları yazıya köçürülmüşdür. Məlumdur ki, KDQ dastanlarının 

dili türk dillərinin oğuz qrupu dillərinə aiddir. Bu mənada, DLT-də verilən 

oğuz sözlərilə KDQ dastanlarının dili arasında müxtəlif paralellər, 

yaxınlıqlar mövcuddur. Aşağıda verdiyimiz sözlərin həm DLT-də, həm 



Dr.  Yaqut QULİYEVA 

168 


KDQ-da mövcud olması  və onların semantik baxımdan yaxınlığı olduqca 

maraqlıdır. 

US: Xeyirlə  şəri bir-birindən seçmə. Bu söz oğuzcadır. Ol us boldı= 

onun ağlı başına gəldi, xeyirlə  şəri ayırd etdi. (1,110  ; 4, 36) Bu sözün 

mənası demək olar ki, bütün mənbələrdə üst-üstə düşür və bütün türk 

dillərində  əsasən ağıl, dərrakə, fikir, müdriklik, anlaşma mənalarına uyğun 

gəlir. Elə Mahmud Kaşğarinin özündə də digər bir yerdə (1, 166) “mən öylə 

usdum”  şəklində  işlənərək birinci mənanı  təsdiq edir. Qeyd edək ki, bu 

mənaların hər ikisinə DTS-da təsadüf olunur. (5,616). ES-da isə bu sözün 

geniş  mənaları izah olunaraq onun oğuz və  qıpçaq abidələrində  işləndiyi 

qeyd edilir. Əgər qıpçaq abidələrində  us  və  es  şəklində  təsadüf olunursa, 

oğuz abidələrində es variantına rast gəlinmir (6, 606-607). KDQ-da us sözü 

ağıl, düşüncə, dərrakə, zəka mənalarında işlənmişdir. Mərə, dini yoq əqilsiz 



kafir! Usı yoq, dərnəksiz kafir! ; Necə kim bu düşi gördüm, şundan bərü 

əqlim – usım dərə bilmən (2,178)

UÇ: Bir şeyin tükənməsi. Oğuzca. “Boyda nə uç bar” = boyda, xalqda 

çoxluğu səbəbilə tükənmə yoxdur (1, 118 ; 4, 44). (DLT-də ərəb əlifbasında 

bu söz ç ilə deyil c ilə verilmişdir: uc). Bu fonetik variantda demək olar ki, 

ancaq oğuz qrupu dillərdə  işlənir. Digər fonetik variantlarda amma bu 

semantikada başqa türk dillərində  də  təsadüf edilir. DTS- da son, zirvə, 

sərhəddə yaşayan xalq mənalarında təsadüf edilir (5, 603). ES-da isə son

yuxarı, qıraq mənalarında işlənir (6, 611). Hər iki mənbədə bu məzmun bu 

və ya digər mənada Mahmud Kaşğarinin semantikası ilə üst-üstə düşür. 

KDQ-da bu sözə son, tərəf, axır mənalarında təsadüf edirik. Bu yağının bir 



ucın mana bir ucın sana – dedi; Dəmir qapu Dərvəndəki dəmir qapuyi 

dəpüb alan altmış tutam ala göndərinin ucında  ər bəgürdən Qıyan Səlcuk 

oğlı  Dəli Dondar çapar yetdi; Gəlimlü, gedimlü dünya! Axır – son ucı 

ölümlü dünya. (2, 178)  

OĞUR: Xeyir, bərəkət. Oğuzca. Yolçuya “ yol oğur bolsun” deyilir ki, 

“yol uğurlu olsun” deməkdir. Bu, yalnız yolçuluq zamanı işlənir. (1, 126; 4, 

53). Bu söz digər türk dillərində oğur şəklində işlənsə də, bizə elə gəlir ki, 

oğuz qrupu dillərdə  məhz  uğur kimi işlənməlidir. Çünki ES-ın verdiyi 

bilgiyə görə bu söz türk dilində və qismən də “Dədə Qorqud dastanları”nda 

uğur şəklində işlənmişdir. (6, 564-565). Mahmud Kaşğari də bu sözü məhz 

oğuz dilinə aid etdiyi üçün biz də bu sözü oğur kimi yox, uğur kimi 



Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 

169 


oxumalıyıq. Semantik mənalarına gəldikdə isə istər DTS-da (5,364) , istərsə 

də ES-da bu sözün məzmunu üst-üstə düşür. Qeyd edək ki, KDQ-da 

Mahmud Kaşğarinin semantikasında bu söz uğur şəklində işlənmişdir. Uğur, 

bəxt, səadət, xoşbəxtlik.  Yort oğul! Uğurın açuq olsun, sağ - əsən varub 



gələsən, Gələcəgin varsa! – dedilər. (2, 176

AŞAK: Aşağı, dağ dibi. Oğuzca. (1, 135; 4, 66). (DLT-də  ərəb 

əlifbasında bu söz k ilə deyil q ilə verilmişdir:  aşaq). DTS -da Mahmud 

Kaşğarinin semantikası eynilə  təkrar edilir. (5, 62), ES-da isə  aşağı, aşağı 

hissə, dağın ətəyi və s. mənalarına rast gəlirik. (6, 214-216) Bizə elə gəlir ki, 

hər üç mənbədə verilən semantika bir-birilə üst-üstə düşür. KDQ-da biz bu 

sözə aşağa şəklində demək olar ki, Mahmud Kaşğarinin semantikasına yaxın 

bir semantikada rast gəlirik. 1. Bir şeyin yerə ən yaxın hissəsinə tərəf. Mərə, 



qavat oğlı, qavat! Mən aşağa qulpa yapışuram, sən yuqarı qulpa yağpı-

şursan;  2. Yerə doğru, aşağıya doğru.  Əgər səni hasardan aşağa orğanla 

salındıracaq olursam, babana-anana sağlıqla varacaq olırsan, bəni bunda 

gəlüb həlallıqla alurmısan?-dedi; Aşağadan yuqarı baqmazmısan?; Yuqaru-

dan aşağa kafər oğlanı qatı urdı.(2, 25-26

ƏLİG: Əl. “onq əlig = sağ əl”. Oğuzlar “sağ əlig” deyirlər. Bütün türklər 

sol  ələ “sol əlig” deyirlər. (1, 140  ; 4, 72). (DLT-də  ərəb  əlifbasında  əlig 

sözü k ilə verilsə də abidədə bu sözün transliterasiyası zamanı doğru olaraq g 

ilə verilmişdir. Çünki ç, p, g, j hərflərinin ərəb əlifbasına artırılması sonrakı 

əsrlərin hadisəsi olduğuna görə bəzi orta əsr abidələrində bu hərflər adətən ç 

c ilə, p b ilə , g isə k ilə verilmişdir). Bu sözə istər DTS-də (5, 170), istərsə 

də ES-da təsadüf edirik. (6, 263-264).  Əgər DTS-da Mahmud Kaşğaridə 

verilən şəkildə və semantikada işlənirsə, ES-da əlig formasının əl sözündən 

törənmiş olduğu bildirilir. Başqa sözlə desək, burada həmin semantikada 

bəzi türk dillərində  əl,  bəzilərində isə  əlig  şəklində  işləndiyi qeyd edilir. 

KDQ-da isə bu sözə  əl  şəklində  təsadüf olunur. Çünki mənim  əlümdən 



gögərçin kibi quş oldı, uçdı. (2, 87

AĞIL: Ağıl, qoyun küzü. Oğuzca qoyun qığına da “ağıl” deyirlər. Bu iki 

məna bir-birinə yaxın olduğu üçün belə deyilir. (1, 141; 4, 73). Bu sözə bu 

semantikada istər DTS-da (5, 18) və istərsə  də ES-da (6, 83-85) təsadüf 

olunur. Sadəcə olaraq, ES-da verilən məlumata görə bu söz müxtəlif fonetik 

variantlarla əksər türk dillərində, lakin daha geniş məzmunda əsasən heyvan 

saxlanılan yer semantikasında işlənsə  də, hətta çəpər, həyət, ev, ölkə, küçə 


Dr.  Yaqut QULİYEVA 

170 


mənalarına da təsadüf olunur. KDQ-da bu söz qoyun saxlanılan yer 

mənasında işlənmişdir.  Ağılın qapusını  bərkitdi; Arqasını urub, bərk ağılın 



ardın sökən! (2, 10

AK: Hər  şeyin bəyazı. Oğuzca. Digər türklər alacası olan ata “ak at” 

deyirlər. (1, 147; 4, 81). (DLT-də  ərəb  əlifbasında bu söz k ilə deyil q ilə 

verilmişdir: aq). Bu sözə istər DTS-da (5, 48), istərsə də ES-da (6, 116-117

təsadüf olunur. Hər iki mənbədə sözün məzmunu Mahmud Kaşğarinin 

semantikası ilə üst-üstə düşür. KDQ-da ağ/aq  şəklində  işlənmişdir.  Bəri 



gəlgil, aq südin əmdigim, qadınum ana! (2, 8). 

AK: “Ak sakal ər = ağsaqqal, saçı-saqqalı  ağarmış adam”. Oğuzca. (1, 



147, 4, 81). (DLT-də ərəb əlifbasında bu söz k ilə deyil q ilə verilmişdir: aq). 

DTS-da Mahmud Kaşğarinin bu ifadəsinə  təsadüf olunur (5,48). Lakin, 

görünür, bu idiomatik ifadə türk dilləri arasında bir o qədər də geniş 

yayılmamışdır. Çünki ES-da aq sözünün bu semantikaya yaxın mənaları, 

yəni təmiz, düzgün, təmizürəkli, günahsız, genişqəlbli, xeyirxah mənaları 

verilsə  də (6, 116-117), ağsaqqal sözünün müdrik, qocaman mənalarına 

təsadüf etmirik. Amma bunun əksinə olaraq KDQ-da  sözü məhz ağsaqqal 

semantikasında işlənmişdir.  Ağsaqqallu babam yeri uçmaq olsun!; Ağsaq-



qallu qocanın ağzın sögdi. (2, 9). 

ÖRGƏN: Urğan, örkən. (1,169, 4, 108). Bakı çapında bu sözün oğuz sö-

zü olduğu qeyd edilmir. Amma Besim Atalay çapında bu sözün qarşısında 

oğuzca yazılmışdır. DTS-da biz bu sözə örgən – qalın ip, kəndir mənalarında 

rast gəlirik (5, 388). ES-da isə bu söz urğan şəklində yenə də həmin seman-

tikada verilmişdir (6, 602). KDQ-da isə bu sözə  həmin semantikada orğan 

şəklində  təsadüf edirik. Ağ boynunda qıl orğan taqılu, deyəyinmi?; Qıl or-

ğan ağ boynuna tağdılar; Qazan oğlı Uruzı  həbsdən çıqarun, boğazından 

orğanla asun. (2, 140). 

ANDAN: Ondan sonra. Oğuzca “andan aydım = ondan sonra söylədim”. 

Digər türklər bu sözü “anda” şəklində əliflə söyləyirlər, “orada” mənasında-

dır. “mən anda ərdim = mən orada idim”. (1, 171; 4, 109). DTS-da və ES-da 

biz bu sözə Mahmud Kaşğarinin fonetikası  və semantikasında rast gəlirik 

(5, 44; 6, 150). KDQ-da bu söz ondan əvəzliyi mənasında işlənmişdir. Andan 



dəxi sizi, xanım,Allah saqlasun; Andan Yegnək atın döndərdi, ləşkərə gəldi. 

(2, 19). 



Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 

171 


İNQƏK: İnək. Oğuzlar tısbağanın dişisinə də “inqək” deyirlər. (1, 172

4, 111). Türk dillərində bu söz əsasən inək variantında işlənsə də, lakin bəzi 

dillərdə  və  mənbələrdə bunun inqək variantına da təsadüf olunmuşdur. Bu 

sözə DTS-da inək (sağır nunla) şəklində  həm inək və  həm də dişi tısbağa 

mənalarında təsadüf edirik. (5, 211). ES-da bu sözün inək, dişi və sairə 

mənaları verilir (6, 359). KDQ-da bu sözə inək  şəklində  təsadüf olunur. 



Babanın ağban eşigində qaravaşlar inək sağar görmədinmi? (2, 96) Bu 

sözün inqək/inək variantları görünür sağır nunun bəzən n , bəzən isə nq kimi 

oxunması ilə əlaqədardır. 

AYRUK: “Başqa” mənasında istifadə olunan sözdür. Oğuzca. (1, 174; 4, 



113). (DLT-də ərəb  əlifbasında bu söz k ilə deyil q ilə verilmişdir: ayruq). 

Bu sözə DTS-da Mahmud Kaşğarinin fonetikası  və semantikasında təsadüf 

edirik (5, 30). KDQ-da bu sözə ayrıq şəklində, başqaları mənasında təsadüf 

olunur. Adaxlusın ayrıqlar alurkən tutub alan. (2, 14). 

EYLƏ: Elə, öylə. Oğuzca “eylə kılğıl = elə et”. (1, 174; 4, 113). (DLT-də 

ərəb əlifbasında kılğıl sözü k ilə deyil q ilə verilmişdir: qılğıl). Bu sözə DTS-

da Mahmud Kaşğarinin semantikası və fonetikasında təsadüf edirik (5, 167). 

ES-da bu sözün elə, belə, beləliklə, təsdiq mənaları verilir (6, 247-248). KDQ-

da bu sözə əvəzlik kimi Mahmud Kaşğarinin semantikasında təsadüf olunur. 

Anlar eylə dikəç Atağuzlu Uruz qoca iki dizinin üstünə çökdi; Eylə olsa, 

xanım, Beyrəgin qanı qaynadı; Bəli, canım baba, eylə istərəm. (2, 82). 

ƏMDİ: Indi. “ əmdi kəldim = indi gəldim”. Oğuzlar əlifi kəsrə ilə əvəz 

edərək “imdi” deyirlər. Bu bənddə də işlənir: 

 

“Öpkəm kəlip oğradım, 



Arslan layu kökrədim, 

Alplar başın toğradım, 

Əmdi məni kim tutar?” 

Ötkəm gəldi, uğradım, 

Aslan kimi kükrədim, 

Alplar başın doğradım, 

İndi məni kim tutar? 

 

(Qəzəblə düşmənin üstünə getdim, aslan kimi kükrədim, düşmən 



əsgərlərinin başını  bədənindən üzdüm, məni kim tutar, kim qabağımı  kəsə 

Dr.  Yaqut QULİYEVA 

172 


bilər deyə qışqırdım). (1, 184; 4, 125). (DLT-də ərəb əlifbasında kəldim sözü 

k ilə yazılmışdır, transliterasiya zamanı isə  təbii ki, gəldim olmalı idi). Bu 

sözün  emdi variantına Mahmud Kaşğaridə olduğu fonetika və semantikada 

DTS-da təsadüf edirik (5, 172). ES-da isə bu sözün müxtəlif dillərdə 

müxtəlif fonetik variantları  və Mahmud Kaşğarinin də semantikası  əsas 

olmaqla müxtəlif semantik çalarları verilir (6, 357).  İmdi variantı isə 

həqiqətən də ES-da Kaşğarinin dediyinə uyğun olaraq oğuz qrupu dillərdən 

türk dilində işləndiyi qeyd olunur (6, 357). KDQ-da bu sözə həm emdi, həm 

də imdi şəklində təsadüf edirik. Emdi mən varayım, əlin-ayağın bağlayayım, 

andan siz gələsiz; Emdi, Qazan bəg, di bizi ög (2,  84).  İmdi qanı dedigim 

bəg  ərənlər? Dünya mənim deyənlər.  (2,  96). Qeyd edək ki, imdi  variantı 

KDQ-da 16 dəfə (3, 44), emdi variantı isə 1 dəfə (3, 40) işlənmişdir. 

ALMA: Alma, Oğuzca. Digər türklər “almıla” deyirlər. (1, 187; 4, 130). 

DTS-da bu söz Mahmud Kaşğarinin fonetikası  və semantikasında 

verilmişdir (5, 36). ES-da bu söz müxtəlif fonetik variantlarda verilsə  də, 

əslində burada da alma  variantı daha üstünlük təşkil edir. ES-in nöqteyi-

nəzərinə görə Mahmud Kaşğarinin verdiyi almıla variantı bəlkə də bu sözün 

daha qədim variantı hesab olunmalıdır (6, 138). Amma bu sözə biz KDQ-da 

eynilə Mahmud Kaşğaridə olduğu kimi alma  şəklində rast gəlirik. Güz 

alması kibi al yanağın tutdı, yırtdı; Güz almasına bənzər al yanaqlı (2, 17).  

ANDA: Orada. Oğuzlar “sonra” mənasında işlətdikləri zaman əlifi nuna 

çevirərək “andan” deyirlər. Ancaq “orada” mənasında işlədərkən digər 

türklər kimi “anda” deyirlər. (1, 188; 4, 130). DTS-da bu sözə ikinci mənada 

Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında başqa mənbədə də təsadüf 

olunduğu bildirilir (5, 44). ES-da isə bu söz onda şəklində qeydə alınsa da, 

müxtəlif türk dillərində  anda/unda variantlarının da eyni mənada işləndiyi 

inkar edilmir (6, 456). KDQ-da isə bu sözə onda mənasında təsadüf edirik. 



Oğlan anda yıqıldıqda Boz atlu Xızır oğlana hazır oldı; Babam anda tutsaq 

imiş. (2, 19). Gördüyümüz kimi burada da təqribən Mahmud Kaşğarinin 

fonetikasında və semantikasında işlənmişdir. 

ARMAĞAN: Səfərdən razı qayıdan adamın yaxın adamlarına gətirdiyi, 

verdiyi hədiyyə, ərməğan. Oğuzca “yarmakan” da deyilir. Bu, “amuç”dur. (1, 



195; 4, 140). DTS-da bu sözə Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantika-

sında təsadüf edirik (5, 53). KDQ-da bu söz işlənsə də, tədqiqatçılar bu sözün 

fars mənşəli olduğunu qeyd edirlər. Əmma bizim bir bəgümiz oqlı vardır, bu 


Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 

173 


üç nəsnəyi ana ərməğan aparsavuz gərək idi; Yad kafər gəlsə başın Oğuza 

ərməğan göndərdi  (2,  91) Amma DTS-də  amuç sözü də vardır ki, orada da 

Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında verilmişdir (5, 42). 

AYITTI: Söylədi, soruşdu, “ol manqa söz ayıttı = o məndən söz 

soruşdu”. Oğuzlar “mən anqar söz ayıttım” deyirlər, “mən ona söz 

söylədim” deməkdir. Bu, qaydaya ziddir, (ayıtur-ayıtmak) (1, 257; 4, 215). 

DTS-da biz bu sözə  ayıt  şəklində rast gəlsək də, Mahmud Kaşğarinin də 

semantikası  əsas götürülməklə daha bir neçə semantik çaları verilmişdir: 

soruşmağa imkan yaratmaq, danışmaq, cavab tələb eləmək, soruşmaq, sualla 

müraciət etmək və s. (5, 29). ES-da isə bu sözün müxtəlif türk dillərində 

çeşidli fonetik variantları verilmişdir. Həmçinin orada danışmaq  əsas 

semantik məna yükü kimi götürülməklə  bərabər oxumaq, adlandırmaq, 

çağırmaq, tələffüz etmək, danışmağa imkan yaratmaq mənaları da 

mövcuddur (6, 111-112). KDQ-da isə bu sözün ayıtmaq – demək mənası 

olmaqla aşağıdakı şəkli öz əksini tapmışdır: El – evünüzdə çalıb-ayıdan ozan 



olsun!; Əlin bögrinə urar, aydar. (2, 14). 

ATLANDI: Atlandı, “ər atlandı = adam atlandı, ata mindi”. “ol tağka 

atlandı = o, dağa çıxdı”. Oğuzca. Hər hansı bir şeyə  çıxmaq, atlamaq da 

belədir (atlanır-atlanmak). (1, 288; 4, 255). DTS-da bu sözə Mahmud 

Kaşğarinin fonetikasında rast gəlsək də, eyni zamanda Mahmud Kaşğaridəki 

kimi həm atlanmaq, ata minmək mənasına, semantikasına, həm də bir şeyə 

dırmaşmaq, çıxmaq mənasına da təsadüf edirik (5, 67). ES-da isə biz bu sözə 

at kökündən alınan müxtəlif feillər sırasında rast gəlirik. Bu sözün də 

semantikası Mahmud Kaşğarinin semantikası ilə üst-üstə düşür (6, 197). Bu 

söz KDQ-da həmin semantikada işlənmişdir:  Xoş, imdi atlanın!  İkisi 



atlandılar; Baybörə bəgin oğlı atlandı, ava çıkdı (2, 23). 

ANQLADI: Anladı, “ol sözüğ anqladı = o, sözü anladı”. Oğuzca. 

Başqası da belədir, (anqlar-anqlamak). (1, 312  ; 4, 290). Bu sözə DTS-da 

anla şəklində sağır nunla təsadüf etsək də, bu sözün izahında verilən birinci 

sitat eynilə Mahmud Kaşğarinin nümunəsidir və semantik baxımdan 

Mahmud Kaşğarinin izahıyla üst-üstə düşür (5, 47). ES-da bu sözün an kökü 

əsas götürülməklə, bu sözdən yaranan feillər sırasında  anla feilinə  də rast 

gəlirik. Bu söz müxtəlif fonetik variantlarla anlamaq mənası  əsas 

götürülməklə bir çox semantik mənaları ilə yanaşı digər türk dillərində  də 



Dr.  Yaqut QULİYEVA 

174 


işlənir (6, 153). Bu sözə KDQ-da da təsadüf olunur: Sən bənim ünim anla, 

sözüm dinlə! (2, 20) .  

KAT: Yanında, nəzdində  mənasındadır. Oğuzca. “Bəg katında = bəyin 

yanında, bəyə görə”. (1, 337; 4, 320). (DLT-də ərəb əlifbasında bu söz k ilə 

deyil q ilə verilmişdir: qat). DTS-da bu sözə Mahmud Kaşğaridən gətirilən 

sitatla onun semantikasında rast gəlsək də, eyni zamanda bu sözün digər 

qədim abidələrdə də işləndiyini görürük (5, 432). Bu söz həmçinin KDQ-da 

bu mənada işlənmişdir:  Xan babamın qatına bən varayım;Bayındır xanın 

qatında sana qəzəb ola. (2, 56). 

KOÇ: Qoç. Oğuzca.  əsli “koçnqar”dır. (1, 337; 4, 321). (DLT-də  ərəb 

əlifbasında bu sözlər, yəni  koç  və  koçnqar sözləri k ilə deyil q ilə 

verilmişdir:  qoç, qoçnqar). DTS-da bu sözə Mahmud Kaşğarinin semanti-

kası və fonetikasında təsadüf olunur (5, 451). Eyni zamanda DTS-da qoçqar 

sözü də qoyun mənasında öz əksini tapmışdır (5, 451). Bu söz KDQ-da 

işlənmişdir: Atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç öldürgil; Qoyunla-

rına vardı, bin qoç seçdi. (2, 65

KİM: Kim. Sual ədatıdır. Ərəbcə bunun qarşılığı “mən”dir. “ mən həza” 

deyilir ki, “bu kimdir” deməkdir. Bu söz tək və cəm üçün işlədilir. Oğuzlar 

“boy kim” deyirlər ki, “hansı tayfa, boy” deməkdir. Boy cəm mənasına gələn 

bir isimdir. (1, 349; 4, 338). Burada bir məsələni qeyd etmək istəyirik. 

Məlumdur ki, kim müasir dilçiliyimizdə məhz bu semantikada sual əvəzliyi 

kimi qəbul olunmuşdur. Görünür türk dilçiliyində Mahmud Kaşğarinin bu 

əsəri morfologiya baxımından da ilk əsər və yaxud da ilk əsərlərdən biri 

olduğuna görə morfoloji kriteriyalar hələ tam dəqiqləşməmişdir. Kaşğari 

bütövlükdə  ərəb qrammatikasının təsiri altında olduğu üçün bunu ədat 

adlandırmışdır. Amma qeyd etmək yerinə düşər ki, ərəb dilçiliyinin özündə 

də  hər halda bu ədat deyil. Müasir dilçilik nöqteyi-nəzərindən bizim sual 

əvəzliyi adlandırdığımız bu sözə Mahmud Kaşğarinin semantikası  və 

fonetikasında DTS-da təsadüf olunur. Elə Mahmud Kaşğarinin özündən 

gətirilmiş, amma digər nümunədə: kim sən? (5, 307). Bu əvəzliyə KDQ-da 

təsadüf olunur.“ “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti” kitabının tərtibçiləri 

təbii ki, bunu doğru olaraq məhz  əvəzlik adlandırmışlar:  Oğul kimdən 

oldığın ana bilür. (2, 119). 

BƏN: Mən. Oğuzlar “bən bardım” deyirlər ki, “mən vardım, mən 

getdim” deməkdir. Digər türklər “mən bardım” deyirlər. (1, 349; 4, 339). Bu 


Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 

175 


sözə biz DTS-da təsadüf edirik. DTS-in verdiyi məlumata görə əksər qədim 

türkdilli abidələrdə bu söz Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında 

işlənmişdir (5, 94). KDQ-da biz bu sözə məhz Mahmud Kaşğarinin verdiyi 

məzmunda rast gəlirik: Mərə, bənim oğlım başmı kəsdi, qanmı dökdi?; Bən 



bu gün Qonur ata qaqaram; Azğun dinlü kafərə  bən varayım.  (2,33) Qeyd 

etmək yerinə düşər ki, “Kitabi- Dədə Qorqudu”un oğuz abidəsi olmasına 

baxmayaraq, Mahmud Kaşğarinin digər türklərə aid etdiyi mən variantı bu 

dastanda daha çox istifadə olunmuşdur. Belə ki, hesablamalara görə “Kitabi-

Dədə Qorqud dastanları”nda əgər bən variantı 16 dəfə işlənmişdirsə (3, 18), 

mən variantına 121 dəfə təsadüf edirik (3, 61) . 

SƏN: Türklər bu sözlə  uşaq, nökər kimi özlərindən yaşca və mövqecə 

kiçik olanlara müraciət edirlər. Möhtərəm, mənsəbli kimsələrə z ilə  “siz” 

deyirlər. Oğuzlar işi tərsinə çevirərək böyük üçün “ sən”, kiçik üçün “ siz” 

deyirlər. Cəmdə də belə deyilir, qayda da belədir, çünki “ siz” cəmi olan bir 

isimdir. (1, 350, 4, 339). DTS-ə əsasən qədim türkdilli abidələrdə biz bu sözə 

rast gəlsək də, hər halda Mahmud Kaşğarinin oğuzlara aid etdiyi 

semantikada təsadüf etmirik. DTS-in verdiyi məlumata əsasən biz “sən”-in 

oğuzlar dediyi kimi böyüklər üçün müraciət forması olduğunu görmürük. 

Daha doğrusu DTS-da gətirilən nümunələrə  əsasən bu sözün böyüyə  və 

yaxud da kiçiyə aid olduğu məlum olmur. Sadəcə olaraq bu nümunələrdə 

ikinci  şəxsin təkini bildirir. Mahmud Kaşğarinin  sən  əvəzliyinə verdiyi bu 

semantika əlimizdə olan mənbələrə əsasən əslində o qədər də təsdiq olunmur 

(5, 495). KDQ-da bu söz 122 (3, 71) dəfə işlənsə də bizə elə gəlir ki, burada 

da  əsasən ikinci şəxsin təkini bildirmişdir. Amma hər halda bizim aşağıda 

verəcəyimiz nümunədə  təqribən Mahmud Kaşğarinin semantikası duyulur. 

Belə ki, burada ikinci şəxsin təkini bildirsə də, hər halda söhbət yaşlı, böyük 

adamdan gedir: “Səndənmidir, bəndənmidir, Tənri-təala bizə bir yetman oğıl 



verməz, nədəndir?”- dedi. (2,  155).  İkinci  şəxsin cəmi olan siz  əvəzliyinə 

gəldikdə isə DTS-da biz bu sözə elə Mahmud Kaşğaridən yuxarıda 

verdiyimiz nümunədən misal gətirilməklə, onun ümumi türk dillərinə aid 

olan semantikasıyla rastlaşırıq. Bu sözün Kaşğarinin dediyi oğuzlara aid olan 

semantikası isə DTS-da öz əksini tapmamışdır (5, 501). KDQ-da bu 

əvəzliyin ümumi türk dillərinə aid olan semantikası verilmişdir: Siz yegüniz 



– içüniz, söhbətinüz tağıtmanuz; Dövlətsiz şərrindən Allah saqlasun, xanım, 

sizi! (2, 156). 

Dr.  Yaqut QULİYEVA 

176 


Beləliklə, gördüyümüz kimi DLT-də verilən sözlər öz fonetik tərkibi və 

semantikası ilə KDQ-da da işlənmiş  və  hətta daha geniş semantikanı  əhatə 

etmişdir. Bu sözlərin müqayisəsi, təhlili göstərir ki, KDQ dastanları həqiqə-

tən də  oğuz arealının, oğuz dilinin məhsuludur. Amma biz bu dastanların 

dilində bəzən elə məqamlarla rastlaşırıq ki, bu dil özündə oğuz dilindən daha 

qədim layları, daha qədim dövrü əks etdirir. Bu, dastanın şifahi şəkildə oğuz 

qruplu dillərin hələ aparıcı mövqeyə malik olmadığı dövrlərdə, yəni  ən 

qədim zamanlarda yarandığını sübut edur. Belə ki, əgər Mahmud Kaşğarinin 

özünün də dediyi kimi oğuz qruplu dillərdə birinci şəxsin təki bən əvəzliyi 

ilə ifadə olunursa, digər türk dilləri bu məqamda mən işlədirlər. KDQ-da isə 

biz bunun əksini görürük. Dastanın dilində Mahmud Kaşğarinin bu qeydinin 

əksinə olaraq bən 16 dəfə,  mən  isə 121 dəfə  işlənmişdir. Deməli, buradan 

belə bir nəticə  çıxır ki, dastan hələ  oğuz qruplu dillərin aparıcı mövqedə 

olmadığı bir zamanda yaranmağa başlamış, bəlkə də yazıya köçürülmüşdür. 

XI əsrdə oğuz dilinin hakim olduğu bir zamanda isə dastanın üzünü köçürən 

katib abidənin dilinə dəyməmiş, bu zaman bən variantının hakim olduğuna 

baxmayaraq, qədim  əlyazmada olduğu kimi mən variantını saxlamışdır. 

Təbii ki, dastanın dilindən gətirilmiş belə nümunələrin sayını artırmaq olar. 

Və  gələcək tədqiqatlarda yəqin ki, belə  məqamlara daha çox üstünlük 

veriləcəkdir. 

Beləliklə, buradan belə nəticə çıxır ki, dastan təqribən VII-VIII əsrlərdə 

formalaşıb başa çatsa da, XI əsrdə yazıya köçürülsə də, ən qədim zamanların 

məhsuludur. Eyni zamanda dastanın Azərbaycanla daha çox bağlı olduğunu 

güman etsək, buradan digər belə bir nəticəyə  gəlmək olar ki, bu dastan 

oğuzların, yəni səlcuq oğuzlarının Ön Asiyaya gəlişindən qat-qat əvvəl 

Azərbaycanda  şifahi  şəkildə mövcud olmuş  və özündə Azərbaycan dilinin 

elementlərinin qədim layını qoruyub saxlamışdır. 

 


Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 

177 


 

 


Yüklə 3,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin