Elxan Süleymanov Vurğun Süleymanov Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır
Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri
Yüklə 20,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri
- Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 65 www.elkhan-suleymanov.az 4. Ermənistanın işğalı nəticəsində Azərbaycan
- Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 69 www.elkhan-suleymanov.az 5. Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş
Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 63 www.elkhan-suleymanov.az çevriməsi, 20 min nəfərin həlak olması, 50 min nəfərin əlil olma- sı və təxminən 5 min nəfərin əsir və itkin düşməsi ilə yanaşı, iş- ğal olunmuş rayonlardan olan əhalinin təbii artımı 22-26 nəfərə (hər 1000 nəfərə) qədər azalmışdır ki, bu da Azərbaycanda de- moqrafik vəziyyətə ciddi mənfi təsir etmişdir. Ermənistanın apardığı etnik təmizləmə siyasəti və silah- lı təcavüzü nəticəsində Azərbaycanda fövqəladə humanitar vəziyyət yaranmışdır. Bu fakt, ilk növbədə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrində öz əksini tapmışdır. Belə ki, BMT Təhlükəsizlik Şurası özünün 30 aprel 1993-cü il tarixli 822(1993) saylı qətnaməsində regionda çoxlu sayda mül- ki şəxslərin yerdəyişməsi və fövqəladə humanitar vəziyyətin yaranması ilə bağlı öz dərin narahatlığını ifadə etmişdir [11]. BMT Təhlükəsizlik Şurası özünün 29 iyul 1993-cü il il tarixli 853(1993) saylı qətnaməsində Azərbaycanda çoxlu sayda mül- ki şəxslərin yerdəyişməsi və fövqəladə humanitar vəziyyətin yaranması ilə bağlı yenidən öz dərin narahatlığını ifadə etmiş- dir. Göründüyü kimi, qətnamədə regionda olan vəziyyət daha dəqiq ifadə olunmuşdur. Yəni, çoxlu sayda mülki şəxslərin yerdəyişməsinin məhz Azərbaycanın ərazisində baş verməsi vurğulanır [12]. BMT Təhlükəsizlik Şurası özünün 14 oktyabr 1993-cü il il tarixli 874(1993) saylı qətnaməsində təcavüz nəticəsində in- sanların əziyyət çəkməsi, regionda yaranmış fövqəladə huma- nitar vəziyyətlə, Azərbaycanda çoxlu sayda mülki şəxslərin yerdəyişməsi ilə bağlı yenidən özünün ciddi narahatlığını ifadə etmişdir [13]. BMT Təhlükəsizlik Şurası özünün 12 noyabr 1993-cü il il ta- rixli 884(1993) saylı qətnaməsində çoxlu sayda mülki şəxslərin yerdəyişməsi və Zəngilan rayonunda və Horadiz şəhərində və Azərbaycanın cənub sərhədində fövqəladə humanitar vəziyyətin yaranması ilə bağlı yenidən özünün ciddi narahatlı- ğını ifadə etmişdir [14]. BMT Baş Assambleyası 20 dekabr 1993-cü ildə özünün 48/114 saylı “Azərbaycanda qaçqınlara və köçkünlərə fövqəladə hu- Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 64 www.elkhan-suleymanov.az manitar yardım vəziyyətinə dair” qətnaməsində çoxlu sayda mülki şəxslərin yerdəyişməsi ilə bağlı Azərbaycanda humani- tar vəziyyətin daimi pisləşməsi ilə əlaqədar özünün ciddi nara- hatlığını ifadə etmişdir. Bu qətnamənin əsas dəyərlərindən biri ondan ibarətdır ki, ilk dəfə beynəlxalq sənəddə Ermənistanın təcavüzü nəticəsində Azərbaycanda qaçqınların və köçkünlərin sayının bir milyonu aşdığı təsdiqlənmişdir [20]. BMT Baş Assambleyası 14 mart 2008-ci ildə özünün 62/243 saylı “Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində vəziyyət” adlı qətnaməsində Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Cənubi Qafqaz ölkələrində inkişafa və humanitar vəziyyətə mənfi təsirləri qeyd olunur [22]. İslam Konfransı Təşkilatının 13-14 mart 2008 il Seneqal Respublikasının Dakar şəhərində keçirilmiş On Birinci Zirvə Görüşündə “Ermənistan Respublikasının Azərbaycan Respub- likasına qarşı təcavüzü haqqında” 10/11-P (IS) saylı Qətnamə qəbul olunmuşdur. Bu sənəddə də qeyd olunur ki: “İKT erməni təcavüzü nəticəsində bir milyondan çox azərbay can lının qaç- qın və məcburi köçkünə çevrilməsindən və bu bö yük humani- tar problemin ağırlığından dərin narahatlıq” ke çirir. Həm də bu qətnamənin 21-ci maddəsində qeyd olunur ki: “İKT Azərbaycan Respublikası ərazisində bir milyondan çox məcburi köçkün və qaçqının mövcudluğu ilə əlaqədar humanitar problemlərin kəskinliyindən narahat lığı nı ifadə edir” [53]. Beləliklə, Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü nəticəsində fövqəladə humanitar vəziyyət yaranması faktı nü- fuzlu beynəlxalq təşkilatların qərarlarında öz təsdiqini tapmış- dır. Erməni separatçıları tərəfindən dağıdılmış Azərbaycanın tarix və mədəniyyət abidələri Ermənilərin İrandan Şimali Azərbaycana köçürülmələrinin 150 illiyi şərəfinə ucaldılmış abidə. Ağdərə. 1978 “150 il” abidəsi erməni separatçıları tərəfindən dağıdıldıqdan sonra. Ağdərə. 1988 Erməni separatçıları tərəfindən dağıdılmış Azərbaycanın tarix və mədəniyyət abidələri Erməni separatçıları tərəfindən dağıdılmış Azərbaycanın tarix və mədəniyyət abidələri Erməni separatçıları tərəfindən dağıdılmış Azərbaycanın tarix və mədəniyyət abidələri Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 65 www.elkhan-suleymanov.az 4. Ermənistanın işğalı nəticəsində Azərbaycan tarixi və mədəniyyət abidələrinə dəymiş zərər Azərbaycan ərazilərinin işğalı zamanı Ermənistan hərbi birləşmələri Azərbaycan xalqının milli mədəniyyət abidələrini də qəddarcasına ucurub dağıtmış və dünya xalqları mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan Azərbaycan mədəni irsinə misli görünməmiş zərər vurmuşdur. Ermənistan tərəfindən iş- ğal olunmuş ərazilərdə Azərbaycan xalqının tarix və mədəniyyət abidələrinin dağıdılması və qəsdən korlanması kimi əməlləri Si- lahlı munaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin qorunması haq- qında Haaqa Konvensiyasının (1954-cu il), Mədəni sərvətlərin qeyri-qanuni dövriyyəsi haqqında Paris Konvensiyasının (1970-ci il), Arxeoloji irsin muhafizəsi haqqında Avropa Kon- vensiyasının (1992-ci il), YUNESKO-nun Ümumdünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi haqqında Konvensiyasının (1972-ci il) müddəalarının ciddi və kobud şəkildə pozulması ilə müşayiət edilmişdir. Belə ki, hərbi təcavüz nəticəsində işğal olunmuş ərazilərdə ilk insan məskənlərindən olmuş məşhur Azıx və Tağlar ma- ğaraları, Qaraköpək, Üzərliktəpə kurqanları hal hazırda hərbi məqsədlərlə istifadə edilərək qəsdən dağıdılır. Xocalı, Ağdam, Ağdərə, Füzuli, Cəbrayıl rayonlarındakı kurqanlarla yanaşı, iş- ğal olunmuş Şuşa, Lacın, Kəlbəcər, Qubadlı, Zəngilan, Füzuli rayonlarının ərazilərindəki qəbiristanlıqlar, türbələr, məzarüstü abidələr, məscidlər, məbədlər, Qafqaz Albaniya sına məxsus abidələr və Azərbaycan xalqının digər milli abidələri məhv edi- lir. Şuşa tarixi memarlıq qoruğunun ərazisində işğalcı dövlətin silahlı qüvvələri Aşağı və Yuxarı Gövhərağa, Köcərli, Mərdinli cumə məscidlərini, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun, Azərbaycan professional vokal sənətinin banisi Bülbülün ev müzeylərini, Xurşud Banu Natəvanın saray kompleksini, Fi- Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 66 www.elkhan-suleymanov.az rudin bəy Köcərlinin, Zöhrabbəyovların malikanələrini, şair, rəssam və alim Mir Mövsüm Nəvvabın evini, ümumiyyətlə şəhərin Şərq memarlığı xususiyyətlərini əks etdirən milli üs- lubda inşa edilmiş əksər yaşayış evlərini, buradakı qədim qəbiristanlığı, boyuk Azərbaycan şairi, Qarabağ xanının vəziri Molla Pənah Vaqifin türbəsini, Ağdamda Pənah xanın imarətini, Cümə məscidini, Lacın rayonunda Həmzə Sultan və Soltan Əhməd saraylarını, məscidləri, ziyarətgah və ibadətgahları, daş heykəlləri, qədim qəbirləri, kurqanları, tarixi abidə olan yaşa- yış binalarını vandalcasına dağıtmış, daşınması mümkün olan maddi mədəniyyət abidələrini Ermənistana aparmışlar. İşğal edilmiş ərazilərdə Azərbaycan xalqının maddi mədəniyyət yadigarlarının dağıdılması prosesi indi də da- vam edir. İşğalcılar geniş miqyaslı, qeyri peşəkar arxeoloji qa- zıntı işləri aparır, kurqanları dağıdır, qarət etdikləri tapıntıları Ermənistana daşıyırlar. Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş qədim Azərbaycan tor- paqları olan Dağlıq Qarabağ və ona bitişik rayonlarda 13 dünya əhəmiyyətli (6 memarlıq və 7 arxeoloji), 292 ölkə əhəmiyyətli (119 memarlıq və 173 arxeoloji) və 330 yerli əhəmiyyətli (270 memarlıq, 22 arxeoloji, 23 bağ, park, monumental və xatirə abidələri, 15 dekorativ sənət nümunəsi) tarix və mədəniyyət abidələri qalmışdır. Bunlarla yanaşı, 40 mindən artıq eksponatın toplandığı 22 muzey, 4,6 milyon kitab fondu olan 927 kitabxana, 808 klub, 4 teatr və 2 konsert salonu, 31 məscid, 9 tarixi saray, 8 mədəniyyət və istirahət parkı, 4 rəsm qalereyası, 85 musiqi məktəbi, 103200 ədəd mebel avadanlığı, 5640 musiqi aləti, 481 kinoqurğu, 20 ədəd kinokamera, 423 videomaqnitofon, 5920 dəst milli kişi və qadın geyimləri, 40 komplekt səsgücləndirici, 25 iri və 40 kiçik həcmli attraksion işğal olunmuş ərazilərdə qal- mışdır. Kecmiş SSRİ-də yeganə olan Ağdam Çörək muzeyi şəhərin bombardmanı zamanı yerlə yeksan edilmiş, dunya şöhrətli Kəlbəcər tarix-diyarşünaslıq muzeyinin 13 minədək, Lacın ta- rix-diyarşünaslıq muzeyinin 5 mindən cox qiymətli və nadir Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 67 www.elkhan-suleymanov.az eksponatı Ermənistana daşınmışdır. Şuşanın işğal edilməsi nəticəsində 8 muzey, 31 kitabxana, 17 klub, 8 mədəniyyət evi dağıdılmış, viran edilmişdir. Şuşa şəhərinin tarixi muzeyinin 5 minədək eksponatı, Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət muzeyi Şuşa filialı- nın, Dövlət Qarabağ Tarixi muzeyinin 1000-dək eksponatı, Azərbaycan professional musiqisinin banisi, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun (300-dən cox əşya), Azərbaycan vokal sənətinin əsasını qoymuş boyuk müğənni Bülbülün (400-dək əşya), gorkəmli musiqiçi və rəssam Mir Mövsüm Nəvvabın (100-dən cox əşya) xatirə müzeylərinin, Ağdam tarix-diyarşünaslıq mu- zeyinin (2 mindən cox əşya), Qubadlı tarix-diyarşünaslıq muze- yinin (3 mindən cox əşya), Zəngilan tarix-diyarşünaslıq muze- yinin (6 minədək əşya) fondları qarət edilmişdir. Görkəmli Azərbaycan musiqiçisi Qurban Pirimovun Ağdam rayonundakı xatirə muzeyi, Cəbrayıl, Füzuli və Xocalı rayon- larının tarix-diyarşünaslıq muzeyləri də dağıdılmışdır. Erməni təcavüzkarlarının qarət etdikləri muzeylərdə Azərbaycan xal- qının tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı qiymətli əşyalar, rəsm və heykəltəraşlıq əsərləri, dünya şöhrətli Azərbaycan xalçaları, xalça məmulatları, Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin xatirə əşyaları, digər qiymətli materiallar olmuşdur. Şuşa, La- cın və Qubadlı rəsm qalereyalarının Azərbaycanın görkəmli rəssam və heykəltəraşlarının əsərlərindən ibarət fondları da da- ğıdılmışdır. Erməni təcavüzkarları Azərbaycan musiqisinin böyük xadimləri Üzeyir Hacıbəyovun və Bülbülün, habelə şairə Xur- şud Banu Natəvanın heykəllərini Şuşa şəhərindən Ermənistan ərazisinə aparmışlar. Bu abidələr bütün mənəviyyat norma- larının ziddinə olaraq vəhşicəsinə güllələnmiş və ağır tex- nika vasitəsilə zədələnmişdir. Həmin abidələr çox çətinliklə əldə edilərək Bakıya gətirilmiş və hazırda Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində numayiş etdirilir. Beləliklə, Ermənistanın işğalı nəticəsində Azərbaycana vurulmuş humanitar və mədəni-tarixi zərərin miqdarı çox Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 68 www.elkhan-suleymanov.az böyükdür. Erməni təcavüzkarları tərəfindən Azərbaycanın mədəni irsini təşkil edən obyektlər talanmışdır. Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan hərbi işğalı ölkədə ağır humanitar böh- ran vəziyyətinin yaranması, çoxsaylı sosial-iqtisadi obyektlərin məhv edilməsi və ölkə iqtisadiyyatına ciddi ziyanların vurul- ması ilə yanaşı, Azərbaycan xalqının tarixi, maddi mədəniyyət abidələrinə də ağır zərər vurmuşdur və, əfsuslar olsun ki, ha- zırda həm bu abidələrin qiymətlərini, həm də onların dağıdı- laraq məhv edilməsi nəticəsində Azərbaycan xalqına dəymiş mənəvi zərərin miqyasını təyin etmək praktiki olaraq mümkün deyildir. Belə ki, talan olunmuş və məhv edilmiş mədəni-tarixi abidələr təkcə Azərbaycanın yox, həm də dünya sivilizasiyası- nın çox dəyərli mədəniyyət nümunələri idi. Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 69 www.elkhan-suleymanov.az 5. Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində ətraf mühitə və təbii sərvətlərə dəymiş zərər Ermənistanın silahlı təcavüzü nəticəsində 1988-1993-cü illər ərzində Azərbaycan Respublikasının 1,7 milyon ha ərazisi işğal olunmuşdur. İşğal olunan ərazilər Kiçik Qafqazın dağlıq zonası olmaqla Azərbaycanın iri meşə rayonlarıdır və Azərbaycanın meşə örtüyünün 25%-i bu ərazilərdə yerləşir. Bundan əlavə, işğal edilmiş ərazilərdə təbiət abidələri, nadir bitki və heyvan növləri geniş yayılmışdır. Həmin ərazilərdə 460 növdən çox ya- banı ağac və kol bitkiləri bitir. Bunlardan 70-i endemik növlər olub, dünyanın heç bir yerində təbii halda bitmir. Qaracöhrə, ayıfındığı, Araz palıdı, yalanqoz, şərq çinarı, adi nar, meşə üzü- mü, pirkal, şümşad, eldar şamı, adi xurma, söyüdyarpaq ar- mud və s. növ ağaclar işğal olunmuş ərazilərdə məhv edilərək, dünya florasının xəzinəsindən silinmək üzrədir. Eyni zamanda, bu ərazilərdə “Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı”na daxil edilmiş məməlilərin 4, quşların 8, balıqların 1, amfibiya və reptililərin 3, həşaratların 8, bitkilərin isə 27 növü qorunurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, Kiçik Qafqazın təbii landşaftı, nadir bitki və heyvanlar aləmini mühafizə etmək məqsədi ilə Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən əvvəlki illərdə Azərbaycanda həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin sahəsi 890 min hektara çatdırılmışdı və bir sıra qo- ruq və yasaqlıqlar təşkil olunmuşdu. Lakin bu ərazilərin 42997 hektarı Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdir. Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu, Qaragöl Dövlət Təbiət Qoruğu, Arazboyu Dövlət Təbiət Yasaqlığı, Laçın rayon Dövlət Təbiət Yasaqlığı, Qubaqlı rayon Dövlət Təbiət Yasaqlığı və Daşaltı Dövlət Təbiət Yasaqlığının ərazilərində olan qiymətli ağac və biomüxtəlifliyin digər növləri hazırda Ermənistan tərəfindən talan edilərək məhv edilməkdədir. Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 70 www.elkhan-suleymanov.az Nümunə üçün göstərmək lazımdır ki, Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu 1974-cü ildə Azərbaycanın cənubi-qərbində, hazırda iş- ğal altında olan Zəngilan rayonu ərazisinin Bəsitçay dərəsində şərq çinarını qorumaq məqsədilə yaradılmışdır və onun sahəsi 107 hektardır. Çay boyu şərq çinarı meşəliyi 12 km məsafədə uzanır və yaşı 500 ilə qədər olan şərq çinarı ağacları “Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı”na daxil edilmişdir. Eyni za- manda qeyd edilməlidir ki, Laçın rayon Dövlət Təbiət Yasaqlığı Azərbaycanın işğal olunmuş Laçın rayonu ərazisində 1961-ci ildə təşkil edilmişdir. Sahəsi 21, 4 min ha olan bu yasaqlıqda dağ keçisi (təqribən 400 baş), cüyür (500), çöl donuzu (400), tu- rac (800), kəklik (2500) mühafizə olunurdu. Bu təbiət inciləri iş- ğalçı Ermənistan tərəfindən kobudcasına məhv edilmişdir. Bütövlükdə, Ermənistanın işğalı altında olan Azərbaycan ərazilərində 247352 ha meşə sahəsi, o cümlədən 13197,5 ha qiymətli meşə sahələri, 152 ədəd təbiət abidəsi və 5 ədəd geo- loji obyekt qalmışdır və böyük əhəmiyyət kəsb edən bu təbiət abidələrinin əksəriyyəti işğalçı dövlət tərəfindən amansızcası- na məhv edilmişdir. Belə ki, Kəlbəcər rayonunda “Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı”na daxil edilmiş 968 ha ərazini əhatə edən ayıfındığı ağacları kütləvi şəkildə qırılaraq xarici ölkələrə satılır. Rayon ərazisində 4 mindən artıq müxtəlif növ bitki vardır ki, bunlardan 200-ə qədəri dərman bitkiləridir. On- lar da xarici şirkətlər tərəfindən kütləvi şəkildə beynəlxalq hü- quq normalarına zidd formada talan edilərək digər ölkələrə da- şınır ki, bu da bitkilərin həmin ərazilərdə kökünün kəsilməsinə və regionda mövcud biomüxtəlifliyin məhv edilməsinə səbəb olur. Hazırda işğalçı Ermənistan tərəfindən Azərbaycanın təbiətinə qarşı planlaşdırılmış ekosid siyasəti həyata keçirilir. İşğal edilmiş ərazilərdə meşələrin qırılması və məhv edilməsi hesabına Ermənistanda ağac emalı sənayesi inkişaf edir. Təkcə, 1993-cü ildə işğal edilmiş ərazilərdən Ermənistana 206,6 min m 3 qiymətli ağac növləri aparılmışdır. İşğal edilmiş regionun faunasına da əvəzolunmaz zərər Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 71 www.elkhan-suleymanov.az vurulmuşdur. Regionun bioloji müxtəlifliyi təhlükə altında- dır, çünki bir çox növü “Qırmızı kitab”-a salınmış faunanın nəzarətsiz məhv olunması prosesi gedir. İşğal olunmuş Laçın rayonunda yasaqlıq məhv edilir. Bu yasaqlıqda yerləşən Ha- cışamlı meşəsində ermənilər, sonradan xaricə satış məqsədlə, qırmızı palıdın qırılması və tədarük edilməsi ilə məşğuldurlar. Bununla yanaşı, xarici ölkələrə satış məqsədilə, dekorativ me- bel və parketin hazırlamasında əvəzsiz olan Bəsitçay qoruğu ərazisində bitən genişyarpağlı palıd meşələri, çinar və qoz ağac- ları da qırılır. Sahəsi 240 ha olan Qaragöl qoruğu da tamamilə məhv olunma təhlükəsi qarşısındadır. Burada 68 müxtəlif bitki növünə və 27 bitki ailələsinə mənsub olan bitkilər var idi. Sahəsi 13160 ha meşə təsərrüfatı olan Qubadlıda da meşələr tamamilə məhv edilib. 2005-ci ilə kimi ermənilər işğal edilmiş ərazilərdən 720 min m 3 ağac tədarük etmişlər. Bununla yanaşı, Şuşa şəhərindən cənubda, dəniz səviyyəsindən 1365 m hündürlükdə yerləşən, Titon yaşlı əhəng daşlarından ibarət uzunluğu 114 m olan “Xan Mağarası” mühafizə olunurdu. Müxtəlif mənbələrdən alınan məlumatlara görə, həmin abidələr qəddarcasına məhv edilir və digər məqsədlər üçün istifadə olunur. Ermənistanın işğalı altında olan Azərbaycan ərazilərində ekoloji əhəmiyyətə malik olan bir çox göllər hazırda böyük antropogen təsirə məruz qalır və bununla da regionda ekoloji tarazlıq ciddi şəkildə pozulur. Belə ki, irili-xırdalı 7 relikt göl – Kəlbəcər və Laçın rayonlarının yaylaqlarında Böyük Alagöl, Kiçik Alagöl, Zalxagöl, Qaragöl, Canlıgöl, İşıqlı Qaragöl və Ağdərə rayon ərazisində (Tərtərin qolu Torağaçayda) Qaragöl kimi şirin su ehtiyatları hazırda işğal altında qalmaqdadır. İşğal edilmiş Azərbaycan ərazilərində böyük müalicə əhəmiyyəti olan 120-dək müxtəlif tərkibli mineral su yataqla- rı mövcuddur. Bunların içərisində Kəlbəcər rayonunda Yuxa- rı və Aşağı İstisu, Bağırsaq, Keşdək, Laçın rayonunda İlıqsu, Minkənd, Şuşa rayonunda Turşçu, Sırlan və başqa mineral sular xüsusilə qeyd edilməlidir. Kəlbəcər rayonu ərazisində yerləşən Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 72 www.elkhan-suleymanov.az İstisu mineral suları özlərinin əlverişli qaz və kimyəvi tərkibinə, yüksək temperaturuna, böyük təbii ehtiyatlarına görə xüsusilə fərqlənir. Bu mineral sular həm xarici, həm də daxili xəstəliklər üçün müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir. Odur ki, İstisu bulağı üstündə 80-ci illərdə iri kurort və mineral su doldurma zavodu tikilmişdi. Həmin zavod sutka ərzində 800 min litr su istehsal edirdi. Şuşa şəhərinin 17 km-lik məsafəsində yerləşən Turşsu mineral bulağı vasitəsi ilə müxtəlif daxili xəstəliklər müalicə olunur. Turşsu mineral bulağından kəmər vasitəsi ilə Şuşa şəhərinə su verilirdi. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın mineral su- larının ümumi geoloji ehtiyatlarının 39,6%-i hazırda işğal altın- da olan rayonların payına düşürdü. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistanın silahlı təcavüzü nəticəsində Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinə yaxın olan rayonlarının su təminatı və suvarma sistemi pozulub, bu isə torpağın və bitki qatının vəziyyətinə mənfi təsir göstərir. Quraq region hesab edilən Azərbaycan üçün suvarma əkinçiliyinin in- kişafı, şəhər və kəndlərin su ilə təchizatı həyati məsələlərdən biridir. Bu baxımdan Azərbaycanın su ehtiyatlarının formalaş- masında sıx çay şəbəkəsinə malik olan və hazırda Ermənistanın işğalı altında qalmış Kiçik Qafqaz dağlarının da əhəmiyyəti əvəzedilməzdir. Bu dağlardan öz mənbəyini götürən bütün çaylar, xüsusilə Kürün sağ qolları olan Tərtər, Həkəri, Xaçın- çay, Köndələnçay və başqaları özləri ilə düzən ərazilərə bol su gətirirlər, onların bəzilərinin üzərində süni göllər və suvarma kanalları yaradılmışdır. Belə ki, 1976-cı ildə Tərtər çayı üzərində inşa edilmiş, bəndinin hündürlüyü 125 m və ümumi su tutu- mu 560 milyon m 3 olan Sərsəng su anbarı da Ermənistanın iş- ğalı altında qalmış ərazilərdə yerləşir. Ermənistanın işğalından əvvəl Sərsəng su anbarından öz başlanğıcını götürən magistral kanallar vasitəsilə Azərbaycanın düzənlik hissələrində yerləşən Tərtər, Ağdam, Bərdə, Goranboy və digər rayonları ərazilərində 79000 ha əkin sahəsi suvarılırdı. Hazırda Azərbaycanın 7 ra- yonu Sərsəng su anbarından istifadə etmək imkanlarından məhrum edilmişdir. Uzun müddət ərzində texniki qurğulara Xocalı soyqırımının qurbanları. Fevral 1992 Xocalı soyqırımının qurbanları. Fevral 1992 Xocalı soyqırımının qurbanları. Fevral 1992 Xocalı soyqırımının qurbanları. Fevral 1992 Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri 73 www.elkhan-suleymanov.az xidmət göstərilməməsi nəticəsində qəza vəziyyətində olan an- bardan aşağıda yerləşən 400 min nəfər Azərbaycan əhalisi ha- zırda təhlükə altında yaşayır. Belə ki, təcavüzkar Ermənistan suyu Sərsəng su anbarından qışda buraxır və bunun nəticəsində torpağlar su altında qalır, yollar dağılır, sel baş verir. İnsan- ların və kənd təsərrüfatının suya çox böyük ehtiyac duydu- ğu yay mövsümündə isə, əksinə suyun qarşısını kəsir. Bunun nəticəsində Azərbaycanın kənd təsərrüfatına ciddi ziyan vurul- muş, əkin sahələrinin suvarılmasında problemlər yaranmış, ya- şıllıqlar quruyaraq məhv olmuş, bölgədə ciddi ekoloji gərginlik yaranmışdır. İşğal nəticəsində ümumu həcmi 674 mln. m 3 təşkil edən 5 su anbarından, 7296 hidrotexniki qurğusundan, 36 nasos stan- siyasından və 26 suvarma sistemindən ibarət olan 1203 kilo- metrlik irriqasiya infrastrukturu və su kommunikasiya sistemi tamamilə məhv edilmişdir. Azərbaycanın vahid irriqasiya inf- rastrukturu sisteminin bir hissəsi olan Dağlıq Qarabağ regio- nunun irriqasiya sisteminin məhv edilməsi nəticəsində işğal olunmuş ərazilər hüdudundan kənarda qalmış Azərbaycanın 5 rayonunda 120 min ha torpaq sahəsi suvarmasız qalmış və praktiki olaraq təsərrüfat dövriyyəsindən çıxarılmışdır. Ümumi olaraq isə 1 milyon hektardan çox torpağ sahəsi, o cümlədən 127700 hektar suvarılan torpaq sahəsi və 34600 hektar üzüm və meyvə bağçaları əkin növbəsindən çıxardılmış və yararsız hala düşmüşdür. Azərbaycanın ərazisindən axan transsərhəd çaylar Ermənis- tan tərəfindən qəsdən zəhərləyici maddələrlə çirkləndirilir. Belə çaylar arasında Araz, Ağstafa və s. çaylarının adlarını çəkmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın çay suları resurslarının təxminən 70% tranzit çaylar hesabı- na formalaşır. Çay sularının çirklədilməsi ilə mübarizə üzrə bir çox regional sazişlərdə birbaşa nəzərdə tutulur ki, digər dövlətin ərazisindən axan çay sularının əhəmiyyətli dərəcədə çirklədilməsi və bununla da bu dövlətə əhəmiyyətli dərəcədə zərər vurulması beynəlxalq hüquq normalarının ciddi şəkildə Kataloq: files -> books -> file file -> ƏSƏRİn təkrar çapi və ya hər hansisa bir hiSSƏSİNİN Çapi qadağandir! file -> Təhsildə İkt html-in əsasları kursu üzrə VƏSAİt tərtib edənlər: Abdulla Qəhrəmanov file -> MEŞƏLİ KƏNDİNİn yay güNLƏRİ file -> "Mədəniyyətin üstünlüyu" "Journal of Democracy", 1995-ci il file -> Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN file -> Elnur və Arzu pəncərə qonşuları idilər. Üz-üzə dayanmış binalarda yaşayırdılar. Onlar neçə vaxt idi ki, pəncərə qonşusu idilər. Ancaq bir-birilərindən xəbərləri belə yox idi file -> Şirvani Ədilli MƏNİm odlar diyarim file -> İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında file -> Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə file -> Şahin Fazil Yüklə 20,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|