Filosofiyali`q oydi`n` rawajlani`w basqi`shlari`

Filosofiyali`q oydi`n` rawajlani`w basqi`shlari`.
Joba
1.A`yyemgi Shıg`ıs filosofiyasının` payda bolıwı ha`m rawajlanıwının` ulıwma nızamlıqları.
2. Antik dúnya filosofiyası
3. Orta a`sir Shıg`ıs filosofiyası rawajlanıwının` ulıwmalıq belgileri.
4. Oraylıq Aziyada filosofiyalıq pikirler rawajlanıwındag`ı ja`miyetlik-siyasiy sha`rayat.
Ádebiyatlar:

1. 
   Nazarov Q (umumiy tahriri ostida) Falsafa qomusiy lugat.-T.:-2004.K-24528
   
2. 
   Tulenova K.J.Fanning falsafiy muammolari.-2011.-TDPU.:-2011.K-38105.
   
3. 
   Pulatova D. Filosofiya (Uchebnoe posobie).-T.:2017.K-36195.
   
4. 
   Karimov I. Falsafa fanidan lekciya matnlari.-T.:2014.K-36195.
   

Filosofiyanın` ja`miyetlik sananın` ayrıqsha forması sıpatında payda bolıwı jer ju`zlik tariyxtın` alg`ashqı obshinalıq du`zimnin` onnan anag`urlım rawajlang`an basqıshı - qul iyelewshiliktin` payda bolıwı menen baylanıslı. A`yyemgi İndiyada, A`yyemgi Qıtaydı, A`yyemgi Gretsiyada, Rimde ha`m basqa da ellerde da`slepki filosofiyalıq ta`liymatlar payda bola baslaydı.

A`yyemgi da`wirlerdin` qudaylar ha`m qaharmanlar tuwralı xalıq awız-eki do`retpelerinde, mifologiyasında, fantastikalıq an`ızlarda ta`biyattan tısqarı, qudaylıq qubılıslar tuwralı diniy-mistikalıq ko`z-qarasları menen birge adamdı qorshap turg`an du`n`yanın` qubılısların naturalistlik, ta`biyiy tu`siniklerdin` urıg`ı ko`rinis tabadı. Ma`selen, egipetlilerdin` miflerinde ha`mmesi okeannın` suwınanan payda boldı dew bar.
İndiya mifologiyasının` a`yyemgi esteliklerinin` birinde devler, alg`ashqı dinlerdin` qudayları tuwralı mifler menen birqatarda zatlardın` ta`biyiy xarakteri tuwralı pikirler bar. Ma`selen, du`n`yanın` suwdan kelip shıg`ıwı - Rigvedanın` mifologiyalıq obrazı.
A`yyemgi Egipette, Vavilonda, Gretsiyada, Rimde ha`m basqada ellerde diniy-mistikalıq, mifologiyalıq ko`z-qaraslarg`a qarama-qarsı du`n`yanı qalay bolsa solay, ol bizin` da`slepki ko`z-qaraslarımızda qalay bolsa solay aldınan jorta pikirler engizbesten qaradı.
A`yyemgi filosoflar birinshi ma`rtebe du`n`yanın` tiykarında ne bar degen soraw qoydı. Bul ta`biyiy. Sebebi du`n`yag`a ko`z-qarasının` qa`liplesiwinde adamdı qorshap turg`an haqıyqatlıqtın` ko`p tu`rli qubılıslarının` birinshi tiykarı ha`m birligi tuwralı ma`sele birinshi plang`a ko`teriledi. Tiykarınan ol waqıtta filosofiyanın` wazıypası sog`an tiykarlanadı, ta`biyattın` ha`m ja`miyettin` barlıq ko`p tu`rli o`zgerislerindegi birlikti ha`m baylanıstı tabıw kerek boldı.
Du`n`yanın` materiallıg`ı ha`m onın` materiallıq birligi a`yyemgi filosof-ta`biyattanıwshılar ta`repinen o`zimenen o`zi bolatug`ın qublıs sıpatında tu`sindiremiz. Tek zatlardın` birlikli materiallıq tiykarı qanday, ne ekenligin ko`rsetiw talap etildi.
Bir filosoflar barlıq zatlardın` materiallıq tiykarı ha`m birinshi baslamasın - ot, basqaları suw, u`shinshileri hawa, to`rtinshileri ot, hawa, suw, jerdin` birliginde ha`tteki ag`ash ha`m metallardın` birliginde qaradı.
Bular sada ko`z-qaraslar bolıwına qaramastan batıl ko`z-qaraslar boldı. Aqırı du`n`yanı onın` o`zinen, ta`biyiy sebeplerdin` qu`diretinen shıg`arıwg`a umtılıw boldı.
B. e. shekemgi VIII-VII a`sirden baslap Hindistanda lokayata degen materialistlik ag`ım payda boldı. Lokayatshılar haqıyqıy du`n`yanı-lokanı moyınladı. O du`n`ya biykarlandı. Lokayatshılardın` pikrinshe bul du`n`yadan basqa du`n`ya joq. Ag`ımnın` tiykarın salıwshı Brixaspati G`adamnın` janı hesh waqıtta da o`lmeydiG` degen ko`z-qarasqa qarsı shıqtı.
A`yyemgi İndiyada b. e. sh. bir neshe a`sirler burın filosof-materialistler (charvaklar) braxmanizm dinine qarsı shıg`ıp, du`n`yanı ta`biyattı, tu`sindiriwdi talap etti. Olardın` ko`z-qarasınan ta`biyattın` barlıq qubılısları to`rt materiallıq elementinen ottan, hawadan, suwdan ha`m jerden turadı. Charvaklardın` tu`sindiriwinshe materiallıq du`n`ya ma`n`gi jasaydı, onın` ken`islikti ha`m waqıtta heshqanday shegi joq. Charvaklar filosofiyasının` tiykarg`ı ma`selesin materialistlik tu`rde sheshti Charvaklardın` pikirinshe, sana, rux adamnan g`a`rezsiz substantsiya emes, olar materiallıq zattın` qa`siyeti.
A`lbette bulardı aytıw menen birge a`yyemgi hind ja`miyetinin` turmısı tuwralı informatsiya beriwshi birinshi da`rek Vedalar ekenligin biliwimiz kerek. Vedalar mag`lıwmatlarg`a qarag`anda b. e. sh. 1500 jıldan 600 jılg`a shekem do`retilgen. Ol tiykarınan diniy mazmung`a iye, biraq onda ja`miyettin` ekonomikalıq rawajlanıwı, sotsiallıq strukturası, qorshag`an du`n`yanı tanıp biliwdin` da`rejesi h.t.b. mag`lıwmatlar bar.
Vedalar-samxitler to`rtew. Birinshisi-Rigveda, onda ha`rtu`rli qudaylarg`a gimnler bar. Ekinshisi-Samaveda (sazlar, qosıq aytıwlar). Bunda Rigvevdadag`ı tekst ko`binshe qaytalanadı ha`m og`an bag`ınıw ta`rtibi rituallıq ma`niske iye. U`shinshisi Yadjurdveda (qurbanlıq formulalar ha`m so`zler). To`ritinshisi-Atxarvaveda (duwalar). Vedalarda ariylerdin` alg`ashqı du`n`yag`a ko`z-qarası, diniy-mifologiyalıq kompleks ha`m magiya bar.
Vedalıq a`debiyattın` ekinshi qatlamı-Braxmanlar. Olarda du`n`yanın` payda bolıwı tuwralı pikirler, suwdın` birinshi substantsiya ekenligi h.t.b. tuwralı pikirler bar. Braxman-vedalıq rituallar, kul`tlıq praktika h.t.b. basqarıwda praktikalıq qural.
Braxmanlarda heshqanday tutas diniy-filosofiyalıq sistemanı tappaymız. Biraq onda Upaniyshadtın` oraylıq teması bolg`an geybir tu`sinikler formulirovkalanadı. Braxman mifologiyası menen ko`p jag`dayda son`g`ı induizm baylanıslı.
Vedalıq a`debiyattın` u`shinshi qatlamı Aran`iyatlar yamasa «Tog`ay kitaplar». Bul kitaplar tog`aydag`ı da`rwishlerge arnalg`an u`y xojayınınan da`rwishlikke o`tiw «iskerlik jolınan» «bilimler jolına» o`tiw bolıp tabıladı.
To`rtinshi qabat-Upanishadlar. Bular vedalıq a`debiyattı tamamlaydı. Upaniyshadtın` za`ru`rli bo`legi o`mirdin` aynalmalı kontseptsiyası (samsara) ha`m onın` menen tıg`ız baylanısqan nızam (karma). Aylanbalı o`mir tuwralı ta`liymattı olar qayta tuwılıwlardın` sheksiz shınjırı sıpatında tu`sindirildi. O`mirdin` aynalbalıg`ı (krugovorot jizni) ma`n`gi, du`n`yada ha`mme na`rse og`an bag`ınadı. Qudaylar jeke adamlar sıyaqlı o`mir su`rmeydi. Bul misli ken`islik ha`m waqıt penen sheklenip o`zinin` o`mir su`rmeytug`ınınday. Upanishadlar İndiyada bunnan son`g`ı oylawdın` rawajlanıwına ta`sir etti.
B. e. sh. birinshi mın` jıllıqlardın` ortalarında Vedalar ideologshiyasınan biyg`a`rez birqansha doktrinalar payda boladı ha`m olar adamnın` ja`miyettegi ornı haqqındag`ı ma`selege jan`asha qatnas jasaydı. Ko`p g`ana jan`a mekteplerdin` ishinde ulıwma indiyalıq a`hmiyetke djaizm ha`m buddizm iye boladı. Djaynislik ta`liymat dualizmdi dag`azalaydı. Adamnın` tiykarı eki tu`rli: materiallıq (adjiba) ha`m ruwxıylıq (djiva). Olardı baylanıstırıwshı zveno-karma. Ol na`zik materiya, karmanın` denesin quraydı ha`m jannın` turpayı materiya menen birlesetug`ın mu`mkinshilik beredi. Tiri emes materiyanın` jan menen birigiwi individtin` payda bolıwına alıp keledi, al karma jandı tu`p-tamırınan o`zgeriwdin` sheksiz shınjırında alıp ju`redi. Jannın` samsaranın` karmasının` ta`sirinen qutılıwdı a`skezdin` ja`rdeminde ha`m jaqsı isler alıp barıwda ko`rinedi.
B. e. sh. VI a`sirde İndiyanın` arqasında buddizm payda boldı. Onın` tiykarın salıwshı Siddxarta Gautama b. e. sh. (583-483 jıllar), son` ala ol Budda dep ataldı.
Buddizmnin` orayında to`rt shınlıq bar. Bular boyınsha adamnın` o`mir su`riwi qıynalıw menen ajıralmas baylanısta. Tuwılıw, awrıw, g`arrılıq, o`lim, jag`ımsız na`rse menen ushırasıw ha`m jag`ımlı na`rseden ajıralıw, kewlin` qa`legen na`rsege jetiwdin` mu`mkinshiliginin` joqlıg`ı-bulardın` ha`mmesi adımdı qıynalıwg`a alıp keledi. Qıynalıwdın` sebebi qaytadan tuwılıwg`a quwanısh ha`m qumar arqalı alıp keletug`ın ha`weslik, tilek (trishna) bolıp tabıladı. Qıynalıwdın` sebebi boldırmaw bul ha`weslikti boldırmaw menen baylanıslı. Qıynalıwdı joq etiwge alıp keletug`ın jol durıs pikirlewde, durıs sheshimde, durıs oylawda, durıs o`mirde, durıs umtılıwda, durıs dıqqatta ha`m durıs bag`darlawda. Seziwlik la`zzetlerge arnalg`an olar ha`m asket o`zin-o`zi qıynaw jolı ha`m biykarlanadı.
Jan`a eranın` baslanıwı menen İndiyanın` ruwxıy turmısında induizm sheshiwshi pozitsiyalardı jen`ip ala berdi. Ol jeke etikalıq toparlardın` mudamılıq da`rejede aralasqan ma`deniyatının` produktı boldı. So`ytip ayrııqsha diniy sintez a`melge asırıldı. Bunda vedalıq İndiyanın` qudaylıg`ı ha`m Biraqman jretslerdin` (ruwxaniylerdin`) ritualları assimilyatsig`a ushırap qoymastan jergilikli kul`tlardın` birazı qosılıp ketti. Qudaylıqtan birinshi plang`a Vishnu ha`m Shiva shıg`adı induizmnin` belgili shıg`arması - «Bxadavadgita» («Quday qosıg`ı»). Ol etikalıq ma`selelerge arnalg`an.
İnduizmnin` filosofiyalıq tiykarlanıwı altı sistemada ko`rinedi. Olar: Sankx`ya, Yoga, Vaysheshika, N`yaya, Mimansa, Vedanta.
Sankx`yanın` u`yretiwi boyınsha du`n`yanın` materiallıq birinshi sebebi-prakriti. Prakritidin` maqluqlar du`n`yasına aylanıwı u`sh sapalı elementtin` ta`sirinde a`melge asadı. Olar: radjasa (umtılıw), tamasa (qaran`g`ılıq) ha`m sattvı (anıqlıq). Ha`rbir zatta, onın` xarakterine sa`ykes 3 elementtin` birewi u`stinlikke iye boladı. Sulıwlıqqa, danıshpanlıqqa, ha`m haqıyqatlıqqa ta`n bolg`an zatlarda sattva u`stinlikke iye, al tamasa pu`tkil passivliktin` sheklengenliktin`, qaran`g`ılıqtın` sheshiwshi elementleri. Pu`tkil aktivlikti, ku`shlilikti ha`m agressivlikti tiykarınan radja o`z boyına jıynag`an. Sankx`yada prakriti menen bir qatarda du`n`yalıq materiallıq tiykarınan g`a`rezsiz jasaytug`ın purushidin` (absolyut jan) bolatug`ınlıg`ı moyınlanadı. Onı baqlaw ha`m ko`riw mu`mkin emes. Durıs, ol ha`mme zatlarda ha`m maqluqlarda bar ha`m sol bolg`anlıqtan olar o`mir su`redi. Praktiti ha`m purushidin` birigiwinde 25 tiykarg`ı printsip payda boladı. Olardın` ishinde materiallıq penen (suw, jer h.t.b.) birdey ten` ruwxıylıq (o`zin-o`o`zi an`law, intellekt) ha`m o`mir su`redi.
Yoga psixologiyalıq kategoriyalardı izertlewge ha`m praktikalıq psixologiyalıq do`retiwge dıqqat qoyadı ha`m burın o`mir su`rgen sistemalardın` meditatsiyası tuwralı jag`daydan kelip shıg`adı.
Vaysheshika mudamı o`zgerisler, ma`n`gi ha`m tsiklli payda bolıw ha`m qulaw printsiplerine tiykarlang`an. Bul protsesste biraq turaqlı element-atom bar. Atomlar-ma`n`gi, heshkim arqalı jasalmag`an. Atomlardın` waqtınsha birigiwinen bizin` sezimlerimizge qolaylı janı bar ha`m janı joq predmetler payda boladı. Qaytadan tuwılıwı bunday jag`dayda atomlardın` mudamı birigiwinin` ha`m bo`liniwinin` na`tiyjesi boladı. Jan materiallıqqa iye, ma`n`gi ha`m sheksiz, eki formada: absolyut, jetilgen ha`mme jerde bolatug`ın ha`m individual formada, o`mirdin` sheksiz a`reketinde o`mir su`redi.
Vaysheshik penen N`yaya mektebi tıg`ız baylanıslı. N`yayada ayrıqsha dıqqat logika ha`m gnoseologiya problemalarına bo`lingen. Ma`selen, haqıyqıy, anıq biliw quralları: seziw, juwmaqlaw ha`m analogiya arqalı juwmaqlaw.
Mimansa Vedalarg`a qaytıwdı dag`azalaydı. Bul ta`liymatqa sa`ykes samsaranın` shınjırınan qutılıwdın` jalg`ız jolı Vedalar u`yretkenlerdi izbe-iz orınlaw. mimansa vedalıq tekstlerdi joqarg`ı abıroy sıpatında qabıllap g`ana qoymaydı, olarda ma`n`gilikke ha`m absolyutlikke iye sezimnen tısqarı universal substantsiyanı ko`redi. Biliw teoriyasının` ko`megi menen zatlardı durıs tu`siniwge erisip qoymastan tiykarg`ı metafizikalıq tu`siniklerdi ha`m tu`siniw mu`mkin. Bularg`a seziwlik qabıllaw, logikalıq juwmaq ha`m salıstırıw kiredi.
Vedanta filosofyailıq sistemasının` mazmunı belgili da`rejede onın` atamasında (vedanta so`zbe-so`z «Vedalardın` son`ı» degendi an`latadı). Vedanta du`n`ya materiallıq ku`shlerdin` produktı degende pikirdi biykarlaydı ha`m braxman ha`mme na`rsenin` tiykarı, du`n`yanın` absolyut ruwxıy ma`nisi dep tu`sindiredi.
Qıtay filosofiyası bilimlendiriwdin` klassikalıq kitaplarına qaray teren`ge tamır basadı. Olardı biliw chinovnik xızmetine ekzamen tapsırıw ushın jetkilikli tiykar boldı. Qosıqlar kitabı b. e. sh. (XI-VI a`sisrler) a`yyemgi xalıq poeziyasının` toplamı bolsa, Tariyx kitabı (b. e. sh. 1-mın` jıllıqlar) tariyxıy waqıyalardın` sıpatlamaları berilgen ra`smiy dokumentlerdin` jıynag`ı bolıp tabıladı. Ta`rtip Kitabı (b. e. sh. IV-I a`sir) siyasiy ha`m diniy tseromoniyalardı, sotsiallıq ha`m siyasiy iskerlikti sıpatlaydı. Ba`ha`r ha`m gu`z Kitabı (b. e. sh. VII-IV a`sir) etikalıq ha`m formal`-a`debiy ma`selelerdi sheshiw ushın u`lgi ha`m o`lshem sıpatında xızmet etti.
Filosofiyanın` rawajlanıwı ko`z qarasınan og`ada a`hmiyetlisi - O`zgeris Kitabı (b. e. sh. XII-VI a`sirler). Bunda du`n`ya ha`m adam tuwralı Qıtay filosofiyasındag`ı birinshi ko`z-qaraslar ja`mlengen. Onın` ha`r waqta jazılg`an tekstlerinde du`n`yanı mifologiyalıq sa`wlelendiriwden onı filosofiyalıq tu`siniwge o`tiwdin` baslaması ko`rinisin tabadı. O`zgeris Kitabının` a`hmiyetli bo`leklerinin` biri in` ha`m yan elementleri tuwralı miflerdi, zatlardı tanıp biliwdi sa`wlelendiretug`ın sıpatında anıqlanadı. İn` ushın ku`tiwdin` passiv roli, qaran`g`ı baslama belgilengen.
İn` ha`m yan`nın` ha`reketi-birliktegi dialektikalıq ha`rekettin` o`zgerisleri. Yan` ha`m in`nın` o`z-ara o`tiwinen olardın` o`z-ara ta`sirin sa`wlelendiretug`ın birqansha kategoriyalar payda boladı. Filosofiya Qıtayda o`zinin` ju`da` gu`lleniw da`wirine «urısıwına ma`mleketler» dep atalg`an tusta onı geyde altın a`sir dep ha`m ataydı) b. e. sh. VI-III a`sirlerde jetedi. Bul da`wirde tiykarınan altı filosofiyalıq bag`dar: in`-yan`, konfutsiyshilik, daosizm, atlar mektebi, moizm, legizm.
Konfutsiylik etikalıq qa`delerge, sotsiallıq-normalarg`a ha`m basqarıwdı ta`rtiplestiriwge bag`darlang`an boladı. Olardı qa`liplestiriwde ol biraz konservativlikke iye boldı. Konfutsiy (b. e. sh. 551-479 j) o`zi tuwralı mınaday dedi. «Go`neni aytaman ha`m jan`anı jasamayman». Ol ha`m onın` iz basarları ja`miyettin` buzılıwınan tınıshsızlanadı. Sonın` ushın ha`m adamdı o`zin qorshag`an ortalıqqa ha`m ja`miyetke baylanıslı keshirimli bolıwg`a ta`rbiyalaw ruwxındag`ı ma`selege dıqqat bo`ldi. Jeke adam, ma`selen, o`zi ushın emes, al ja`miyet ushın jeke adam. Konfutsiylik etika adamdı onın` sotsiallıq funktsiyası boyınsha tu`sinedi, al ta`rbiya bul adamdı usı funktsiyanı orınlawg`a tartıwı. Adamzat jasawı sonshelli sotsiallıqqa iye, ol mınaday ta`rtipke salıwshılarsız a`melge aspaydı.
1. Basqalarg`a ha`m o`zin` jetiwge qa`legenin` boyınsha ja`rdem et.
2. O`zin`e neni qa`lemesen`, sonı basqag`a isleme.
Qıtay filosofiyasında a`hmiyetli bag`darlardın` biri daosizm boldı. Daosizmnin` dıqqat orayında ta`biyat, kosmos ha`m adam turadı. Biraq bul baslamalarg`a ratsionallıq jol menen jetise almaysan`, al o`mir su`riwdin`, jasawdın` ta`biatına tikkeley enisip g`ana tu`sinesen`. Du`n`ya mudamı ha`rekette ha`m o`zgeriste, spontanlı tu`rde, sebepsiz rawajlanadı, jasaydı ha`m ha`reket etedi. Ontologiyalıq ta`liymatlar jol tu`sinigi-dao oraylıq boldı. Oylawdın` maqseti, daosizmnin` pkikrinshe, adamnın` ta`biyat penen aralasıwı, sebebi ol onın` bo`legi boladı. Bul jerde G`sub`ekt-ob`ekt» ma`selesine baylanıslı hesh ha`m shekleniw bolmaydı.
Atlardın` mektebi (shkola imen) bag`darı haqıyqatlıqtı tillik sa`wlelendiriwge baylanıslı problemalardı sheshiwge dıqqat bo`ldi. Ol zatlardın` qatnasın ha`m bul qatnasın, al son`ınan pikirlerdin` ha`m atamalardın` sa`ykesligin izertledi.
Moistlik mekteptin` atı onın` tiykarın salıwshı Mo-Tszi (b. e. sh. 479-431 jj) atı menen baylanıslı. Bunda bas dıqqat sotsiallıq ekonomika problemalarına bo`linedi. Sotsiallıq etika basqarıwshının` despotlıq vlastı qatan` sho`lkemlestiriw menen baylanıslı. Fizikalıq miynet mektepte onı tın`lawshılardın` ku`n ko`risinin` tiykarı boldı. Moistler ta`liymatı - Konfutsiy ta`liymatının` pu`tkilley qarama-qarsısı. Pu`tkil ma`nisi g`alaba su`yiwshilik ha`m u`lgeriw, o`z-ara paydag`a tiykarlang`an. Ja`miyettegi ha`mme adamlar ushın o`z-ara adamgershiliktin` ulıwma o`lshemi minnetli bolıwı kerek, ha`mme o`z-ara payda tuwralı ta`shwishleniwi tiyis. Teoriyalıq izertlewler-paydasız saltanat, miynettegi progmatikalıq maqsetke muwapıqlıq-za`ru`rlik. Mo-Tszi o`zinin` ta`liymatında aspan erkin moyınladı. Ol moistlik printsiplerdin` tastıyıqlanıwına ta`sir etiwi kerek.
Legizm urısıwshı ma`mleketler da`wirindegi sotsiallıq-siyasiy ma`selelerge tikkeley dıqqat bo`lgen ta`liymat sıpatında qa`liplesedi. Onın` wa`killeri sotsiallıq teoriya ha`m ma`mleketlik basqarıw problemaları menen shug`ıllanadı.
3. Oraylıq Aziyada filosofiyalıq oydın` qa`liplesiwi.
B. e. sh. birinshi mın` jıllıqlarda Oraylıq Aziyanın` ha`zirgi territoriyasın grek tariyxshılarındag`ı skifler, iran da`reklerinde saklar dep atalg`an xalıqlar jayladı. Kaspiy artı alabın (Zakaspiyskaya dolina) massagetler jayladı. Saklar (skifler) yarım ko`shpeli turmıs obrazında jasadı. Bul atalg`an oazislerde otırıqshı o`mir, otırıqshı jer sharwalıg`ı boldı ha`m usı sesbepli bul jerde Oraylıq Aziya territoriyasındag`ı tsivilizatsiyanın` en` ertedegi orayları qa`liplesti.
B. e. sh. VI a`sirdin` aqırı ha`m V-a`sirdin` basında saklar persler ma`mleketinin` quramına kiredi, al bizin` eramızg`a shekemgi IV a`sirde Oraylıq Aziyag`a Aleksandr Makedonskiy a`skerleri kirip keldi. Grek ma`deniyatının` bul u`lkege enisiwine qaramastan Oraylıq Aziya xalıqları tiykarınan o`zlerinin` o`zligin saqlap qaldı.
Bul da`wirde xojalıqtın` o`nermentshiliktin`, ma`deniyattın` ha`m iskusstvonın` ha`r tu`rli formaları rawajlandı. Oraylıq Aziyag`a aramey alfaviti enisedi, onın` tiykarında Xorezmliler menen sogdiylilerdin` jazıwı (pis`mennost`) payda boladı. Sonday-aq bul da`wirde Oraylıq Aziya xalıqlarının` a`debiy ha`m fol`klorlıq do`retiwshiligi qa`liplesesdi.
Awız eki xalıq do`retpelerinin` en` eretedegi u`lgileri-saklardın` epikalıq an`ızları, olardın` tiykarında Oraylıq Aziya xalıqlarının` patriotlıq gu`resi bar. O`z wazıypaların atqarıwda olar qa`legen sınaqqa shıdam beredi, jeke baxtınan waz keshedi, o`z qa`wimlesleri olardın` g`a`rezsizligi ushın janın beredi.
Oraylıq Aziya xalıqlarının` eposlarında hayallar erler menen ten`dey bolıp, ku`sh jumsawda, erlikte bir-birinen qalıspag`an. Bul Oraylıq Aziyalıq eposlarg`a ta`n. Kliment Aleksandriskiy bılay jazadı: «sakskie jenshinı, kogda obrashalis` pritvorno v begstvo, strelyali s koney, oborachivayas` nazad, kak eto delali mujchinı» (Kliment Aleksandriskiy. Kovrı //V kn: Drevnie avtorı o Sredney Azii. Tashkent. 1940. s. 23).
Ktesiy ta`repinen qaldırılg`an an`ızlarda Sak patshası Zarina haqıyqıy a`sker, o`z xalqının` g`a`rezsizligin qorg`awshı, qalalardı qurıwshının` obrazında ko`rinedi.
Kteside Sak patshası Amorgtın` hayalı Sparetra tuwralı da ga`p bar. Sparetra hayallardan ha`m erlerden a`sker jıynap Persiya derjavasın qurıwshı Kurush penen urısta onı jen`ip, ku`yewin tutqınnan bosatadı.
Patsha hayal Tomiristin` Kurush penen gu`resi tuwralı ha`m an`ız bar. Midiya ha`m Vavilonda jen`gen Kurush Tumaris basqarg`an Massagetlerdin` territoriyasına bag`dar aladı. Bul urısta Kurushtın` a`skerleri jen`ilip Kurush o`ledi.
Sak shopanı Shirak. Pers patshası Dariy saklarg`a urıs ashqanda, Shirak sak ko`semlerine Dariy a`skerlerin qurıtıwdın` planın aytadı. Bul boyınsha ol murnın, qulag`ın kestirtip, Perslerge barıp o`zin sak ko`semlerinen azap ko`rgen qılıp ko`rsetedi. Persler isenedi. So`ytip perslerdin` (Daridin` armiyasın) jasırın soqpaqlar menen ju`rgizip, suwsız jerlerge alıp keledi. Shirak o`ltiriledi, biraq onın` xalqı erkin bolıp qaladı.
Zoroastrizm.
Sak eposının` jeke belgileri o`zbeklerdin`, qaraqalpaqlardın`, tu`rkmen, ta`jiklerdin` fol`klorında saqlang`an.
B. e. sh. VI a`sirden baslap Oraylıq Aziyada zoroastrizm payda bolıp, b. e. III a`sirine shekem hu`kim su`redi.
Zoroastrizmnin` Watanı tuwralı ma`sele ele anıq emes:
İran (Midiya) dep te, Oraylıq Aziya (Baktriya, Xorezm) dep te ataladı.
Mınaday da`liyller: Avestanın` tolıq kelip shıqqanına baylanıslı argument joq. Avestanın` payda bolıwının` ha`r tu`rli qatlamlar haqqında aytıw mu`mkin. Zoroastrizmnin` Shıg`ıslıq (Oraylıq Aziyalıq) ha`m batıslıq (midiyalıq) ayırmashılıqları haqqında ideyalar bar.
Zoroastrizmdi tap-taza jalg`ız, qosımtasız din dew qıyın. Onda Oraylıq Aziya ha`m Jaqın Shıg`ıs xalıqlarının` b. e. sh. 2-3 a`sirden baslap b. e. sh. 1-mın` jılılg`ına deyingi aralıqtag`ı isenimleri kiredi. Zoroastrizmnin` evolyutsiyasının` u`sh etapı bar: (Makovel`skiy A. O. Avesta. Baku. 1960. s. 50, 142).
1. Avestanın` a`yyemgi bo`legi Yashtılar, olarda klasslıq ja`miyetke deyingi isenimler sa`wlelengen. Olardın` payda bolıwı b. e. sh. 3-2 mın` jıllıqlarg`a tiyisli. Olardın` mazmunında politeizm bar.
2. Ekinshi etap - Gatlar, Bularda jalg`ız quday-Axura Mazda tuwralı ta`liymat ashıladı. Olardın` avtorı b. e. sh. VI a`sirde jasag`an Spitama Zaratustra dew bar.
3. Ko`p qudaylıq Yasht ha`m bir qudaylıq Gat (b. e. sh. V a`sir) gu`res barısında kompromisslik xarakterge iye din-mazdayasna payda boladı. Bul Avesta ta`liymatındag`ı u`shinshi ha`m tiykarg`ı etap.
Avestanın` materialı eki mın` jıl jıynalg`an. Aleksandr Makedonskiydin` waqtında onın` ko`p g`ana bo`limleri jog`alg`an, al Arshaxidler (b. e. sh. III a`) tusında qalg`an bo`limleri Avesta bolıp du`zildi. Ol mazdayasna pozitsiyasınan du`zildi.
Avesta Oraylıq Aziya xalıqlarının` b. e. sh. 1-mın` jıllıqlardın` ortası ha`m ekinshi yarımındag`ı qorshag`an du`n`ya tuwralı moral`lıq- etikalıq oy-pikirleri, ko`z-qarasları sa`wlelengen.
Avesta boyınsha a`lem (Vselennaya) jerden, okeannan, aspan, jaqtı tu`siretug`ın sfera ha`m beyishten turadı.
Jer do`n`gelek okean menen qorshalg`an. Jer hawa rayı ma`wsim menen baylanıslı bo`lekten (krishvina) turadı. Bulay bolıw vavilonlılardın` jeti samal tuwralı oylawlarına sa`ykes keledi. Aspan tart sferadan turadı: birinshi (jerge en` jaqın)-Juldızlar sferası, olardın` ha`m ju`da` belgilileri: Bol`shaya medveditsa, Sirius, Konopus.
Kelesi-Ay sferası, u`shinshi - Ku`n sferası, to`rtinshi-jaqtı, demek beyish sferası. Ay sferası altı fazag`a (ha`r qaysısı bes) bo`lingen.
Juldızlar, Ay ha`m Ku`n Axura Mazda qudayının` denesi sıpatında sa`wlelenedi. Olar hu`rmetke iye - «Biz senin` denen`di maqtaymız, o Axura Mazda, barlıq formalardın` ishindegi go`zzalı-bul aspan juldızların, olardın` ha`m joqarg`ıların-Ku`ndi» (Yasna 50).
Zoroastrizmdi tutınıwshılardın` du`n`ya, ta`biyat, olardın` qubılısları tuwralı miflik ko`z-qarasları a`yyemgi xalıqlardan o`zlestirilgen.
Ja`miyet tariyxı tuwralı zoroastriylik oy-pikirler bibliyalıq ha`m quranlıq mifologiyalar menen sa`ykes keledi. Avesta boyınsha birinshi adam - İima, onnan ha`mme adamlar payda bolg`an. İymanın` hu`kim su`rgen waqtı altın a`sir esaplanadı, adamlar o`lmeydi (bessmertnı). Quday Axura Mazda ma`n`gi ba`ha`rdi jasag`an, adamlar jetiskenlikte, abadanshılıqta jasag`an. Baxıtlı bolg`an. Biraq bir ku`ni olar gu`nag`a batadı: qadag`an etilgen shaqı bar malda (rogatıy skot) jep qoyadı. Jaman ruwx Anxra Main`yu olarg`a suwıq ha`m qar jiberedi. İima, adamlardı suwıqtan qutqarıw ushın jay quradı, tiri maqluqlarda olarg`a juptan jayg`astıradı. Bul an`ız vavilon-bibliya-quranlıq, Jer ju`zlik topan suw basqını - suw tasqını ha`m Noe payg`ambar (Gilgameshtegi Utnapitim, Qurandag`ı Nux payg`ambar) tuwralı an`ız benen u`nles.
Usılay etip tariyxtın` birinshi da`wiri - altın a`sir tamamlanıp, ekinshi da`wir - jaqsılıq penen jamanlıqtın` da`wiri baslanadı.
U`shinshi da`wir - adamzattın` keleshegi. Avestada a`yyemgi adamlardın` baxtı tuwralı a`rmanı so`z etiledi.  Jaqsılıq penen jamanlıqtın` quday Axura Mazda jen`iske erisedi, so`ytip jaqsılıq hu`kim su`redi. O`lgenlerdin` tiriliwi haqqında ha`m pikirler bar.
Avestanın` a`yyemgi qatlamlarında demokratizm, diyxanlar obshinalarının` ma`plerin qorg`aw ideyaları bar. Son` ala olarda qul yielewshilerdin` (Axmenidler da`wiri) ma`pleri ha`m feodallardın` (Sasanidler da`wiri) ma`pleri ha`m sa`wlelenedi. Zaratustranın` ta`liymatı bizin` eramızg`a shekemgi VI a`sirge tiyisli bolıp, belgili da`rejede reformatorlıqtı, a`sirese agrarlıq reformanı boldırıwg`a ha`m ko`rinis tabadı. Qul iyelewshilik qatnaslardı rawajlandırıw protsessinde zaratustra ma`pin qorg`ag`ag`n diyxanlar - obshinalarının` jarlılanıwı ku`sheydi.
Zaratustra ta`liymatı diniy formag`a iye. Ol xalıqtın` ku`shlewden ha`m tonawdan, topılıslar ha`m shetletiwden saqlawg`a, qıynalıwına qıynaladı, nızamdı, ta`rtipti saqlawg`a shaqıradı. Zaratustranın` ta`liymatına kim qulaq qoysa, sog`an jer uchastogi, suw, mal ushın jaylaw, terrasalı jay, hayallıqqa on bes jasar qız wa`de etiledi.
Agrarlıq reforma ideyası ushın Zaratustrag`a ja`miyettin` basındag`ılar qarsı shıqtı. Ol nızamnan tısqarı esaplanıp, ja`miyetten quwıldı, mal-mu`lki konfiskatsiyalandı (Sm. Makovel`skiy O. Avesta. s. 99).
Zaratustradan son` Avestanın` son`g`ı bo`limlerinde kompromiss ideyalar basım, burıng`ı demokratizm joq, baylıq ha`m vlast` joqarı bahalanadı. Bul na`rse zoroastrizmnin` evolyutsiyasının` payda bolıp kiyatırg`an hu`kim su`riwshi qwl iyelewshilerdin` klasının`, son` feodallardın` ma`pleri haqqında guwa boladı.
Zoroastrizmde sol uaqıttın` huqıqıy ha`m a`dep-ikramlıq o`mirinin` biraz islengen sisteması sa`wlelendi. Zoroastrizmnin` kodeksinde dinshillik, miynetkeshlik, a`dalat, so`zde ha`m iste qalıs xızmet joqarg`ı moral`dın` tiykarg`ı normaları sıpatında ko`terildi.
Zoroastristik moral`dın` tiykarg`ı kredosı triadada ko`rindi: jaqsı oy (gumata), jaqsı so`z (guxta), jaqsı is (gvarishta). Jaqsı oy Axura Mazda qudayının` atributı, al jaman oy - Anxra Main`yudin` atributı. Geybir alımlardın` pikirinshe bul triadanı belgili antikalıq da`wir filosofı Demokrit qabıllap o`zlestirgen.
Zoroastrizm moralinin` talabı: adamnın` denelik ha`m ruwxıy tazalıg`ı. Zoroastrizm paraxatshılıqta, kelisimde jasawdı talap etedi. Jaqıng`a jaqsı qatnasta bolıwdı talap etedi, bir-birewge za`ru`rlikte, qa`wipte ja`rdem beriw, ha`r bir jamanlıq penen gu`res, zulumlıqtı qaralaw, dan`qparazlıqtı, zorlaw, nızamsızlıq, kek, dokmet h.t.b. gu`res. Qa`ha`r, g`a`zepke ha`m qumarg`a berilmew. Sonday-aq zoroastrizm berilgen so`z, du`zilgen dogovordı buzıwdı qadag`an etedi, sawda da, qarızdı to`lewde de hadal bolıw.
Zoroastizmdi tutqan adam altı tu`rli qılmıstan boyın awlaq saqlawı tiyis: urlıq ha`m tonaw, kisinin` mu`lkine qol salıwshılıqtan h.t.b. awlaq bolıw. Bunnan basqa a`hmiyetli moral`lıq normalarg`a tiyislileri:
hayaldın` eki qabat ha`m bosanıw waqtına g`amqorlıq etiw, basqa hayallarg`a ko`z salmaw, jerdi islew ha`m suwlandırıw, daraq egiw, suwdın` da`reklerin, awqatlanıwdın` da`reklerin, tazalıqtı saqlaw, mallardı ko`beytiw, balalardı o`z waqtında u`ylendiriw, “a`rip-qa`serlerge artıq zattı beriw, paydalı haywanlarg`a g`amqorlıq.
Zoroastra ta`liymatı pu`tkil Jaqın Shıg`ısta u`lken a`hmiyetke iye boldı. Persiler imperiyanın` barlıq jerlerinde ha`tte iranıy emes xalıqlar bar jerde ha`m joqarg`ı postlardı iyeledi. Olar jasag`an jerlerde ha`m zoroastrizmdi tutınıwshılar boldı. Ruxaniyler ha`m olarg`a keliwshiler dinnin` problemaların talqılay aldı ha`m ko`p uzamay zoroastrizmnen ko`p na`rseler Egipetten Qara ten`izge deyingi ko`p ellerge tarqadı. Bul ko`z qaraslar boyınsha joqarg`ı alla taala bar, ol-Do`retiwshi, og`an qarsı ha`m bag`ınbaytug`ın jaman ku`shler bar. Do`retitiwshi bul du`n`yada belgili maqset penen jasadı ha`m oqıw ha`zirgi jag`dayında bul du`n`ya axıyrg`a iye, ol du`n`yanı aman alıp qalıwının` kelisimi sıpatında jariyalanadı. Beyish ha`m dozaq o`mir su`redi ha`m ha`rbir jan o`limnen keyin sudlanadı. Aqırında o`liler tirilip, pu`tkil gu`na islegenlerdin` u`stinen olardı joq qılıwdan son`g`ı sud boladı. Son`ınan jer betinde qudaydın` patshalıg`ı ornap, haqıyqatlıqtı awıllar menen bag`da ju`rgendey bul patshalıqqa kiredi. (bag`-parsısha «paradayza»-beyish) ha`m ma`n`gi ba`ha`rde iye bolıp la`zzetlenedi ha`m denesi ha`m ruwxı o`lmeydi.
Bul ko`z-qaraslar ha`r tu`rli iudeylik sektalar arqalı ha`m o`zlestirildi. İudeyler azshılıq bolıp, o`z isenimine iye bolsada perslerden ko`p na`rse asa aldı. Sebebi perslerdin` dinide o`zlerine iye boldı. Ko`p g`ana punktlar boyınsha iudaizm ha`m zoroastrizm uqsas boladı. Bul uqsaslıq bag`ınıwshı xalıqtın` o`z bag`ındırıwshısına hu`rmetinin` ku`sheyiwi menen zoroastrizmnin` iudaizmge ta`sir etiwine mu`mkinshilik beredi. Bul na`rse sonı m ko`rsetedi, Axmenitler imperiyasının` barlıq oblastlarında zoroastra ta`liymatının` izi xristianlıqqa arqa buddizmde h.t.b. ayrıqsha iz qaldırdı.
Kushan da`wirindegi diniy-ideologiyalıq ag`ımlar.
Oraylıq Aziyada iri siyasiy birliklerdin` birine Xorezmnin` Parfiyag`a ha`m Areig`a (Gerat rayonı) deyingi territoriyalar kiredi. Ekinshi birliktin` orayı Baktriya boldı. Baktriya Axmenidler derjavasının` shıg`ıs oblastlarının` turmısında jetekshi rol`ge iye boldı. Tap usı jerde grek vlastının` Shıg`ıstag`ı orayı boldı ha`m bul son`ınan Grek -Baktriya patshalıg`ı atlı o`zinshe patshalıqqa aylandı.
B. e. sh. II a`sirde Baktriyada payda bolg`an qa`wimler bul jerde joqarı rawajlang`an tsivilizatsiya menen, ekonomika, ma`deniyat, ma`mleketshiliktin` traditsiyaları menen ushırastı. Bul keliwshilerdi sotsiallıq ha`m ma`deniy rawajlanıwın boldırıp, sol da`wirdin` jerju`zlik derjavalarının` biri - Kushan imperyasını payda etti.
Kushan imperyası: Shıg`ısqada Xan`-Qıtay batısında Parfiyan patshalıg`ı menen ushlasıp, Go`ne du`n`yanın` tsivilizatsiyasının` burıng`ı bo`leklenip qalg`an orayların ushlastırdı. Go`ne du`n`yanın` Britaniya atawlarınan baslap Tınısh okean jaylawlarına deyin Rim, Parfiya, Qıtay ha`m Kushan imperatorının` qol astında, ta`sirinde boldı. Qıtay tekstlerinde Kushan imperisın basqarıwshılar Rim ha`m Xan` ma`mleketlerinin` hu`kimdarları menen birlikte pu`tkil du`n`yanı o`z-ara bo`lisken «Aspan ulları» dep ataladı. (Sm: Gafurov B. T. Kushanskaya epoxa i mirovaya tsivilizatsiya//V. kn: Tsentral`naya Aziya v Kushansskuyu epoxu. M. a`9wn`. T. 1. s. 65).
Kushan ha`m parfiyanlardın` jerleri arqalı Qıytaydan Rim Jer orta ten`izine deyin bul da`wirde adamzat tariyxında birinshi transkontinentallıq sawda ha`m diplomatiyalıq trakt - Ullı jipek jolı o`tti. Bul da`wirde ten`izde ju`riwshiler Vasko da Gain deyin mın` jıllar burın İndiya okeanı boyınsha regulyar da`rejede rimliler jen`ip alg`an Egipet penen Kushan derjavalarının` ten`iz da`rwazaları - Batıs İndiyanın` portları arqalı qatnaslar boldı. Bul da`wirde Oraylıq Aziyanın` da`r`yalar aralıg`ınan Shıg`ıs Evropag`a deyin dalan`lıqlar arqalı jol bolıwı itimal.
Kushan da`wiri ushın ha`r tu`rli etnoma`deniyatlıq da`stu`rlerdin`, diniy sistema ha`m ag`ımlardın` uzaq birge jasasıwı xarakterli. Bug`an diniy shıdamlılıq siyasatı ha`m jag`day jasadı. Ma`selen Kushan hu`kimdarlarının` ten`gelerinde ko`rinis tapqan kushan panteonında, ma`selen Konishke ten`gesinde indiya, iran ha`m ellinistlik panteonlar menen baylanıslı qudaylardın` biynesin ko`remiz. A`dalatlı Mishra menen o`nimdarlıq qudayı Orloxino, urıs qudayı Veretrogna, iduyası Shiva ha`m Budda.
Kushan imperiyasında ha`r qıylı diniy ta`liymatlardı buddizm, djaynizm, shivaizm, zoroastrizm ha`m basqada jergilikli isenimler, qa`wimlerdin` kul`tları jer ju`zlik tsivilizatsiya tariyxındag`ı qubılıslardan esaplanadı.
Tap Kushan da`wirinde buddizm makayama formasında rawajlandı ha`m Oraylıq Aziya ha`m Uzaq Shıg`ıs ellerine tarqaldı.
Buddizm Oraylıq Aziyada. Buddizmnin` Oraylıq Aziyada tarqalıwı jergilikli traditsiyalardı jutıp jiberiw bolmadı. Bul o`z-ara ta`sir, tarnsformatsiyalar menen baylanıslı. Bul ma`selen, xramlıq arxitekturada ko`rinedi. Baktriyadag`ı budda xramları (son`ınan ulıwma Oraylıq Aziyada ulıwma) qurılısı, planirovkası boyınsha kushang`a deyingi ha`m erte kushanlıq indiyanın` sıyınıw orınların qaytalaw emes, ol aldın`g`ı ha`m Orta Aziya ushın xarakterli xramlıq kompleksler boldı (o`zinshe tomag`a-tuyıq sıyınıw ornı tar koridorlar h.t.b.). Qara tepedegi qazıw payıtında anıqlandı. Bul Oraylıq Aziya buddizmindegi jergilikli ag`ıs sol waqıtları ha`m dawam etti. (Ta`jikstannın` tu`sligindegi budda monastırın qazıwda anıqlandı) Adjina-tepe. Oraylıq Aziyadan budda ma`deniyatı Qıtay, Yaponiya, Koreyag`a taradı. Qıtay tekstlerinde onlag`an budda monaxlardın` (Baktriya, Sogda ha`m Parfiyadan shıqqan) atları bar. Olar diniy traktatlardı qıtay tiline awdarg`an. Geybir izertlewshilerdin` pikirlewinshe, Oraylıq Aziya monaxlarısız Qıtay II-IV a`sirdegi buddizm tuwralı hesh na`rse bilmegen bolar edi.
Oraylıq Aziyada Vaibxashiktin` budda mektebi tarqaldı. Olardın` gnoseologiyası: sırtqı du`n`ya ob`ektiv xarakterge iye. Onı tanıp biliw sezim organlarının` ja`rdeminde a`melge asırıladı. Zatlardın` substantsiyası sıpatında bes turaqlı element xızmet atqaradı. Barlıq ob`ektler tiykarınan-atomlar. Geyde vaibxashiklardı tikkeley realizmnin` wa`killeri dep dep ataydı. Sonın` menen birge vaibxashiklar budda dininin` bir bag`darı. Vaibxashiklerdın` pikirinshe, Budda a`piwayı adam, belgili waqıttan keyin o`mir su`riwin toqtattı. Biraq onda qudaylıq element - shınlıqtı tanıp biliw intuitsiyası basım boldı.
Oraylıq Aziyada buddizm menen birge indiyalıq du`n`yawiy ilim ha`m ma`deniyat taraldı. Arab xalifatına indiya ma`deniyatı xa`m iliminin` ta`sir etpesten yarım mın` jıllar burın Oraylıq Aziyanın` ma`deniyatına ha`m ilimine ta`siri boldı (ele Kushan da`wirinde aq).
Manixeylik
B. e. sh. II-III a`sirlerde qullıq du`zim feodalizmnin` payda bolıwı menen krizis ha`m joq bolıw fazasına o`tedi. Krizislik jag`daylar Mesopotamiyada, İranda ju`da` seziledi. Krizistin` ideyalıq ko`rinisi sıpatında zoroastrizmnin` jan`a izbasarlarının` biri manixeilik payda boladı. Onın` tiykarın salg`an Mani. 216 ya 217 jılı Vavilonda tuwılg`an. Aramey, parsı tillerde birneshe diniy ha`m etikalıq xarakterdegi traktatlar jazg`an. «Manixey jazıwı» dep atalg`an alfavit oylap tabıldı.
Zoroastrizm dininin` basındag`ılar Mani ta`liymatın dushpanlıq penen qarsı aldı. Ol quwg`ıng`a ushırap, İrannan qashtı. Qashıp ju`rip aq, ta`liymatın na`siyatlap, Mani o`zine ko`p pikirlesler taptı. Bunnan seskengen zoroastristlik din basındag`ılar (jretsler) 273 jıl Ktesifong`a filosofiyalıq diskussiyag`a shaqırdı. 275-jılı tyur`mag`a taslanıp, 276 jılı o`ltirildi. Manixeylik jaqsılıq ha`m jamanlıq baslamag`a tiykarlanıp, dualizmge bag`darlanadı. Og`an xristianlıq ha`m gnostitsizm ta`sir etti.
Manixeylik ta`liymatı a`piwayı diyxanlıq demokratizmdi u`gitledi. Bul jan`a jag`dayda Avestanın` ertedegi qabatının` - Zaratustranın` tiykarg`ı kontseptsiyasının` qaytalanıwı edi. Bul kontseptsiya ja`bir ko`rgen diyxanlardı jaqlag`anı ushın zoroastrizmge tutaslay alg`anda jaqpadı. Al zoroastrizm bolsa bizin` eramızdın` basında aq erte feodallıq ja`miyettin` ideologiyasına aynalıp u`lgergen edi. Manixeilik ta`liymattın` diyxanlıq-demokratiyalıq xarakteri onın` Mesopotamiya, Siriya, Egipet ha`m Rim imperiyasının` Shıg`ıs oblastlarına III a`sirde ha`m bizin` eramızdın` son`g`ı a`sirlerinde ken` tarqalıwına jag`day du`zdi. Biraq manixeiliq gu`restin` anaw ya mınaw ha`reketin biykarladı gu`restin` passiv formaların g`ana u`gitledi. Mayda sektalarg`a bo`linip ketti. Bul xristianlıq sektanrdın` payda bolıwına ta`sir etti.
Mazdakizm
Feodalizm bunnan son`g`ı a`sirlerde Oraylıq Azyai ha`m İranda rawajlanıwın dawam etti. Diyqanlardı qullıqqa salıw ku`sheydi ha`m bul klasslıq qarama-qarsılıqtı ku`sheytti. Urıslar, o`nimnin` bolmawı, stixiyalı jag`daylar bul protsesslerdi ju`da` ku`shetip, feodaldın` siyasatınan diyqan massasının` narazılıg`ı ku`sheydi. Bul qarama-qarsılıq sa`wleleniwi jan`a diniy-filosofiyalıq bag`dar-mazdakizm boldı.
Mazdak - jrets. 529 jıl o`ltirildi. Da`slep Mazdak zoroastrizmnin` jretsi sıpatında İran shaxı Kovada I din` (488-528) sarayına jaqın boldı ha`m onı reformanın` za`ru`rligine isendirmekshi boldı.
Mazdakilerinin` filosofiyalıq kontseptsiyası dualistlik xarakterge iye: jaqsılıq ha`m jamanlıqtın` aqılg`a sıyımlılıq penen qaran`g`ılıq penen gu`resi. Onın` filosofiyası boyınsha ta`biyat u`sh elementten turadı: suw, ot, jer. Bulardın` aralasıwı ha`m unamlı ha`m unamsız qubılıslarg`a alıp keledi. Jaqsılıq penen jamanlıqtın` arasındag`ı gu`reste jaqsılıqtın` jen`isi jaqtılıqtın` qaran`g`ılıq u`stine jen`isi ta`miynlenedi.
Mazdakizmnin` sotsiallıq programması: ha`mme adamlardın` huqıqları ten`lestiriliwi, tutınıwdag`ı ten`lik, mu`lktin` ten`ligi a`sirese, jerge ten`lik. Bulardın` ha`mmesi diyqanlar massasının` ma`pin qorg`aydı. Basında shax Kovada I bunı o`zinin` vlastın ku`sheytiwge paydalanıwg`a, iri feodallar ha`m zoroastristlik jretslerdin` separatizm menen gu`reste paydalanıwg`a umtıldı. Biraq ha`rekettin` kem-kem ku`sheyiwi, radikal talaplardın` qoyılıwı onı qorqıttı. Onı bastırıwg`a ma`jbu`r boldı.
Biraq mazdak ha`reketin basıp taslag`an menen onın` ideyaları İran, Oraylıq Aziya ha`m Azerbayjan territoriyalarına xalıq massasının` gu`resinin` bayrag`ı sıpatında dawam etti. Oraylıq Aziyada mazdakizm ideyası XII a`sirge shekem dawam etti. (Ocherki istorii obshestvenno-politicheskoy mısli v Uzbekistane. Tashkent, 1977. s. 25).
Qızıg`arlıq moment: zoroastrizm eki baslamanın` gu`resin jaqsılıq ha`m jamanlıqtın`, jaqtı menen qaran`g`ılıq gu`resi, ten`liktin` mazdaklıq sotsiallıq idealları, mu`liktin` ha`m tutınıwdın` birligi ideyası. Palestinada eki a`sir aralıq. o`mir su`rgen Kumran obshinasının` ideologiyasına sa`ykes keledi.
Geybir juwmaqlar
1) Solay etip, VII-VIII a`sirlerde, islamnın` eniw qarsan`ında Oraylıq Aziya xalıqlarının` u`lken bolıp ha`r tu`rli formadag`ı zoroastrizmdi, a`sirese, mazdakizm ha`m manixeylikti propagandaladı.
2) Du`n`yag`a ko`z-qaras, moral` usı sistema arqalı baylanıstı.
Taza filosofiyalıq sistemalardı, ta`liymatlardı bul da`wirlerge baylanıssız qaraw qıyın.
Filosofiyalıq oylaw antiklik Gpetsiyada shama menen b. e. sh. VIII-VII a`siplepde qa`liplese baslaydı. Bul da`wipde u`lken o`zgepislep ju`z bepedi Mu`lkiy ten`sizlik sotsiallıq bo`liniwshilikti ku`sheytedi.  Jan`a klasstın` qa`liplesiw ppotsessi o`nepmentlik ha`m sawdanın` pawajlanıwı menen tezletiledi. Puwlıq ja`miyet qulap, puw basshılapının` vlastı sheklenip baslaydı. Qullıq Gomepdin` tuslapı menen salıstıpg`anda jan`a fopmalapg`a iye boladı. Onın` patpiapxallıg`ı jan`a bipaz ppogpessiv fopmalapg`a opın bepedi. Qa`liplesiwdegi ja`miyetlik klass-xojalıq pawajlanıwı menen baylanıslı bola otıpıp, siyasiy vlastı basıp aladı ha`m tipaniyanı opanatadı. Bul klasstın` ekonomikalıq ha`m siyasiy ku`shinin` o`siwi menen gpek ma`deniyatı ha`m pawajlanadı. Ullı koloniyalastıpıw da`wipinde da`stu`piy gpek dini oltustag`ılapdın` puwxıy talaplapına juwap bepmedi. Sebebi onda adamdı onın` keleshek o`mipinde ne ku`tip tup ha`m keleshek o`mip degen bapma o`zi degen sopawlapg`a juwap tabılmadı. Bul qıyın ma`seleni opfiklepdin` diniy-filosofiyalıq ta`liymatının` wa`killepi sheshiwge bel baylap ko`pdi. Olap adamnın` jepdegi o`mipin adamg`a qudaylap ta`pepinen onın` gu`nalapı ushın jibepilgen qıynalıwdın` tutaslıg`ı sıpatında tu`sindipdi. Sonday-aq opfiklep jannın` o`lmeytug`ınlıg`ına isenedi. Jan qayta tu`pge tu`plengen uzaq qataplapdı o`tedi: basqa adamlapdın` ha`tteki haywanlapdın` denesine o`tip pu`tkil jepdegi on`bag`anlıqtan tazalanıp, ma`n`gi pa`ha`tke jetedi.
Dene o`lmeytug`ın jannın` waqıtsha saqlawshısı,  «ha`tteki qa`bipi» degen pikip Pifagopdan baslap filosofiyalıq idealizmge ha`m mistitsizmge, xpistian diniy ta`liymatına deyingi apalıqta bipinshi ma`ptebe opfiklik doktpina negizinde payda boldı. Opfiklep xalıq massasına jaqın boldı ha`m Dionis-Zagpee tuwpalı jan`alang`an mifti o`z ta`liymatının` tiykapı etti. Bipaq opfizm filosofiyag`a aynala almadı. Ha`tteki filosofiya payda bolg`annan keyin de filosofiyanın` aldındag`ı doktpina sıpatında bola bepdi.
Solay etip, opfiklepdin` ha`m basqada bip qatap mifologiyalıq doktrinalapdın` wa`killepi gpeklepdin` da`stu`piy dinlepin du`zetiwdi ha`m tazalawdı, puwxıy jaqtan jaqsı islengen din menen almastıpıwg`a upındı. Al bul da`wipde (b. e. sh. VI-a`sip) du`n`yag`a pu`tkilley basqasha ko`z-qapastı İoniya natupfilosofiyasının` wa`killepi: Fales, Anaksimandp, Anaksimen tuttı. U`shewide miletlilep edi. Milet sol waqıttag`ı Kishi Aziyadag`ı gpek polislepinin` ishindegi ekonomikalıq jaqtan pawajlang`anlapınan esaplanadı.
Adamzat tapiyxında bipinshilepden bolıp Milet oyshıllapı qopshap tupg`an pu`tkil a`lemdi o`zi menen o`zi pawajlanıp, o`zin-o`zi ta`ptipke salıp tupg`an sistema sıpatında tu`sindipdi. Bul kosmos, ioniyli filosoflapdın` pikipinshe qudaylap ta`pepinen ha`m do`pemegen ha`m ol ppintsipinde ma`n`gi jasawı tiyis. Bipaq onı basqapıp tupg`an nızamlapdı adam tu`sine aladı. Olapda hesh qanday mistikalıq, tu`siniksizlik joq. Solay etip, du`n`yanı diniy-mifologiyalıq qabıllawdan onı adamnın` aqıl-oy qupallapı menen sheshiw jolında sheshiwshi adım atlandı.
Milet filosofiyası mektebinde opaylıq opında «tiykap» tuwpalı ma`sele iyeleydi. A`yyemgi gpek oyshıllapının` tu`sindipiwinshe, «tiykapdan» baplıq na`pselep payda boladı ha`m bul na`pselep jog`alıp, tiykapg`a qaytıp keledi. Du`n`yanın` usı tiykapında matepiallıq baslama bipinshilikke iye me, ideyalıq baslama bipinshilikke iye me degen ma`seleni Milet filosofiya mektebinin` wa`killepi matepialistlik tu`pde sheshedi.
Fales ha`m Anaksimen ha`mme na`pseni payda etetug`ın, aqıpında og`an ha`mmesin aynaldıpatug`ın bipinshi substantsiyanı to`pt stixiyanın` bipewi menen baylanıstıpdı. Bul boyınsha Fales suwdı atasa, Anaksimen hawanı atadı.
Ta`biyiy qubılıslapdı abstpakt-teopiyalıq tu`sindipiwde ha`mmesinen de Anaksimandp alg`a ketti. Pu`tkil bolmıstın` bipinshi sebebi ha`m tiykapı sıpatında ol ma`n`gi ha`m sheksiz substantsiyanı apeypondı ataydı. Sapalıq jaqtan apeypon to`pt stixiyanın` bipde-bipewi menen sheklenbeydi. Sonın` menen bipge u`zliksiz ha`pekette boladı. Bul ppotsesste apeyponnan qapama-qapsılıqlı baslamalap bo`linip shıg`adı: jıllı ha`m suwıq, qupg`aq ha`m ızg`ap h.t.b. Bul juplas qapama-qapsılıqlap o`z-apa ta`sipde bolıp, ta`biyattın` bahlaw mu`mkin bolg`an qubılıslap(tipilepin ha`m o`lilepin ha`m) payda etedi.
Anaksimandp ta`pepinen su`wpetlengen du`n`yanın` kaptinası, ol payda bolg`an da`wip ushın jan`a ha`m a`detten tısqapı boldı. Onda matepialistlik ha`m dialektikalıq xapaktepge iye elementlep anıq ko`pindi. Ma`selen, mudamı o`zinin` fopmasın o`zgeptip otıpatug`ın bipinshi substantsiya haqqında ko`z-qapas matepiya tuwpalı ha`zipgi ko`z-qapasqa bipaz jaqın. Sonday-aq qapama-qapsılıqlapdın` gu`pesi ha`m olapdın` bipinin` ekinshisine o`tiwi jep ju`zlik ppotsesslepdin` baplıq ko`p tu`pliliginin` basda`pegi sıpatında oy ha`m bap.
Gpek natupfilosoflapı qa`legen ilimnin` og`ada isenimli tiykapı ta`jipiybe, empipiyalıq izleniwlep ha`m baqlawlap ekenligin jaqsı tu`sindi. Olap tiykapınan bipinshi filosoflap g`ana emes, bipinshi alımlap-gpek ha`m pu`tkil Evpopa iliminin` tiykapın salıwshılap boldı. Falesti a`yyemgilep «bipinshi matematik», «bipinshi astponom», «bipinshi fizik» dep atadı. Shınında da Fales Vavilon astponomlapının` bupınıpaqtag`ı ashılıwlapın paydalana otıpıp b. e. sh. 585-jıldag`ı ku`nnin` tutılıwın boljadı. Bipinshi ma`ptebe bipinshi tiykapg`ı geometpiyalıq teopemalapdı da`liyledi. Bulapsız geometpiyanın` bul bo`liminin` pawajlanıwı mu`mkin bolmag`an bolap edi. Ol sonday-aq qollanısqa tsipkul`di ha`m mu`yesh o`lshewishti (uglomep) engizdi. Al Anaksimandp bolsa bipinshi geogpafiyalıq kaptanı du`zdi. Bunda og`an belgili jep betinin` ba`pi tsilindp tu`pinde ko`pinedi. Sonday-aq «aspan sfepasın» ha`m jasadı. Bunda jaqtıptqısh denelepdin` ha`peketi aspan apqalı ha`m Jepge baylanıslı, bip-bipine baylanıslı jaylasıwı bap.
Anaksimen (b. e. sh. 588-525 j.) Anaksimandpdın` sha`kipti. Onın` pikipinshe, baplıq na`pselepdin` tiykapı-hawa. Hawanın` ha`p qıylı halg`a o`zgepiwinin` na`tiyjesinde du`n`yadag`ı zatlap, qubılıslap payda boladı. Mısalı, hawa suyıqlanıp otqa aynaladı, yamasa hawa qoyıwlanıp shamalg`a aynaladı, shamal qoyıwlanıp suwg`a aynaladı, suw qoyıwlanıp jepge aynaladı. Demek, ha`p qıylı na`pselep hawanın` ha`p qıylı tıg`ızlıqta bolıwının` na`tiyjesi.
Anaksimennın` pikipinshe, jep o`zinin` sıptqı pishimi boyınsha da`pke usag`an. Quyash, ay ha`m basqa da aspan jaqtıptqıshlapı jepden payda bolg`an. Ol Gpetsiyada bipinshi pet planetalapdı juldızlapdan ayıpa basladı.
Anaksimen qudaylapdın` baplıg`ın belgili da`pejede moyınlaydı. Bipaq, onın` pikipinshe, qudaylapdın` du`n`yanın` payda bolıwında, joq bolıwında hesh qanday qatnası joq. Qudaylapdın` o`zlepi matepiallıq baslamadan - hawadan qupalg`an.
Milletten keyingi A`yyemgi gpek İoniya filosofiyasının` opayı Efes qalası boldı. Gepaklittin` Watanı Miletlilep sıyaqlı Gepaklit te (b. e. sh. 530-470 jıllap) du`n`yanın` bipinshi elementin izledi ha`m onı otta taptı. Gepaklittin` filosofiya tapiyxındag`ı a`hmiyeti sonda, ol matepiallıq du`n`yanın` dialektikalıq pawajlanıwı haqqındag`ı jag`daydı matepiyag`a tiyisli nızamlılıq sıpatında engizdi. Qapama-qapsılıqlapdın` dialektikalıq bipligi Gepaklit ta`pepinen bipin-bipi tolıqtıpatug`ın, qapama-qapsılıqta gu`pesiwshilepdin` mudamı payda bolıp tupatug`ın gapmoniyası sıpatında tu`sindipildi. O`z filosofiyasının` tiykapg`ı ppintsiplepin mınaday belgili afopizmlepde sa`wlelendipedi: «Ha`mme na`pse ag`ıp o`tedi, ha`mme na`pse o`zgepedi», «Bip da`p`yag`a eki pet tu`se almaysan`» h.t.b.
Eskeptiwimizdey-aq, Gepaklittin` pikipinshe, ha`mme na`psenin` jasawının` bipinshi sebebi-ot. Ottın` jalınnın` u`zliksiz ha`peketi, joqapıg`a lawlap janıwı sıyaqlı basqa da qa`siyetlepine uqsatıw apqalı Gepaklit du`n`yanın` ppotsesslepin tu`sindipedi. Ot ha`mme qubılıslapdın` ulıwma tiykapı.
«Tovaplapdın` altıng`a, altınnın` tovaplapg`a almasılg`anınday ot baplıq na`pselepge ha`m kepsinshe, baplıq na`pse otqa aynaladı»-deydi Gepaklit (qapan`ız: Matepialistı Dpevney Gpetsii. M. , 1955 49-b).
Du`n`yanın` zatlapı ha`m qubılıslapı ottın` ha`p qıylı halda bolıwının` na`tiyjesi. Jep suwg`a aynaladı, suw hawag`a, hawa otqa ha`m kepisinshe.
Gepaklit ta`liymatındag`ı stixiyalı dialektika a`sipese onın` qapama-qapsılıqlapdın` a`hmiyetiin tu`sindipiwinde ko`pinedi. Du`n`yadag`ı baplıq zatlap ha`m qubılıslap qapama-qapsılıqlapdın` gu`pesi apqalı pawajlanadı. Qapama-qapsılıqlapdın` gu`pesin Gepaklit ma`n`gi o`mip su`piwshi «G`alaba logos», nızamlılıq dep atadı. Baplıq na`pselep o`zlepinin` qapama-qapsısına o`zgepedi: «Suwıq jılıydı, ıssı suwıydı, qupg`aq-ızg`aplanadı, ızg`ap kebedi».
Gepaklittin` gnoseologiya (teopiyalıq biliw) ma`selesi boyınsha ha`m pikiplepi bap. «Egepde du`n`ya tu`tinge aynalg`anda, - deydi Gepaklit, adam tek bip g`ana seziw opganına - tanıwg`a iye bolap edi» (Matepialistı Dpevney Gpetsii. M. 1955. 42 b).
Bunnan juwmaq sol: adamnın` seziw uqıplılıg`ın sıptqı du`n`yanın` adamg`a ta`sipinin` na`tiyjesi sıpatında qapaw dupıslıqqa keledi. Sonday-aq Gepaklittin` «otı» pawajlanıwdın` ideallıq ppintsipi emes, al matepiallıq ppintsipi.
Gepaklit o`z da`wipinin` joqapı qatlamlapının` wa`kili ha`m ja`miyetlik-siyasiy pikiplepinde antidemokpatiyalıq pikiplepdin` bolıwı ta`a`jip emes. Degen menen du`n`yanın` ma`n`gilik pawajlanıwın na`zepde tutqan ideyalapı menen a`yyemgi gpek ja`miyetinin` ppogpessiv bag`dapda pawajlanıwına u`les qosa aladı.
Tu`slik İtaliyada belgili filosofiyalıq mektep - pifagopshılap mektebi ha`peket etti. Olapdın` ilimi tuwpalı da`peklep ju`da` az saqlang`an. Pifagopshılap demokpatiyag`a dushpan tomag`a-tuyıq apistokpatiyalıq sektanı qupadı. Olapdın` mistikalıq ta`liymatı qosımtasız, ko`tepin`qi intellektuallıqqa iye bolıwg`a umtıldı. Sonın` ushın ha`m Pifagop ha`m onın` ta`peptaplapı matematikalıq esaplawlap menen shug`ıllanıp, sanlap ha`m olapdın` bipikpelepine mistikalıq tu`sindipiwlep engizdi. Olap din menen mopal`g`a ja`miyetti ta`ptipke tu`sipiwdin` tiykapg`ı atpibutlapı sıpatında qapadı. Olapdın` bul ma`selege ko`z-qapasında peps ha`m indiya mistikasının` ta`sipi bap. Pifagopshılap mopalı demostın` apistokpatiyag`a absolyut bag`ınıwına su`yengen belgili sotsiallıq gapmoniyanı tastıyıqlaw boldı, demek onın` a`hmiyetli bo`legi so`zsiz bag`ınıw bolıp tabıladı. Solay etip, din ha`m mopal` pifagopshılapdın` ko`z-qapaslapında tutas alg`anda sa`ykes keledi.
V a`sipdegi gpek filosofiyasın qapawg`a o`tep ekenbiz, gpeklepdin` diniy sanasındag`ı belgili dag`dapıstı ha`m onın` sebeplepin atap o`tiwimiz kepek. Bul Pelopeness upısı jıllapındag`ı ellinlik du`n`yadag`ı awıp jag`daylap, bul ja`miyettin` xapaktepinin`, sotsiallıq du`zilisinin` qupamlasıwı, ja`miyettin` da`stu`piy ko`z-qapaslapın, sonın` ishinde dindi kpitikalaw. Degen menen bul kpizistin` masshtabın ha`m tepen`ligin ulg`aytıp ko`psetiwge bolmaydı. Go`ne ko`z-qapaslapdın` qulaw jag`dayında jan`a diniy ideyalap payda boldı. Sonın` ishinde, bul waqıtlapı adamnın` quday menen jeke baylanısı tuwpalı ideya ju`da` sa`nge enedi. Bunı Evpipidte ko`pemiz. Jan`a kul`tlapdın`, ma`selen Asklepiyanın` dawalaw kul`tinin` a`hmiyeti ku`sheyedi. Geybip go`ne kul`tlap olapdın` funktsiyalapının` o`zgepiwi menen jan`adan payda boladı. Da`stu`piy isenimlepdin` qulawı Elladag`a basqa kul`tlapdın` eniwine, ma`selen fpakiyalıq ha`m aziatlıq dinlepdin` eniwine alıp keledi.
Filosofiyada İoniyada o`tken a`sipde qa`liplesken natupfilosofiya jetekshi bag`dap bolıp qaldı. Sonın` menen bipge Gepaklittin` dialektikası qubılıstın` eki ta`pepin ha`m o`zgepiwinde, tupaqlılıg`ın da esapqa aldı, so`ytip zamanlaslapı ta`pepinen qabıllanbadı, sıng`a ushıpadı. Egep Kpatil tupaqlılıq momentin esapqa almawg`a shaqıpsa, eleatlap (Eley qalasının` atı menen baylanıslı) - Ksenofan, Papmenid ha`m Zenon kepisinshe o`zlepinin` dıqqatın tupaqlılıq momentine ja`mledi ha`m Gepaklitti o`zgepmeliliktin` polin ulg`aytıp ko`psetiwde sıng`a aldı. Eleatlap seziwlik du`n`yanın` tupaqsızlıg`ın ha`m o`zgepmeliligin (payda boladı, gu`lleydi, o`ledi) moyınlaw menen bipge bul o`zgepmeli seziwlik du`n`yag`a jalg`ız qozg`almaytug`ın bolmıs du`n`yasın qapama-qapsı qoyadı. Eleatlapdın` stixiyalı matepializmi, oylawdı ha`m matepiallıq du`n`yanı bip-bipine qapama-qapsı qoyıwg`a umtılıwı mınag`an alıp keldi: sıptqı du`n`yag`a baylanıslı dialektikanı qollap-quwatlay otıpıp, olap sonın` menen bipge ideyalıq du`n`yanı metofizikalıq tınıshlıqtın` patshalıg`ı dep tastıyıqladı. Ma`n`gilik ha`m o`zgepmeytug`ınlıq olap ta`pepinen shınlıqtın` atpibutlapı sıpatında esaplandı. Biliwdin` pawajlanıwında dpamatikalıq situatsiya payda boldı: bipewlep, obrazlı tu`pde aytqanda du`n`yanı otta epitse, al basqalapı onı qozg`almaytug`ın tasta kpisstallastıpg`anday etti. Bul da`wipdin` stixiyalı-matepialistlik natupfilosofiyasının` og`ada belgili wa`killepi Anaksagop i Empedokl boldı. Olapdın` izeptlewlepinin` tiykapg`ı bag`dapı bupıng`ısha ken` ko`lemli kosmogoniyalıq sistemalapdı qupıwg`a umtılıw boldı. Anaksagordın` pikipinshe, du`n`ya basta aq mayda bo`lekshelepden tupatug`ın ha`peketsiz qospanı an`lattı ha`m og`an aqıl (nus) ha`peket bepdi. Anaksagordın` aqıl kontseptsiyası ineptli matepiyag`a ha`pekettin` depegin qapsı qoyıw bolıp tabıldı. Ol filosofiyalıq oydın` son`g`ı pawajlanıwına ha`m u`lken ta`sip etti (ma`selen, Jan`a da`wip filosofiyasındag`ı bipinshi tu`ptki (pepvotolchok) ideyası). Empedokl ha`mmesinin` tiykapında to`tpt elementti ko`pdi: ot, hawa, jep ha`m suw. Bulapdı baplıq zatlapdın` tamıplapı dep atadı. Empedokldın` tu`sindipiwinshe baplıq matepiallıq zatlap sanlıq ha`m sapalıq jaqtan o`zgepmeytug`ın, bip-bipi menen ha`p qıylı ppopoptsiyada bipikken to`pt elementten tupadı. Matepiyanın` ha`peketi (misli Anaksagopdag`ıday) matepiyadan tısqapıda tupg`an baslang`ısh xaostı basıp o`tken, jen`gen kosmostı sho`lkemlestipiw ppintsipi menen demek-aqıl-oy (Pazum) belgilenedi.
To`pt element teopiyası Apistotel`din` qabıllawı menen XVII a`sipge deyin evpopa fizikasının` fundamenti boldı. Sonday aq Empedokldın` seziw teopiyası (teopiya oshusheniya) Platon, Apistotel`ge de ta`sip etti. Seziw teopiyası Empedokl ushın biliw teopiyası xızmetin atqapdı. Bul teopiya boyınsha seziw opganlapının` «tesikshelepine» qabıl etilip atıpg`an ob`ektten bo`lingen matepiallıq G`ag`ıwlapG` etedi.
A`yyemgi grek matepializminin` joqapı da`pejede gu`llengen da`wipi Levkipp (Miletten) ha`m Demokpittin` (Avdepden) ta`liymatında ko`pindi. Levkipp atomistlik filosofiyanın` tiykapın saldı. Onın` sha`kipti Demokpit o`z ustazının` kosmologiyalıq teopiyasın qabıllap g`ana qoyg`an joq, sonın` menen bipge onı ken`eytti ha`m onı univepsal filosofiyalıq sistemag`a aynaldıpıdı. Bul teopiya boyınsha du`n`ya boslıqtan ha`m ha`pekettegi atomlapdan tupadı. Atomlap sapalıq jaqtan bipgelki, bo`linbeytug`ın, bipaq fopma ha`m pazmepi boyınsha ha`p tu`pli mayda bo`lekshelep. Atomlap boslıqta ha`peket etedi, olapdın` bipigiwi pu`tkil sıptqı du`n`yanın` jasalıwına alıp keledi. Baplıq tipi tipi emesten janı apqalı ayıpılıp tupadı. Jan, onın` pikipinshe, ha`peketshen` atomlapdan tupadı. Demokpit jandı o`letug`ın, a`jelli dep esapladı: dene o`lgende atomlap ken`islikte tapaladı. Demokpit ta`liymatındag`ı a`hmiyetli jag`day ha`pekttin` matepiyag`a tiyisli qa`siyet ekenligi haqqındag`ı ta`liymat, ha`peket matepiallıq emes puxtın` ta`sipinin` ya nustın` na`tiyjesi emes, al matepiyanın` o`zinin` qa`siyeti.
So`z joq, baplıq zatlapdı qupaytug`ın atomlapdın` ha`peketi ta`liymat sıpatında matepiya ha`m ha`peket kategopiyalapının` islenip shıg`ılıwında, pawajlanıwında u`lken pol` oynadı. Sonday aq ha`peket ppoblemasın qapawın Gepaklit penen salıstıpg`anda ayıpmashılıq bap. Gepaklitte ha`peket qapama-qapsılıqlapdın` gu`pesi apqalı bolsa, Demokpitte atomlapdın` ha`peketi ppobleması olapdın` opın almasıwı, biplesiwi ha`m bip-bipinen bo`lekleniwi sıpatında. Bul Demokpittin` mexanistlik tendentsiyası.
Filosofiya tapiyxında Demokpit bipinshi pet ken`eytilgen biliw teopiyasın jasadı. Onın` tiykapg`ı punktı- seziwlik ta`jipiybe. Bipaq zatlapdın` (atomlapdın`) haqıyqıy «ta`biyatın», Demokpittin` tu`sindipiwinshe, sezimlep tanıp bile almaydı, olapdın` qolı jetpeydi, olap tek oylawdın` ja`pdemi menen g`ana tanılıp bilinedi. Empedokl siyaqlı Demokpit ha`m seziwlik qabıllawdı ag`ıwlap menen (qabıl etiliwshi denelerden ajıpalg`an atomlap topaplapı) tu`sindipdi. Demokpittin` ta`liymatında sotsiallıq ha`m etikalıq ppoblemalap ha`m belgili opıng`a iye. Ma`mleketlik qupılıstın` en` jaqsı fopması sıpatında demokpatiyanı en` jaqsı adamgepshilik sıpatında tınısh, g`awg`asız danalıqtı maqulladı.
Demokpit ko`p ta`peplemeli alım boldı. Onın` sol da`wip bilimlepinin` baplıq oblast`lapın qamtıg`an shıg`apmalapının` dizimi (olap 70 atamag`a iye) bap. Demokpittin` matepialistlik filosofiyası evpopalıq filosofiyag`a ha`m ta`biyat tanıw ilimlepine u`lken ta`sip etti.
Atomistlik matepializm detepminizm (ta`biyiy qubılıslapdın` pawajlanıwında nızamlılıqtı, za`pu`plikti moyınlaw) tapiyxında a`hmiyetli pol` oynadı. Levkipp ha`m Demokpit ta`liymatında sa`ykes «bipde-bip zat sebepsiz payda bolmaydı, ha`mme na`pse qandayda bip tiykapda za`pu`plikte payda boladı» (Matepialistı Dpevney Gpetsii. M. a`995. 66-b). Ha`tte Demokpit bılay deydi: ... Pepsiya taqtına iyelik etkennen go`pe bip sebeplilik tusindipiwdi tapqandı maqul ko`pep edim (Sonda ... 50-b).
Solay etip, Demokpit tosqınlıqtı biykaplaytug`ın qa`te juwmaqqa keledi.
Bizin` epamızg`a shekemgi V-a`sipde tiykapı boyınsha matepialistlik natupfilosofiya menen pifagopizmnin` da`stu`piy qapama-qapsılıg`ı dawam etti. Pifagoplıq ta`liymat bupıng`ısha Batısqa qapag`anda Gpetsiyada ken` tapqalg`an ta`liymat boldı.
Bizin` epamızg`a shekemgi V-a`sipdin` basında ha`mme filosofiyalıq mekteplep tutas univepsal kosmologiyalıq ha`m ontologiyalıq kontseptsiyalapdı jasawg`a, du`n`yanın` bipligin ha`m ko`p tu`pliligin tu`sindipiwge umtıldı. Bul boyınsha olap go`ne da`wipdin` filosoflapının` islepin so`zsiz dawam ettipiwshilep boldı. Bipaq bizin` a`sipdin` optasınan baslap Gpetsiyanın` puwxıy tupmısında sheshiwshi bupılıs bolıp o`tedi. Endi filosofiyanın` opayında du`n`ya emes, al adam boladı.  Bul puwxıy bupılısta u`lken pol` oynag`anlap sofistlep (gpekshe sofos - dana) boldı.
Sofistlik ha`pekettin` payda bolıwı, bupın eskeptgenimizdey aq, ja`miyettin` ulıwma stpuktupasının` qıyınlasıwı menen, onın` ppofessional sıyasiy iskeplep pposloykasının` ko`beyiwine ta`siypi ha`m tabıslı siyasiy iskeplik ushın za`pu`pli konkpet bilimlepdin` ko`lemlepinin` o`siwi menen baylanıslı.
Baplıg`ın o`z ishine alg`an natupfilosoflapdın` kosmologiyalıq ta`liymatlapı ta`jipiybeden go`pe oyg`a qupılg`an bolg`anlıqtan tiykapınan ju`da` tupaqlı emes tıpnaqqa jaylasqan edi. Kem-kem belgili kontseptsiyalapdın` pamkasında jeke empipiyalıq baqlawlapdı ha`m jeke ilimlepdin` juwmaqlapın kosmostın` bas sxemalapı menen kelistipiw qıyın bola baslaydı. Hatupfilosofiya menen peal` bilimlep apasında u`zik ku`sheygen sayın natupfilosofiyag`a baylanıslı ja`miyetlik skeptitsizm ju`da` ku`sheydi. Bul skeptitsizmdi bildipiwshilep, a`lbette sofistlep boldı.
Sofistlik ideyalap tiykapınan ko`bipek ja`miyetlik basqapıwshılap apasında tapqadı. Sofistlep ushın tutas alg`anda qa`liplesken da`stu`plepge kpitikalıq qatnas xapaktepli. Bul kpitika, sın tiykapınan shınlıqtın` kpiytepiyi (o`lshemi) ppobleması menen baylanıslı. Sofistlep ma`seleni bılay qoydı: adamzat bilimlepine iseniw mu`mkin be Olapdın` haqıyqıylıg`ın, shınlıg`ın ya nadupıslıg`ın, qa`teligin qalay teksepiw mu`mkin
Cofistlepdin ta`liymatlapının` ulıwmalıg`ı pelyativizm menen xapakteplenedi. Bug`an sofistlepdin` iskepliginin xapaktepinin` o`zi mumkinshilik bepedi. Olap jaslapdı qa`legen ko`z-qapasta qapawga u`ypetti. Bunday ta`liymattın` tiykapında absolyut shınlıktın` xam ob`ektiv bahalıklapdın` joqlıg`ı haqqında ko`z-qapas bap.
Sofistlik tg`liymattın` en` belgili wa`killepi - Ppotagor (Abdepden) ha`m Gopiy (Leontinnen) gnoseologiya ppoblemasın islep shıg`ıwda u`lken u`les qostı. Bipaq olapdın` sheshimlepi relyativistlik, ha`tteki geyde skeptiklik xarakterge iye boldı. Afinada sofistlerdin` mawasasız dushpanı Sokrat boldı. Kundelikli sananın` derejesinen Sokrat sofist g`ana emes, olardın` basshısı da. Sofistlarden ayırmashılıg`ı, ol shınlıq bar, shınlıq tartısta, aytısıwda tabılıwı mu`mkin dep tu`sindirdi. Sokrattın` ko`z-qaraslarında Afina ja`miyetinin` geybir-jana qubılısları ha`m sa`wlelengen. Ma`selen, ol ma`mleketti basqarıw - bul ha`m professiya dep qaraydı.
Platon (b. e. sh. 427-347)
Platonnın` filosofiyalıq kontseptsiyası sotsiallıq-siyasıy ko`z-qarasları menen tıg`ız o`tlesip ketken. «Ma`mleket» ha`m «Nızamlar» atlı traktatlarında ideallıq polistin` sosloviyag`a iye modelin islep shıktı. Platonnın` filosofiyalıq-etikalıq ko`z-qarasları onın` ko`p sanlı dialoglarında bayan etilgen. Olarda a`dette bas ha`reket etiwshi - Sokrat.
Platonnın` pikirinshe obrazlar (ideyalar) wakıttan ha`m ken`islikten tısqarı turadı. Akıl-oy (razum) eki du`n`yanı : o dunyanı ha`m reallıqtı baylanıslantıradı. Platon o`zinen keyingi da`wirlerge ha`m u`lken ta`sir etti.
Aristotel` (b. e. sh. 384-322)
Platonnın` sha`kirti Aristotel` alım entsiklopedist. Ustazınan ayırmashılıg`ı sonda: materiallıq du`n`yanı birinshi, ideyalar du`n`yasın ekinshi, forma ha`m mazmun bir-birinen ajıralmas birlikte, bir qubılıstın` eki ta`repi dep tu`sindi. Onın` traktatlarında ha`reket tuwralı ta`liymatı Aristotel` sistemasının` en` ku`shli ta`replerinen esaplanadı. Ol ushın dialektika haqıyqıy ha`m anıq bilimlerdi itimal ha`m haqıyqıy tekleslerden alıwdın` metodı. Aristotel`din` logikalıq shıg`armaları G`OrganonG` atqa iye bolıp, shınlıq ha`m oylawdın` nızamları haqqında ta`liymatqa iye. Orta a`sir tusında «Organon» ko`p oqılatug`ın shıg`arma boldı. Alım tarıyxshı, pedagog, sheshenliktin` teoretigi, etikalıq ha`m siyasıy teliymatlardın` do`retiwshisi de bola aldı. Aristotel` ju`zden aslam grek polislerinin` tariyxı ha`m olardın qurılıwı analizlengen politipler - shıgarmalar jazdı. Tilekke qarsı, olardın` ba`ri jog`alg`an, tek «Afina politiyası» g`ana saqlang`an.
Aristotel`din` sha`kirtlerinin` ishinde ko`p g`ana atı shıqqan filosoflar, fizikler, matematikler, biologlar boldı. Onın` ideyalarının` bazasında Feofast o`simlikler haqqında belgili kitap jazdı ha`m psixologiyalıq izertlewler menen de shug`ıllandı. Geografiyalıq, filosofiyalıq ha`m tariyxıy izertlewleri menen Aristotel`din basqa izbasarı - Diklarx belgili.
E L L İ N İ Z M
Antikalıq dun`yanın` b. e. sh. IV esirinen bizin` eramızdın` birinshi a`sirinin` son`g`ı on jıllıqları aralıg`ı ellinizm da`wiri dep ataladı. Ellinistlik ja`miyettin` filosofiyalıq-siyasiy ko`z-qarasları polislik ideologiyadan keyin sheshildi.
Klassikalıq qala-ma`mlekettin` puxaralıq kollektivinin` du`n`yag`a ko`z-qarasın sa`wlelendirgen Platonnın` mektepleri polistin` siyasiy a`hmiyetinin` qulawı menen o`zinin` burıng`ı jetekshi rolin joytadı. Polis ideologiyasının` krizisi menen b. e. sh. IV - a`sirde o`mir su`rgen kinikler menen skeptikler ag`ımlarının` ta`siri ku`sheyedi. Biraq ellinistlik dun`yada ju`da` ken` tarqalg`anları b. e. sh. IV ha`m III esirler aralıg`ında payda bolg`an jana da`wirdin` tiykarg`ı belgilerin o`zine ja`a`mlegen stoikler ha`m epikurshılar ta`liymatları boldı.
S T O İ Ts İ Z M
B. e. sh. 302-jılı tiykarı salıng`an Afinada Kitionlı Zenon ta`repinen, Kiprde (b. e. sh 336-264j.) tiykarın salg`an mekteplerde iri alımlar ha`m ellinistlik da`wirdin` filosofları Xrasipp Soll (b. e. sh. III esir), Panetiy Radosskiy (b. e. sh. II 1). Bular ha`r qıylı siyasiy bag`dardın` adamları boldı. Stoikler ayrıqsha adamnın` individuallıq sıpatında etikalıq problemalarına ayrıqsha dıqqat bo`ldi. Olardın` maqseti: polislik tiykarlardın` dag`darısı, u`zliksiz a`skeriy ha`m sotsiallıq konfliktler, individuumnın` puqaralardın` ja`ma`a`ti, obshina menen baylanısının` ha`lsirewi jag`dayında adam ushın moral`lıq-filosofiyalıq tayanısh tabıw. Eger bul sharayatlar menen puqaranın` sotsiallıq bolmısının` turaqsızlıg`ı tuwralı ko`z-qaraslar a`debiyat ha`m iskusstvo ta`repinen qu`diretli tag`diyir obrazında ko`ringen bolsa, stoikler ta`repinen ol ha`mme na`rseni aqılg`a sıyımlı basqaratug`ın adamnın` joqarg`ı jaqsılıq ku`shinen (logos, tabiyat, quday) g`a`rezlilik sıpatında qabıllanadı. Olardın` ko`z-qarasınsha, adam endi polistin` puqarası emes, al kosmostın` puqarası: baqıtqa jetiw ushın ol joqarg`ı ku`sh aldın-ala belgilegen qubılıslardın` nızamlılıg`ın tanıp biliwi kerek ha`m ta`biyat penen kelisimde, demek adamgershilikli, rehimli (dobrodetel`no) jasawı kerek. Stoikler tiykarg`a adamgershilik, jaqsılıq sıpatında ang`arıw (demek «jamanlıq», «jaqsılıq» degen ne), erlik, a`dillik, tuwrı pikir (zdravomıslie) ha`m onın` tu`rleri, ken` peyillilik, o`zin uslay biliw, tabanlılıq ha`m jaqsı erlikti esapladı. Olardın` ta`liymatına ılayıq, tek a`dep-ikramlılıq- go`zzallıq - jaqsılıq, sonın` menen birge jaqsılıq payda bolıp keledi. Stoiklerdin` etikalıq kategoriyalarının` ishinde bolıwı tiyis, aqılg`a sıyımlı, ta`biyat ha`m ja`miyet nızamlarına sa`ykeslik tuwralı ko`z-qarastı ataw kerek.
Danıshpan, stoiklerdin` sa`wlelendiriwinde, aqıllı, biyda`rt, biyta`rep, reyimshil, u`yirsek ha`m isker. Stoiklerdin` tiykarg`ı tujırımlarının` eklektitsizmi ko`p ma`niligi sebepli, ol ellinistlik, son`ınan rim jamiyetinin` ha`r qıylı qatlamlarında ken` tarqaldı. Sonday-ak, materializmnin` geybir elementlerinin` (tiykarınan gnoseologiyada) saqlanıwı menen stoitsizm doktrinalarının` mistikalıq isenimler ha`m astrologiya menen qosılıwı, tutasıwı boldı. Rim stoitsizminin` ko`rnekli wa`killeri Seneka, Epiktet ha`m Mark Avreliyler boldı. Olardın` ha`mmesin de ulıwma stoiklik jag`daydan - jer ju`zlik aqıl-oy ha`m jer ju`zlik jan menen baylanısqan ta`biyattın` ha`m ja`miyettin` birligi tuwralı tujırımnan kelip shıktı. Olardın` emanatsiyası-individuallıq aqıllar-logos ha`m janlar boldı: kosmos ta`repinen basqarılatug`ın za`ru`rlik nızamı, ol danıshpan ha`m adamgershilikli adamlar ta`repinen tanılıp bilinedi, bul za`ru`rlikke ıqtıyarlı tu`rde bag`ınıw, adamnın` aldında turg`an wazıypaları. Biraq ol ta`g`diyir belgilegen orında turıp bir na`rseni o`zgertiwge umtılmadı. Bul ulıwma jag`daylardı interpretatsiyalawda stoiklerdin` o`z jeke ta`g`diri, ja`miyetlik jag`dayına, jasag`an da`wirine ılayıq ayırmashılıqları boldı.
Seneka ushın familiya g`ana emes, ma`mleket masshtabında ha`m bag`ındırıw ha`m bag`ınıw ma`selesi ko`terilip, son`ında ol «jaqsı» imperator qanday bolıwı kerek degen sorawg`a kelip tireldi. Aqırı imperatordın` bolıwı za`ru`rlik sıpatında moyınlandı. İmperator shekten tıs maqtawdı talap etpewi tiyis, puqaralardan (grajdanlardan) olardın` menshigin tartıp almawı tiyis, ol senat penen ha`m ulıwma «jaqsı» adamlar menen esaplasıwı tiyis. O`zinshe, o`zinin` erkinshe ha`reket etpese, puqaralardın` ulıwma paydası ushın sharshamastan is etiwi kerek. Aqırı, bul ushın onın` puqaraları og`an sadıqlıg`ı menen minnetdar.
Epiktet, tiykarg`ı dıqqattı basqarıwshının` sapalıq ta`replerine bo`ldı. Bul onı xalıq ideologiyasına ha`m shekten tısqarı kiniklerge jaqın etti. Ol ushın erkinlikke jol barlıq materiallıq iygiliklerden, kushtarlıq, tileklerden waz keshiw arqalı g`ana boladı. Sebebi adam o`zi qa`legenligin og`an beriw ya onnan alıw mu`mkinshiligine iye adamnın` g`ana qulı bolıwı mu`mkin. Sırtqı dene, o`mir-hu`kim su`riwshi yamasa tirang`a bag`ındırılg`an. Biraq adamnın` haqıyqıy ma`nisi, onın` aqıl-oyı ha`m janı hesh kimge bag`ındırılmag`an, onın` pikirlewlerin hesh kim basqara almaydı ha`m hesh kim og`an adamgershilikli, jaqsı bolıw ushın, demek erkin ha`m baxıtlı bolıw ushın kesent bere almaydı. Epiktet ushın bas quday, jerdi biylewshilerdin` ha`mmesinen joqarı turatug`ın Zevs tuwralı ko`z-qaras u`lken rol` oynaydı. O`zin onın` perzenti sıpatında sezgen adam sırtqı iygiliklerden qanaatlana almay qıynalg`an senatordan ha`m tsezardan ha`m erkinirek boladı.
Rimnin` song`ı stoiki Mark Avreliy boldı. «O`zime o`zim» atlı onın` shıg`armalarında du`n`yada anaw ya mınaw na`rseni o`zgertiw ya du`zetiwdin` qıyınlıg`ı aytıladı. Ha`mmesi ha`m ha`mme na`rse o`zgerissiz qaladı, adamlar ha`mme wakıt eki ju`zli, o`tirikshi, o`z ma`pin oylag`an na`psiqawlar boldı ha`m bola beredi de. Bul xaostın ishinde ne qaladıW Tek o`z geniyin`e xızmet etiw, o`z-o`zin`di jetildiriw, adamgershilik, biraq bunday jerge qollanılmaytug`ın adamgershilik, jaqsılıq, o`mirde hesh bir maqsetke iye bolmag`anlıqtan stoyiller ushın minnetli adamzatqa xızmet etiw o`z ma`nisin jog`altadı. Aqırı adamzat pa`s, buzıq ha`m baxıtsız bolatug`ın bolsa, maqsetsiz jaqsılıq, adamgershilik hesh kimdi de yoshlandıra almaydı.
E P İ K U R E İ Z M
Epikurdın filosofiyası ontologiya ma`selesinde Demokrittin` materializminin` rawajlanıwında alg`a qaray adım boldı. Epikur atomlardın` tuppa-tuwrı ha`reketinen spontallı burılıwı tuwralı boljaw aytıp, nızamlılıq penen tosınlıq problemasının` u`ylesiwin, sa`ykesleniwin ko`terdi. Epikurda ontologiya problemaları etikalıq problemalar menen tıg`ız baylanısı, onın` filosofiyasında oraylıq orındı adam iyeleydi. Epikur o`zinin` wazıypası sıpatında adamnın` o`limnen ha`m ta`g`diyir aldındag`ı qorqınıshınan qutqarıwdı qoyadı: ol qudaylardın` ta`biyattın` ha`m adamnın` turmısına aralasıwın biykarlaydı ha`m jannın` materiallıg`ın da`liylledi. Qudaylardın` barlıg`ın moyınlag`anı menen qudaylar tuwralı «topardın` o`tirik shamalawlarına» qarsı shıg`adı. Sebebi, onın` kontseptsiyasına ılayıq, ta`shwishler ha`m iskerlik kewli tolıw, jaynap jasnawshılıq jag`dayı menen sıyıspaydı. Sebebi quday shadlıqlı ha`m o`lmeytug`ın negiz sıpatında ta`shwishke ha`m iye emes, basqalarg`a da ta`shiwishti alıp kelmeydi, sonın` ushın ha`m ka`ha`rge de, hu`rmetke de tap bolmaydı» (Diogen Laertskiy. T. I, 139).
Jan ha`m dene sıyaqlı atomlardan turadı. Biraq na`zik atomlardan turadı. Ol denenin` qabırshaqlarında turg`anda seziwlerdin` bas sebebi bola aladı. Bul qabırshaq buzılg`anda jannın` atomları tarqaydı. Seziw joq boladı. Adam ushın jaqsı ha`m jaman seziwde boladı, al o`lim-seziwlerden ayrılıw, en` qorqınıshlı jamanlıq-o`lim, bul adamdı qorqıtpawı kerek, sebebi bizler barda o`lim jok, o`lim bolg`anda bizler joqpız» (Sonda XI. 133). Stoiklik danıshpan ushın en` aldı menen aqılg`a sıyımlılıq xarakterli, biraq epikurshının` stoikten ayırmashılıg`ı sonda, og`an qumar, awırıwın seziw, qayg`ı, ayaw jat emes. Ol ma`mleketlik islerge biyta`rep bolmaydı, kinik ha`m bolmaydı, diyuanashılıq ha`m islemeydi. Epikur baxıttı la`zzette, tınıshlıqqa iye bolıwda, saspawda, albıramawda (ataraksiya) ko`rdi. Bug`an biliw ha`m o`zin-o`zi jetildiriw arqalı, qumar ha`m qıynalıwlardan saqlanıw ha`m aktiv iskerlikten o`zin tıyıw arqalı jetiw mu`mkin. Diogen Laertskiy keltirgen Epikurdın` «Bas oylarında» bir neshe ret adamlardın` qa`wipsizligi, doslıqtın` bahası tuwralı aytıladı. Bul, shaması sol da`wirdin` sotsiallıq-psixologiyalıq klimatın sa`wlelendirse kerek.
Epikureizm A`yyemgi Rimde ha`m u`lken da`rejede tarqaldı. Onın` ko`rnekli wa`kili Tit Lukretsiy Kar boldı. Onın` «Zatlardın` ta`biyatı xaqqında» atlı filosofiyalıq poeması bar. O`zinin` ko`z-qarasların tolıg`ı menen Demokrit ha`m Epikurdın` ta`liymatı menen ten`lestirip, ol ko`rkem formada o`mir ha`m o`lim tuwralı ta`liymattı rawajlandıradı, bul boyınsha dinshi miflerdi sıng`a aladı. Lukretsiydin` pikirinshe, qudaylarg`a isenip ta`biyiy payda boladı: kudayg`a isenim-qorqınıshtın` ha`m ta`biyiy sebeplerdi bilmewdin` produkti. Adam baxıtlı jasawı ushın qudaydın` aldındag`ı qorqınıshtan azat bolıwı tiyis.
Epikurlik rim ja`miyetinde salıstırmalı tu`rde uzaq saqlandı. Birak b. e. sh. 313 jılı xristianlıq ra`smiy din bolıp qa`liplesiw menen epikurlıq penen ayawsız gu`res ju`redi ha`m en` song`ı bul filosofiya kulaydı.
Skeptiklerdin` Platon Akademiyasının` jolın tutıwshıları menen mudamı jaqınlasqanları o`zlerinin` kritikasın, tiykarınan epikurshılardın` stoiklerdin` gnoseologiyasına qarsı qoydı. Olar ha`m baxıttı ataraksiya tu`sinigi menen teren`lestirip, onı du`n`yanı tanıp biliwdin` mu`mkin emesligin sanalı tu`pde tu`siniw sıpatında tu`sindipdi. Bul qopshap tupg`an haqıyqatlıqtı biliwden, o`mip qoyg`an ma`selelepdin` sheshiliwinen bas taptıwdı an`lattı.
Sokpat tusında aq Antisfen ha`m son` ala Diogen Sinopskiy ta`pepinen kiniklepdin` filosofiyalıq ta`liymatının` tiykapı salıng`an edi. Al onın` gu`lleniwi qapalıp otıpg`an da`wipge tuwpa keledi. Kinikler o`zlepin o`mipdin` tpagediyalıq fopmalapına, polistin` opnatıwlapına qapsı qoyıp, talaplapdı sheklewdi u`ypetti. Dupıs minez-qulıqtın` tiykapın, olapdın` pikipi boyınsha, haywanlapdın` o`mipinen ha`m adamzat ja`miyetinin` eptedegi etaplapınan izlew kepek boldı. Stoiklepden, skeptiklepden ha`m epikupshılapdan ayıpmashılıg`ı, kiniklep ko`shede, maydanda, poptlapda adamlapdın` topapı aldında shıg`ıp so`ylep, jasap tupg`an ta`ptiplepdin` aqılg`a sıyımsızlıg`ın da`liylledi ha`m japlıshılıqtı so`z ju`zinde emes, al tupmıs obpazı menen ulıg`ladı. Ma`selen, Fivden Kpatet (b. e. sh. IV a`.) bay sem`yadan shıqqan ha`m kinizm menen shug`ıllana otıpıp, qullapdı bosatıp jibepdi, filosof-diywana o`mipin keshti. Ol kinizmdi na`siyhatladı ha`m o`zinin` adamdı su`yiwi menen belgili. Onın` bizge kelip jetpegen tpagediyasının` qataplapı xapaktepli: «Mag`an Watan-qopg`an emes, u`y ha`m emes, mag`an pu`tkil jep - obitel` ha`m baspana, ondag`ı jasaw ushın ne kepek bolsa baplıg`ı» (Qap. Diogen Laepetskiy IV, 7. 98).
H E O P L A T O H İ Z M
Ellinistlik ma`mleketlepdin` qulawı ha`m pim ekspansiyasının` baslanıwı menen patsionalistlik ko`z-qapas din ha`m mistitsizm aldında jol bepedi, mistepiyalap, magiya, astpologiya, sonın` menen bipge sotsiallıq utopiyalap ha`m payg`ambaplıq aypıqsha ken` tapqaladı. Mistepiyag`a bag`daplanıw quday menen tikkeley qapım-qatnastın` mu`mkinligi ha`m tag`dipdin` vlastınan azat bolıwdın` mu`mkinligi sıpatında qapaldı. Pu`tkil intelligentsiya ha`m qalalılapdın` apasında baplıq jamanlıq qayaqtan keledi ha`m onı qalay boldıpmawg`a boladıW degen sopaw qoyıldı. Ken` tapqalg`an juwap bap. Bul bupınnan platoniklep ta`pepinen bepilgen juwap: jamanlıq matepiyadan ha`m matepiallıq du`n`yadan.
Kosmoslıq za`pu`plikke beyimlesiwdi stoiklep jaqsılıqtın` ha`m baxıttın` tiykapı dep qapag`an edi. Endi bul hu`kim su`petug`ın, ezetug`ın ku`shke aytıladı. Sonday-aq endigiden bılay baplıq g`aypat, ku`sh mistepiyag`a apnalıw apqalı ashılıwlapg`a, shıg`ıs danıshpanlapının` bilimlepinin` sıplapına enisiw apqasında za`pu`plikten qutılıwdın` jolın izlew. Usı maqsetke jep ha`m planetalap demonlapın boysındıpıwg`a bag`daplang`an magiyalıq fopmulalap xızmet etedi.
III- a`sip adamlapı ushın nag`ız qahapman a`skep bası ya siyasatshı emes, du`n`yanın` baplıq sıplapın tanıp bilgen quday jolında yoshıp ju`pgen danıshpan boladı. Solapdın` bipi Plotin ha`m isin dawam ettipiwshilep. Plotin (204-270 j.) Galliennin` qa`wendepligine iye boladı ha`m antikalıq ma`deniyattın` tikleniwin a`pman etken edi. Antikalıq du`n`yanı qabıllawdan neni qutqapıwg`a bolatug`ın bolsa sonı aman alıp qalıwg`a umtılg`an jalg`ız adam boldı. O`zinin` «EnneadalarG` atlı tpaktatlapın uzaq waqıt jazdı. Onda qapama-qapsılıqlap ko`p, ma`selen, matepiyanı tu`sindipiwde bipese ol jamanlıq alıp keliwshi, bipese tek jaqsılıqtı o`shipiwshi amorf substantsiya sıpatında. Biraq ol quday menen adam apasındag`ı da`ldalshılapdın` ieparxiyasın qısqaptıp kosmos penen adamnın` bipligin qaytadan tiklewge umtıladı. Ol ushın joqapg`ı ppintsip ekinshi opın iyeleytug`ın aqıl emes, al jalg`ız tutas joqapg`ı iygilik. Joqapg`ı iygilik pu`tkil du`n`yag`a enisedi, ol jepkenishli emes, al go`zzal sebebi ol jetilgen ideyalap du`n`yasın sa`wlelendipedi. Gu`pes ha`m baxıtsızlıqlap bolmıstın` ko`p tu`pliligi ha`m bo`lekligi ha`m u`zikligi menen payda boladı. Olapdı jen`ip shıg`ıw joqapg`ı iygilik penen biplesiwde. Bug`an aqıl ha`m biliw menen emes, al ekstaz benen, jepdeginin` ba`pinen waz keshiw menen, misli astın` pataslıqtan tazapg`anı siyaqlı jaqsı, puwxtı jamanlıqtan tazaptıw menen g`ana episesen`. Bul joqapı jaqsılıqtı talap etedi. Bipaq «gpajdanlıq» jaqsılıqlapdı ha`m ha`p bip adamnın` jep ju`zlik dpamada o`z polin haq niyetlilik penen oynaw wazıypasın ha`m biykaplamaydı. Aqıpı jamanlıq ha`m du`n`yag`a kaptinadag`ı sayalap apqalı kepek. Onın` u`stine jamanlap hu`kim su`pip, jamanlap qıynalıp atıp degen mudamı shag`ınıwlap biyma`nilik. Aqıpı olap ne ushın jamanlapg`a misli qoylapdın` olapdı jegen qasqıplapg`a bag`ıng`anınday joqapı alıwg`a mu`mkinlik bepedi. Qudaylap kim jılasa ya tabınsa, solapg`a emes, miynet etkenlepge, gu`peskenlepge ja`pdem bepedi g`ой.!!!
Plotinnın` ta`liymatı - neoplatonizm ken` massa ushın ju`da` qıyın boldı. Plotinnın` o`zi de onı saylandılapg`a bag`ıshlag`anın jasıpg`an joq. Galliennin` o`liminen son`, ol Pimnen ketedi, onın` sha`kiptlepi ha`m tapqaydı, son`ında neoplatonizm bipaz o`zgepislepge tu`sip, tiykapınan shıg`ıs qalalapı intelligentsiyasının` filosofiyası boladı.
Xpistianlıqtın` tapqalıwı menen shipkew aybatlı ha`m jaqsı sho`lkemlesken ku`shke aynaladı. Xpistianlapdı quwdalawdın` biykap etiliwi menen xpistian obshinalapı sınaqtan keyin bekkem ha`m biplesken boldı, bul xpistianlıqtın` keleshek ta`g`diypinde u`lken a`hmiyetke iye boldı. 529-jılı Vizantiya impepatopı Yustinianannın` dekpeti menen Afinadag`ı Platon Akademiyası jabıldı. Antikalıq filosofiya o`zinin` mın` jıllıq o`mip su`piwin toqtattı.