G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u
G E N D E R V Ə [VIƏDƏNİYYƏT
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- • Cəmiyyətə yeni baxış: gender və feminzm. • Gender tədqiqatlan: problemlər və araşdırmalar. • Cinslərin qarşılıqlı münasibətlərinin psixo-fiziki
- 6. GENDERTN A Z Ə R B A Y C A N D A TƏ ŞƏ K K Ü LÜ V Ə G E N D E R STA TİSTİK A SIı • Gender statistikası haqqmda.
|
4. G E N D E R V Ə [VIƏDƏNİYYƏT • Patriarxal nıədəniyyətin yaranması. • Yeni zamanda gender baxışları. Fem inist q a d ın la n n müşahidələrinə görə həyatm bütün sahələri və mədəniyyətin əsasmı təşkil edən sosial institutlar, q a y d a la r ilə əhatə olunmuşdm'. B M T -nin məlu- m a tla rm a görə (onlar feminist təşkilatlar tərfmdən tez-tez gətiriİir və görünür ki, artıq köhnəlib) q a d m la r ümumi d ü n y a əmtəəsinin 2/3 -ni yaratdıqları halda, ü m u m d ü n y a gəlirinin 10%-ni ain’ və d ü n y a mülkiyyətinin yalmz 1%-nə sahibdirlər. Kişilərin "güclülüyü" yalmz q a d m m "zəifliyi’' vasitəsilə təsbit olunur. ("sahib - qul" münasibətləri). B una görə də cəm iyyət özünün bütün sosial i n s t i t u t l a n n m vasitəsiiə kişi və qadm üçün fərqli mənəvi n o rm alar, sərvət idealı yaradn*. Kişi üçün təşviq o lu n an n o rm a la r müstəqillik, fərdi- lik, fəalhq, qətiyyət və i.a. olduğu halda, q a d m la r üçün fədakarlık, özünü q u rb a n etmək, em osionalhq, yum uşaq- hq, qayğıkeşlik, ailəyə bağhhq, sədaqət məsləhət görülür. Cəmiyyətdə belə sosio-mədəni təsisat həyatm bütün sahələ- rində Öz əksini tap m ah d ır, ta p ır və o n la ra "hakimiyyət- ta- beçilik" münasibətlərinin üstünlüyünü diktə edir. Məsələn, tarix k işib rin gözü ilə, kişilər üçün yazıhr və b u n a görə də inqilablar, m üharibələr digər sarsm tılar o n u n əsas mün- dəricatmı elə təşkil edir ki, sanki bəşəriyyət tarixində zorakılıq inkişafm əsas hərəkətetdirici qüvvəsidir. T əbabət- də də, ümumiyyətlə elmdə də (əgər o n la r ancaq Qərbin mövqelərindən çıxış edirlərsə) təd q iq atlar və əməli hərəkət- lərdə güc, zorakıhq m e to d la rm a üstünlük verilir, onları da- h a faydah hesab edirlər. I996-C1 ildə M o s k v a d a nəşr o lu n m u ş "Fəlsəfə" dərsliyində oxuyuruq ki, o rta əsrlərdə bu bölünmə artıq M üqəddəs K ita b la n n n ü fu zu n a a rx a la n m a ğ a başlayır. --------------------------------------- 3 9 --------------------------------------- K iisə n in " a ta la r ın d a n " biri İskəndəriyyəli F ilo n belə deyirdi: "Tərəqqi - q a d ın a aidlikdən. kişiyə aidliyə d o ğ ru hərəkətdir, zira q a d ıh cinsi. felən material, passiv, tünd və şəhvani olduğu halda, kişiyə - fəal, rasional və d a h a çox mənəvilik fıkri yaxındır. Kişi - qadına nisbətən d a h a dom i- nantdu" q a d m - n a ta m a m , tabe, passivdir. R asio n al ağıllı, m ənəviyyath - kişiyə, irasional-qadına aiddir. M a k e d o n yığm cağm da (585-ci il) "qadm ı insan hesab etm ək olarmı" su alm a cəmi bir səs çoxluğu ilə müsbət cavab almmışdı. O r ta əsrdə A v ro p a d a geniş yayılmış "İfritlərin çəkici" k ita b m m müəllifləri Y .Ş prenger və Q.İnstitoris (1487-ci il) q a d m ın kişiyə ta b e vəziyyətini "femina" (fe-fıdes-inam, minus-defıs-az) term inin özü ilə izah edirdilər: yəni kişiyə nisbətən q a d m a d a h a az in a m a və deməli həm də tabeçiliyə m ə h k u m d u r. Ozünün in san larm bərabərliyi u ğ ru n d a görkəmli mübarizəsi iİə səciyyələnən yeni z a m a n d a cinslərin qeyri- bərabərliyi fəlsəfı bir prinsip kimi tbrmalaşır. M ə h z bu dövrdə təbii, cism ani və deməli femin olan şeyin əzilməsi mədəniyyət ilə təfəkkürün sistem y arad a n bir prinsipinə çevrilir. T əbiət h a q q m d a düşüncələrin yerinə o n a fəal təsir etmə vaxtı gəlir. Bu b ax ım d an F .B ekon Aristotelin təbiəti "to x u n u lm az və zo rlan m am ış" qoyması h a q q m d a k ı iradı heç də təsadüfı deyil. Əksinə, Yeni zam anın m ütəfəkkiri üçün d ərk edən özünün təbiət üzərində hakim iyyət və üstünlüyünü təsbit edən kişidir. Həmişə insan tərəfm dən canh məxluq kimi d ərk edilən təbiət ilk dəfə o la ra q "ölür": o n u n q u ru lu ş u n d a n baş açmalı olan insanın əliııdə cansız m exaniki o y u n c a ğ a çevrilir. D igər bir m ü təfək k irin - D e k a r tm fıkrincə. d ə rk e tm ə L o q o su n (rasio n al "kişi" şü u ru n u n ) Sofıyadan (intuitiv "qadın" şü u runda), kişinin və o n u n şü u ru n u n T əbiətdən ayrılmasıdır. F a k tla r göstərir ki, X V I-X V II əsrlərdə - "ağılın təntənəsi" dövründə əslində türkəçarə, "təbii" təbiblər olan qadıniara qarşı "əcinnə ovu" g ö rü n m ə m iş vüsət ah r. M ə h z bu v ax t q a d m se k su a lh ğ ı sərt kişi nəzarəti a k m a a h n ır, zira o n la r "patriarxal" cəmiyyət tərəfmdən eyib sayıhr. M aarifçilik dövrü də cinslərin qarşılıqh təsiri prob- lem inə öz töhfəsini verdi. B u n u n la ə la q ə d a r o la r a q J.J .R u s s o n u n fık irb ri d a h a çox diqqəti cəlb edir. Baxma- yaraq ki, təbiət əsl sərvətdir, lakin o n u n la eyniləşdirilən ən alçaq əxlaqi m əxluqdur, belə ki, o n u n ehtirasları vətəndaş cəmiyyəti q u ru c u lu ğ u n u n şüurlu, a ğ lab a ta n prinsiplərinə təhlükə törədir. B u n a görə də qadm ı vətəndaş cəmiyyətin- dən uzaq laşd ırm aq , tam am ilə xüsusi və ailəvi sahələrə yer- ləşdirmək lazımdır. Çünki onlar kişilər üçün səciyyəvi olan ictimai əxlaq, etika, vətəndaş fəalhğm dan azaddu'. A lm an fılosoflan K a n t və Hegel bu xətti d a v a m etdirirdilər. Hegel deyirdi ki, "q ad m kişidən bitki heyvandan fərqləndiyi kimi fərqlənir." Q e y d e tm ə k yerinə düşərdi ki, o döv rü n cəmiyyəti hesab edirdi ki, bu doğru fıkirdir. X V III əsrdən b aşlay araq qərb fəlsəfəsində gender differensiyası yeni prinsip əsasm da formalaşır. Y a r a n a n sosialist və m arksist ideyalar m a sk u h n və femin m ədəni ideyalarm yenidən birləşdirilməsi, kişi və qa- d m la rm bərabərliyi məsələsini qaldn'dı. Lakin, M a rk sm əsərlərində q a d m m diskriminasiyasm a ümumiyyətlə anto- qonistik cəmiyyətdə insanm diskriminasiyası' kimi baxıhr- dı. F.Engels yazırdı: "xüsusi mülkiyyətin təşəkkülü və cə- miyyətin sinfı q u ru lu şu n u n inkişafı q a d m cinsinin ümum- dünya tarixi məğlubiyyətinə gətirdi". B ununla o, ədaləth sinfı m übarizəni b a rrik a d a la rd a bərpa etməyə çağınrdı. Lakin, m üasir təd q iq atlarm göstərdiyi kimi, ancaq "sinfı" bərabərsizliyin a r a d a n qaldınlm ası kifayət d e y il m a sk u h n ideoloji və patriarxal mədəniyyətə qalib gəlmək, onları a ra d a n q a ld ırm a q lazımdır. Ə n Yeni Z a m a n d a vaxtı ötm əkdə olan mexaniki rasionalizmə, o n u n sərt determ inistik çərçivələrinə qarşı etiraz edən yeni tip irrasionalizmə qarşı m übarizə gender tə d q iq a tla rm m əsasmı təşkii etdi. Bu b a x ım d a n d a Q a d m h ərəkatm m , - "femin etirazı"nm üç mərhələsi a ş a ğ ıd a k ü a n ə h a tə edir: 1. 70-ci illərdə feminizm problem lərinin, x ü su sib so- siologiya və h u m a n ita r elmlərdə əsl partlayışı və can lan m a- sı. 2. B u partlayışm nəticəsində Q ə rb universitetləri və kollecləri tədris p ro q ra m la rm m a q a d m tədqiqatları üzrə tədris k u rsları daxil edildi. "Q adm amiii" cəmiyyətin sosial və siyasi h ə y a tm d a getdikcə d a h a çox əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. 3. N əhayət, "femin" problem ləri üzrə əsl elmi istiqa- m ət və tə d q iq a tla n n yaranm ası, təşəkkül ta p m a sı sırf qa- d m tə d q iq a tla n n d a n , ümumiyyətlə g en d e r təd q iq atla rm a keçid yaratdı; insan cəmiyyətinin, mədəniyyətinin və qar- şıhqh m ünasibətiərinin bütün aspektləri g en d ed ə bağhdır, b u n a görə də bu istiqamətin çərçivəsində a n c a q q a d m problem ləri ilə m ə h d u d la ş m a q o lm az B a x m a y a ra q ki, k o n k r e t m a s k u lin femin təsəvvürləri b ü tü n m ədəniy- yətlərdə eyni deyil, gender differensiyası və assimetriyası bütün cəmiyyət və mədəniyyətlər üçün x arak terk d ir. • Cəmiyyətə yeni baxış: gender və feminzm. • Gender tədqiqatlan: problemlər və araşdırmalar. • Cinslərin qarşılıqlı münasibətlərinin psixo-fiziki və sosial aspektləri. Cəmiyyət və o n u n sosio-mədəni təsisatlərı feminist q a d m la rm tənqidinin əsas hədəfi oldu. Fem inizm in əsas ir a d la n aşağıdakı m ü d d əalard a ifadə olunmuşdıı: - q ad m ları həmişə siyəsətdə "kənarlaşdırblar" və hal-hazırda on larm hakimiyyəti kişilərin hakim iyyətindən azdır; - q a d m la r bir çox cəmiyyətiərdə həmişə d a h a az maariflənm iş olmuşlar; - onlara sosial rol o y n a m a q im kanı d a h a az verilib və k ə n a rd a yaradıcı işlə məşğul olm aq üçün o n la ra d a h a az v a ria n tla r təklif olunur; cəmiyyətlərin əksəriyyətində q a d m la r kişilərə nisbətən d a h a az pula və ya müftə, pulsuz d a h a ağır iş yerinə yetirirlər: - q ad m ların bir cins kimi özlərinə alçaq qiymət vermələri şirnikləndirilir. P roblem in iki m ü m k ü n həlli var: a) "androgen ideal" - cinsi rollarm (analıq) ləğv olunm ası h e sab m a cə- miyyətin "bircinsliliyini'' əldə etmək. Bu h ald a kişi ilə q a d m a ra s m d a m ünasibətlər hakimiyyətdən, z o rd a n və ədalətsizlikdən azad olardı. "L a b o rato r" (süni) u şa q la n an d ro g e n idealm həyata keçirilməsinə köm ək edə bilər. M ə h z o n d a "birinci növ" feminist q a d m la rm fıkrincə, bütün fərqlər a ra d a n qalxacaq: q a d m la r d a h a rasionalist, d a h a m əntiqh, güclü və cəsur olacaqlar: b) iknci feminist q a d m la r m əktəbi üçün kişilərlə q a d m la r arsm dakı fərq realdır, q a d m la rm təbiəti başqadır, lakin qiymətcə kişi təbiətindən heç də geri qalmır. Q a d m la r xüsusi keyfiyyət və qabiliyyətə malikdirlər: səciyyəvi q a d m düşüncə tərzi kişi təfəkkürünə nisbətən d a h a intuitivdir, em osional cəhətdən d a h a səimimidir. d a h a q u ru c u və genişdir. O, kişilərin elmi, rasional, məntiqi, analitik düşüncə tərzinə ta m qiymətin alternatividir. F em inizm bu kimi q a d m xüsusiyyətlərinin əsl q iy m ə tin in cəm iyyət tə rə fin d ə n t a n m m a s m a nail olm aq d ır. C in slərin fərqləri öz-özlüyündə b u fərqlərlə əsaslandırılan çoxsaylı m üxtəlif sosial və siyasi n o rm a la rı zəruriliklə şərtləndirə bilməz. B una görə də feminist q a d m - lar cinslə (sex), soyla (gender) fərqləndirirlər. M isal üçün, fe m in is t q a d m l a r m ü x tə lif dillərdə m ü x tə lif sözlərin (isimlərin) kişi, q a d m və o rta cinsinin təyin o lu n m a s m d a k ı fərqləri gətirirlər. S im ona de B ovuar özünün "İkinci cins" (1949-cu il) k i ta b m d a göstərmişdir ki, cəmiyyət kişi başlanğıcm ı müs- bət m ədəni n o r m a kimi qəbul etdiyi halda, q a d m başlan- ğıcmı əksinə, mənfi, n o r m a d a n k ə n a ra sa p m a h esab edir. B u n a görə də q a d m la r "yad" q r u p kimi təyin o lu n u r və bərabərlikdən, h ətta öz h əy at tərziərini sürməlc "qanunili- yindən" m ə h ru m edilirlər. "Seksüal siyasət" k ita b m m müəllifı K e y t M iller "patriarxat" anlayışı və o n u n la bağlı hakim iyyət və dissi- dentliyin (fərqli fıkirliliyin) əzilmə, b oğulm a a tr ib u tla n n ı dövriyyəyə gətirir. P a tria rx a t - a ta la rm hakim iyyətidir: elə ailəvi, sosial, ideoloji, siyasi sistem dir ki, o r a d a q a d m a aid o lan h ər şey kişiyə tabe olu n u b . Q ad ın larm əzilməsi kişi- dən bioloji fərqlərə görə yox, q ad ın başlanğıcım n cəmiyyət tərəfm dən törəm ə kimi qəbul o lu n m a sm d a n irəli gəlir. Sek- sual siyasət-sosial hakim iyyətin q a n u n u d u r, seksual ha- kim iyyət isə in sa n la n həm birbaşa zorakılıq, həm d ə mə- dəniyyət vasitələri ilə idarə edir. Ənənəvi m ühitdə qəbul o lu n m u ş d u r ki, kişi - insa- n m mentallığı eynidir, q a d m mentallığı isə o n la r d a n fərq- lidir (psixiatr-həkimlərin apardığı və nəticələri əvvəlcədən m əlum olan sosioloji tədqiqatları bu fıkri təsdiqbyirdi) S u la m if F a y e rs to u n özünün "Cinsin dialektikası" kitabm - d a qeyd edirdi: "Əgər təbiət q ad m ı kişidən fərqli etmişsə, cəmiyyət o n u in sa n d a n fərqli edibdir." O n a diqqəti cəlb etm ək lazım dır ki, kişi və qadm ı qarşı-qarşıya q o y a n mədəni-simvolik sıralard a cinslərin real bioloji fərqini göstərən birinci cütlükdən (kişi-qadm) so n ra yerdə q a la n q a rşıq o y m a la r sosial və m ədəni - simvo- lik səciyyə daşıyır, açıq və gizli dəyər qiymətləndirilməsin- d ə n ib a r ə td ir . S ek su al (cinsi) q iy m ə tlə n d irm ə hiss edilmədən gender qiymətləndirm əsinə keçərək "femin" və "maskulin" q a n ş d ın lm a s ı problem ini yaradır. F ik rim izcə, "gender" termini b ir çox səbəbdən çox d a u ğ u rlu deyil, a m m a o artıq elmi term in o lo g iy ad a "özü- nə yer etdiyindən" tədqiqatçılarm o n u necə b a ş a düşdüklə- rinə m üraciət etm ək lazımdn*. Psixoloq R o d a U n g er "Cinsin və genderin yeni təyi- ni" (1979-cu il) m əqaləsində təklif etm işdir ki, cins (sex) sözü yalnız b u xüsusi bioloji m exanizm lərə (x ro m o so m və y a fızioloji fərqlər) aid olanda, gender- cəmiyyətin q a d m və kişi kimi m üəyyən etdiyi və onlar üçün tipik və arzu o lu n an h e s a b edilən və cizgilərə, n o r m a l a r a , stereo tip lərə, vəzifələrə aid o lan sosioloji, mədəni və psixoloji aspektlərin tədqiqatı üçün istifadə edilsin. C əm iyyətin feminizm tərəfm d ən tə n q id in d ə n və o n u n əsas dəyərlərindən tam am ilə aydm olur ki, gender problem lərinin hesabı bizim dünyagörüşümüzün əsaslarmı dəyişir və insan sivilizasiyasmm tarxinin yenidən d ərk edil- məsi məsələsini irəli çəkir. G e n d e r problem inə əhəmiyyət verilməzsə, insanlığm yaxm və uzaq gələcəyini q a b a q c a d a n bildirm ək m ü m k ü n deyil.' 1 '•Oıı;ıot:o(|)iı«” . M .. cTp. 4Ü6 ------------------------------------- 45 Kişilərin və q a d m l a n n sosial, ictimai vəziyyətlərinə mədəniyyətin daxil etdiyi müxtəlifliklər ünsiyyətin müxtəlif səviyyələrində tarixi cəhətdən bir-birlərini a n la m a ğ a gəti- rib çıxarır. Kişilərin em osional təmkinliliyi, praqm atizm i və rasionallığı, o n l a n n həddindən artıq aktivhliyi və hərə- kətlərindəki qətiyyətlihk, q a d m la n n hissiyathhğı, emosio- nahhğı, intuisiyası, o n l a n n yum şaqhğı və qətiyyətsizliyi, k o m p rö m is a x ta rm a ğ a cəhd etmələri ilə b irb aşa ziddiyyət- dədir. Q a rşıh q h an la şılm a m a q d a kişilər, özlərinin şəxsi meyllərinə və qiym ətlərinə əsaslan araq , q a d m la rı şərh etməyə d a h a meyllidirlər. M ü n h e n Universitetinin fəlsəfə üzrə professoru Q itta A xsm qeyd etdiyi kimi, kişi hesab edir ki, əgər q a d m la r "yox" deyirsə - bu "bəlkə də" dem ək- dir, yox əgər o "bəlkə də" deyirsə - bu o d e m ə k d ir ki, o bu və y a digər m ə n a d a "hə" fikirləşir. A xırm cı o n u bildirir ki, in s a n la r verbal dildən, sözdən b a ş q a ünsiyyətin digər vasitələrindən istifadə edirlər. Ünsiyyətin ən qədim və zəngin vasitələrindən biri də "əİ-qoI, qaş-göz hərəkətləri" "dili" sayıhr. Sosial əhəmiy- yətli m əİum atİarm 2/3-yə qədəri əsas etibarı ilə "hərəkətlər" dili ilə ötürülür; d a h a d o ğ ru su , "hərəkətlər dili"ndə susm aq m ü m k ü n deyildir, biz d a im a nə isə "ötürürük" və insanlar tə r ə f m d ə n tə sv ir o lu n m a ğ a m ə r u z qalırıq. Və bu, rasionalhğm və m əntiqin ikinci p lan a keçdiyi ünsiyyət səviyyəsidir. Belə hesab o lu n u r ki, "hərəkətlər" "dili" seksualhqla b irb a şa əlaqəlidir, su b y ek tiv e r o tik a s m m və obyektin seksual o y u n la n n m xüsusiyyətlərini ifadə edir. həqiqətdə "hərəkət dili" - geniş k o m m u n ik a siy a m eydanıdır: o, insa- nm keyfıyətİəri, əhəmiyyətli fərdi əlamətləri h a q d a məlu- m a t ötürür: yaş, cins, irqi mənsubiyət, hisslər, göstərişlər, özünü qiym ətləndirm ə, "mən" obrazı, sosial status. Bu, o n a görə m ü m k ü n d ü r ki, eyni z a m a n d a həm alət, həm də vasitə olan bədən iki müxtəlif q a y d a la ra tabedir. Verbal dildən fərqli o la ra q "real" dil q a y d a -q a n u n elementidir. O n u n dili, icra hakim iyyətinin aləti olub, hökm ranlıhq a trib u tu n a m ahkdir. Cinslər a ra s m d a əsas müxtəflik - gender ideyalan - sivilizasiyanm m ü rək k əb prosesində konkretləşdirilir ki, bu z a m a n fərd tərəfm dən m ədəni və sosiai q a y d a la r mə- nimsənilir. "G ender" cəmiyyətdə "qadm hq" və "kişihk" an lay ışlan ilə əlaqələndirilən bütün təsəvvürlərin və üm u- milərin cəmini bildirir. "Genderləşdirmə" həm də o n a gətir- di ki, q a d m m və kişinin əvvəllər dəyişkənli, dağılmış əl-qol hərəkəti, davranışı aydm və kəskin k o n tu rla r qazanm ış oldu. Bədən, ictimai ideologiyanm və şəxsi eyniləşdirmənin bütöv birləşmə yerinə çevrilir, bədən "üçüncü cinsi əlamətə" çevrilir. Cinslərin sosioloji müxtəlifliyi və onlarm psixoloji b ə r a ə t o l u n m a İ a n , cinslərin a r a s m d a h ö k m ra n lığ m (tabeçiliyin) qarşılıqlı münasibətlərini gücləndirir. Deməli, afto n o m iy a (müsətqillik, azadhq) və özünü dərk, cəmiyyətdə fıziki qüvvə, sosial hakimyyət və seksul potensiya ilə b irb a şa əlaqələndirilir və onlar birm ənah şəkildə "kişiliyə" aid edihr. Ə ks vəziyyətdə "kişiliyə" aid ö z ü n ü d ə rk əvəzinə " q a d m a aid" özünə diq q ət, özünə məxsus bədənin özgəninki kimi "başqası" üçün nəzərdə tutulm uş kimi seyri əmələ gəlir. GözəIIiyə qarşı getdikcə a rta n tələblərə (bir q a y d a olaraq kişilərin irəli sürdüyü) uyğun gəlmək üçün, qadın bədəni çoxsaylı dəyişikliklərin hədəfinə və q u r b a n m a çevrilir. Cəlbedicihk prinsipi q ad m - lar üçün "döş köynəyinə", "qadınlıq" isə - ikinci təbiətə çevrihr. M a d a m ki, hakimiyyət həm də təyinedici hakimiy- yətdir, geyim (və saçdüzümü) hakimiyyətin həlledici fak- to r u n a çevrilir, cəmiyyətdəki sosial vəziyyəti əks etdirir. "Estetik nüfuz" sahibləri (modelyerlər, üslubçular), dini, k ü b ar və ya "xüsusiyyətçi" hakim iər olan k iş ib r - nəinki özlənnin, həm çinin q a d m geyimlərinin dəb qoyanla- ndu'. Kişi geyimi: ra h a td ır, funksionaldır, keyfıyyətlidir, sosial vəziyyəti və rifahı təyin edərək o ailə s ta tu s u n a qarşı etinasızdır. Q a d m geyimi həmişə cəlbedicilik yəni başqası üçün fa y d a h h q m eyarı ilə qiym ətləndirihr. O, sərbəst hərəkəti məhdudlaşdırn-, səhhət üçün zərərlidir, ziyan gə- tirir (korset, korsaj). Çox vaxt g ey im b aiiə vəziyyəti müəy- yən o lu n u r (qadın ərdədir və ya yox). Beləlikb, hakim iyyət m üəyyənbşdirir, aydm iaşdı- n r , nəzarət edir, cəzaİandınr. L ak in , "genderlekt" (cinsi dil) göstərir ki, bir dildə iki dialekt - q a d ın m dili və kişinin dih əksər hallarda qarşıiıqh anlaşılm azdır (məsələn, kişinin yüksək səsi-təcavüz əlaməti olduğu halda, q a d m m k i hal- təbdən çıxm aq kimi qəbul edilir). B unlar jestlərə, mimi- k ay a, baxışlara, bədənin vəziyyətinə, hərəkətə də aiddir. Ə t r a f d a d a v r a n ış və o n u n m ən im sən ilm ə si h ə m ç in in q ad m ların və kişilərin fərqli o ld u q la n n m göstəriciləridir. Kişiləri səciyyələndirən böyük m ə k a n zəbti, maşın- larm , kabinetlərin (öz m ə k a n m m , ərazisinin müdafıəsi) öl- çüsü, q a d m l a n n m ə k a n d a köməksizliyi, "yad" m ə k a n d a hərəkət azadlığm m və o n u n s ü r ə tb hərəkətetm ə qabiliyyə- tinin m əlıdudluğu ilə əksdir; kişilərin vahid m ək an ı q ad m - lar üçün kütləvi və şəxsi m ühitə parçalam r. D em ək olar ki, şüursuz mədəniyyət q a d ın obrazm ı kişinin rəqibi kimi qəbul edir, o n u n əks cinsin nüm ayəndə- sinin ta m h ü q u q lu p a r tn y o r u n a çevrilməsi - gender prob- lemini a n la m a q la zənginləşmiş yeni mədəniyyətin vəzifə- sidir. 6. GENDERTN A Z Ə R B A Y C A N D A TƏ ŞƏ K K Ü LÜ V Ə G E N D E R STA TİSTİK A SIı • Gender statistikası haqqmda. • Gender Azərbaycanda: rəqomlər və faktlar. Cəmiyyətdə q a d ın la n n və kişilərin hüquq bərabərli- yinin b ərq əra r olmasını əks etdirən gender p ro b le m b ri sosial həyatın bütün sahələrini əhatə edir. Hazu'da cinsi bə- ra b ərlik məsələiəri ən a k tu a l siyasi, iqtisadi və sosial problem lərdən biridir. A rtıq bütün cəmiyyət üzvləri gender problem lərinin q a n u n d a n , elmdən gerçəkləşib reallaşması istiq am ətin d ə çalışırlar. Əvvəllər uçot və statistikanm dövrün siyasi konsepsiyasm dan irəli gələn vahid m etodo- logiyası m övcud o ld u ğ u n a görə S S R İ tərkibində olan xalqlarm tarixi, coğrafi, milli və mədəni xüsusiyyətləri nə- zərə ahnm ırdı. Bu d a respublikalar üzrə gender stereotiplə- rini ifadə etm ir və beynəlxalq müqayisələr və paralellər a p a r m a ğ a im k an vermirdi. Nəhayət, I998-ci ildən başlaya- ra q gender statistikası istiqamətində işlər h ər il m ütəm adi o la ra q aparıhr. N əzərə çatd ıraq ki, Pekin D eklarasiyasm da statisti- ka məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. K o n fra n sm ma- te n a lla r m d a deyilir: "MiIIi statistika xidmətləri cəmiyyətdə q a d m və kişilərin vəziyyəti ilə bağh p ro b lem və məsələlərin cins və yaş üzrə bölgüsünü özündə əks etdirən statistik m ə l u m a t l a r m to p la n m a s ı, işlənməsi, təhlilli və nəşr olu n m asm ı yerinə yetirirlər". Müstəqil in k işa f yoluna çıx- mış respublikam ızda insanlar cəmiyyətdə öz mədəni, milli və cinsi özünəməxsusluğunu yenidən d ərk etm ək və yeni- dən zəruri etm ək üçün müəyyən yollar a x ta n rla r. Bütün d ü n y an m d e m o k ra tik ölkələrində olduğu kimi bizim ölkə • B u b ö lm ə lo fsilau ilə R o n a MirzəzacİD ■’G e n d c r . C ə m iy y ə t. İ n s a n h ü q u q u . S iy a sə t" m o n o q r a f i y a s ı B ak ı. 2003. səh. 364-390 də də əhalinin gender m əntiqində ilkin dem o q rafık biliklə- rin fo rm alaşd m lm ası ak tu allıq kəsb etməlidir. G e n d e r statistikası-cəmiyyətin bütün sahələrində q a d m və kişilərin vəziyyətini səciyyələndirir. O, q a d m və kişilərin b ərab ər h ü q u q və im kanları prinsipinin yerinə yetirilməsi, o n l a n n hər b ir xüsusiyyətləri üzrə tələblərə cavab verən optim al sosial-dem oqrafık siyasətin işlənib hazırlanm ası üçün əsas verir. Ü m u m ilik d ə r e s p u b l i k a n m g e n d e r m ənzərəsi belədir: A zərb ay can RespubHkası 1991-ci il o k ty a b rm 18- dən müstəqil dövlətdir. H ak im iy y ət forması - prezident respublikasıdu'. Ə razisi 86600 k v .k m -d ir. A z ə rb a y c a n R espublikası şim aldan R u s iy a (Dağıstan), şim al-qərbdən G ürcüstan, c ə n u b -q ə rb d ən E rm ən ista n və Türkiyə, cənub- d a n İran ia həm sərhəddir. H ə r kv.km-ə əhalinin sıxhğı 92 nəfərdir. Əhalinin üm um i sayı 8.158.000 nəfərdir ki, o n u n 4.175.000-i q a d ın , 3.983.000-i isə kişidir. Ə h a lin in təxm inən 13%-i q a ç q m və m əcburi köçkündür. A zərbaycan R espublikası 1992- ci ilin m a r tm d a n B M T -nin üzvüdür. 1995-ci ildə müstəqil dövlətin ilk Konstitusiyası qəbul o lu n m u şd u r. K o n stitu siy a ən ali qüvvəh q a n u n olm aq etibarı ilə q a d ın la rm diskrhninasiyasm ı q a d a ğ a n edir ki, bu d a 25-ci m a d d ə d ə "kişi ilə q a d m m eyni hüquqları və a z a d lıq la rı v ard ır" kim i təsbit o lu n m u ş d u r . K o n stitu siy an m bu tələbi eyni z a m a n d a A zərbaycanm bir çox qanunları, R e s p u b h k a Prezidentinin, H ö k u m ə tin və Milli MəcHsin q a n u n və q ə ra rla rı, f ə r m a n l a n ilə tənzim lənir. A k t u a l p ro b le m lə rd ə n biri o la r a q , digər ölkələrdə o ld u ğ u kim i, g e n d e r s ta tis ti k a s m m in k iş a f etdirilm əsi sa h ə sin d ə , R e s p u b l ik a D övlət S ta tis tik a K om itəsində də müəyyən işlər görülür. Ü m u m iy y ə tlə A z ə r b a y c a n d a 1995-ci il P ekin k o n fra n s m d a n so n ra gender problem ləri m a ra q d o ğ u ru d u . "G ender məsəbləri" sahəsində ilk məruzələr "Qadm və İ n k iş a f ' (sədri professor E .Suleym anova olm uşdur) Mər- kəzində, so n ra la r isə araşdırm alar, sem inar və treninqlər B M T İP -n in 1997-2000-ci illərdə "G ender Layihəsi" (koor- d in a to ru psixologiya ehnlər namizədi R .İbrahim bəyova o lm u şd u r) çərçivəsində geniş vüsət almışdır. Tədricən re s p u b h k a d a G e n d e r mərkəzləri, Elm i-tədqiqat İnstitutla- n n d a "G ender tə d q iq atia n " şöbələri, Q H T -lər formalaş- m ağa başladı. A z ə r b a y c a n əhaHsi h a q q m d a ü m u m i təsəvvür y a ra tm a q üçün yenə də statistikaya.m üraciət edək. 2002- ci ihn göstəricilərinə görə h ər 1000 nəfər kişiyə düşən q ad m m sayı 20- 30 yaş a ra s m d a 1039- 1121 nəfər, 40- 60 yaş a ra s m d a 1060- 1213 nəfər idi. Ə gər şəhər və kənd əhalilərini də gender statistikası b a x ım m d a n xarakterizə etsək belə mənzərə ahnar: şəhərdə əhalinin 14,7 faizi q ad m lar, 10,9 faizi kişilər, kənddə isə paralel olaraq 15 faizə nisbətən 12 faizdir. O rta ömür uzunluğu q a d m la r d a 75, kişilərdə 67 hesab olunm uşdu. A z ə rb a y c a n d a əhalinin təhsil, sosial və professional istiqam ətlərdə tərəqqisi m əlu m sosializm q ru lu ş u n d a n əvvəlki dövrdə inkişaf etsə də, m əlum SSRİ konstitusiyası cinsi ayrı- seçkiliyə fərq qoym am ış, q a d m la r üçün icbari o rta təhsil, q a d m la rm kişilərlə bir yerdə təhsil almasmı q a n u n la təsbil etmişdi. Təhsil sahəsində hüquq bərabərliyi h a q q m d a q a n u n hal- hazırda öz qüvvəsindədir. 2000- ci il təhsil üçün göstəricilər belədir; AIi m əktəblərdə 36600 nəfər q a d m və 51900 nəfər kişi, o rta ixtisas m əktəblərində isə 26200 q a d m və 12600 kişi oxuyur. Cinsi mənsubiyyət üzrə y a n a şd ıq d a 2000-ci il statis- tikasm a görə elm sahəsində fərqlər belədir: akadem ik kişi- lərin sayı 36 nəfər, q a d m 1 nəfər; ak ad em iy an m müxbir üzvünün 57 nəfəri kişi olduğu halda, 3 nəfəri qadm ; elmlər d o k to r u 1375 nəfər kişi, 175 nəfər q a d m ; elmlər namizədi 5875 nəfər kışi, 2625 nəfər q a d m d ır. Ali təhsil və tədiqat müəsisələrində q a d m la r texniki* və elmi sahələrdən çox, əsasən h u m a n ita r və ədəbi yaradıcılıq sahələrində məş- ğuldurlar. Q a d m la r əhalinin əksəriyyətini təşkil etdiyi kimi q a d m müəllimlərin də sayı kişilərinkindən çoxdur. K ənd yerlərində cinsi bərabərsizliyin bütün əlamətləri getdikcə d a h a d a artır. K ən d d ə q ad ın və qızlar d a h a çox ev təsəı- rüfatı ilə m əşğuldur, o n la rm əsash təhsil alm ağ a im k a n la n yoxdur. Beləliklə, o n la rm təhsil h ü q u q u ayn-seçkiliyə uğ- rayır. G etdikcə adət h ah n ı a lm a ğ a başlayan, Bu kimi hal- lar azyaşh qızlarm erkən ərə verilməsi və təhsildən yayıl- m a s m a rəvac verən amillərdəndir. A z ərb ay ca n m əmək e h tiy a tla rm m 45%-ni q a d m la r təşkil etdiyi h a ld a , r ə h b ə r lik d ə k ilə rin yalnız 1,5%-i qadmdn-, kənd təsərrüfatm da-peşəkar işçi qadm lar-10% , vəzifədəkilər-l,3%-dir. K ə n d tə sə rrü fa tm d a ağır işlərin 70- 75%-i q a d m l a r m üzərinə düşür. 1994-cü ildə şəhərdə sənayedə işləyənbrin 44,6%-i q a d m olm uşdur-rəhbərlikdə isə-3,1%- i. Ü m um ilikdə götürəndə q a d m l a n n əmək haqqı kişilərinkindən 30% aşağıdır. Ə n pis vəziyyət pensiyaçılar və ahıllar arasm d ad ır; tən h a a n a la r 142645, dullar 318000, ço x u şa q h la r 120000-dir. İşsizlərin 60-70%-i qadm lardu'. Seçkilərə hədd (kvota) ləğv o l u n d u q d a n so n ra q a d m d e p u ta tia rm faizi S S ^ İ üzrə 50%- dən 27%- ə düşdü. A zərb ay ca n AIi Sovetində 1991-ci ildə 349 d e p u ta tm yalm z 17- si, yəni üm um i saym 4,8%- i q a d m idi. İlk Ali Sovetin tə r k ib in d ə n y a r a n a n M illi m əclisin 1992-ci ildə 50 nəfərindən 3 nəfəri q a d m idi. M u q a y isə üçün qeyd edək ki, R u s iy a d a -I6 , Özbəkistanda-9,6, T acik istan d a-3 , Ermənis- tan d a-3 , ABŞ-da-6, Türkiyədə-1,8, İranda-3,8, D a n im a r- ka, İsveç, N o rv eç d ə 35%-ə y a x m q a d m p a rla m e n t üzvü İdi. R e s p u b l i k a üzrə İcra H a k im iy y ə ti b a ş ç ıs m d a n 2- si q a d m d ır (2,6%). Lakin, o n u d a nəzərə çatdıraq ki, şəhər və r a y o n l a r d a bir nəfər q a d ın h u m a n i t a r və ya sosial məsələlər üzrə müavin təyin ediUr. A zərb ay can d a ali təhsili olan q a d m la rm faizi bey- nəlxalq s ta n d a rtla ra görə kifayət qədər çox yüksəkdir və kişilər üçün olan göstərici ilə təxminən eynidir. Səhiyyə və təhsil siste m in d ə işləyənlərin təx m in ən 65 faizi, elm sahəsində işləyənlərin ən azı 43 faizi qadm dır. Bununla belə, ölkənin ən yüksək inzibati və siyasi vəzifələrində q a d m la r zəif təmsil olunub. Ümumiyyətlə, ölkədə yüksək vəzifələrin 30 faizdən az hissəsini q a d m la r tu tu r. N azir sə- viyyəsindəki vəzifələrdə işləyənlərin 9 faizi qadm lardır. Vlini Məclisdə qanunvericiHyin qəbul ediİməsində məsul vəzifələrin 20 faizini q a d m la r tutur. Milli Məclisdə komis- siya sədri və sədr müavini, q r u p və ya şöbə rəhbəri vəzifə- lərdəkilərin 15,4 faizi q adm lardır. Xarici ölkələrdəki səfır- hklərdə işləyənlərin a n c a q 11 faizi q adm lardır. Nazirlər K abinetində q a d m la r hələ də nisbətən aşağı vəzifələrdə, texniki işlərdə çalışuiar. Belə ki, rəhbəıiik səviyəsində qa- d m la r ümumiyyətlə yoxdur, ekspert və ya məsul vəzifələrin yalnız 17 faizini q a d m la r tutur; h ökum ət s tr u k tu r la n n d a işləyən texniki işçilərin isə 83 faizi q adm lardır. Naxçıvan M R -s ı müstəsna hal təşkil edir; b u r a d a Baş Nazirin üç m üavinindən biri qadm dır. A z ərb ay ca n d a insan inkişafı- nm səviyyəsi ölkənin q a d m əhalisi üçün kişilərə nisbətən d a h a aşağıdır. Bu m ə n a d a 1999-cu ilin hesabatlarına görə ölkənin qadın əhalisi üçün İnsan İn k işaf İndeksi 0,687, kişi əhalisi üçün isə 0,744 təşkil edir. Om rün ehtimal edilən m ü d d ə t göstəricisi q a d ı n l a r d a d a h a y ü k sə k d ir, lakin o n la n n nisbətən aşağı təhsil səviyyəsi və Ü D M göstəricisi ümumi insan inkişafı indeksinin q a d m la r üçün d a h a aşağı səviyyəsini şərtlən d irir. A z ə r b a y c a n m g en d erlə bağlı İn k işa f İndeksi (G İİ) 0,715- dir. Bu kimi nəticələr göstərir ki, in sa n inkişafı p r o s e s in d ə kişilərin və q a d ı n l a r m bərabərliyinə nail o lm a q üçün q a d m la rm iqtisadi və yüksək keyfiyyətli təhsil a l m a q i m k a n l a n n ı g e n işlə n d irm ə k is tiq a m ə tin d ə işlər görülm əlidir. R e s p u b l i k a d a Q a d m P roblem İən üzrə Q a d m K om itəsi və 50- dək q a d m Q H T - ləri fəaliyyət göstərir. Q a d m la r m sürətlə təşkilatlanm asm m obyektiv səbəbi ilk növbədə əsasən qeyd etdiyimiz statistik göstəricilərdirsə, subyektiv səbəbi o n la rm d a proses və hadisələrdə müstəqil iştirak etməsidir. Ölkənin ictimai- siyasi h ə y a tm d a d a h a çox kişilərin fəalhq göstərməsi, q a d m la rm isə passivliyi də bir su'a amillərlə bağhdn'. Əsas səbəb kimi m addi iqtisadi d u r u m u n ən çox q a d m la r m çiy- ninə düşməsi (ailə başçısı rolu-həm ata, həm a n a olması), sosial təhlükəsizhyin zəifliyi, milh m entalitet baxmıı priz- m a s m d a n hələ də "siyasətçi q ad m " o b ra z m m özünə həyat- d a ta m status q a z a n m a m a sı, ağır ev işləri və s. kimi çoxsay- h təzadlarm təzahürüdür. M əhkəm ə sistemi. b a x m a y a ra q ki, rəhbəri q a d m d ır, say hesabı ilə hələ də kişilərin ixti- y arm d ad ır. S o rğ u la ra əsasən 100 kişi h a k im d ə n 18 nəfəri q a d m , 100 kişi vəkil m ü q ab ilin d ə 21-i q ad m d ır. P o h sd ə iş- ləyənlərin cəmi 2%- i q a d m d ır. Beləliklə, o n u d a qeyd edək ki, d em o k ratiy a fərdi azadhğı və q a n u n q a rşısm d a hamı- n m bərabərliyini nəzərdə tu tu r. Cəmiyyət gender sim- m etriyasm a d o ğ ru tənzimlənməlidir. X X I əsr gender dis- baiansm m form alaşm ası istiqam ətində sürət götürməlidir. 1994-cü ildən q a d m ia rm IV Ü m u m d ü n y a K o n fra n - sma hazn-hq məqsədilə, dövlət stru k tu rları və Q H T - in qa- d m nüm ayəndələrindən ibarət Q a d m la rm Milii Hazıriıq K om itəsi yaradıldı. Bu K o m itə həm beynəlxaiq aiəmdə, həm də resp u b lik ad a m ü x tə h f səpgili q a d m məsəİələrinə həsr o lu n m u ş sem inar, treninq, sərgi və dəyirmi m asa ə tra fm d a m üzakirələr keçirir. O n ia r Pekin K o n f ra n s m d a n əvvəi keçiriimiş C a k a r ta , N y u -Y o rk , M in s k və A n k a ra k onfranslarının da fəal işürakçısı olm uşdu. R espublikada qəbul o lu n a n q ə ra r və qanunlar, əksər vaxt gender siyasə- tini özlərində ehtiva etmədiyi üçün, müəyyən boşluqlar var- dır. Bu d a həqiqətdir ki, K onstitusiyada təsbit olunm uş b ərab ər h ü q u q la r real bərabər im k an lar ohnam ası üzündən gerçəkləşmir. P F P -d a müəyyənləşdirilmiş on iki problem- istiqam ətlər A zərb ay can d a fəaliyyətdə olan q ad m , gender və insan h ü q u q la n təşkilatlatlannm d a strategiyası kimi q əb u l o lu n m u ş d u r . 1998-ci il y a n v a rm 14-də "A zərbaycanda q ad ın larm ro lu n u n artırılması haqqm da" R espublika Prezidentinin sərəncam m a əsasən Q adm Prob- lemləri üzrə Dövlət Kom itəsi yaradıldı. N azirlər Kabi- netinə tapşırıldı ki, ölkənin siyasi, iqtisadi, mədəni həyatın- d a q a d m l a n n ro lu n u a rtırm a q məqsədilə müvafıq təkliflər işləyib hazırlasm. I998-ci ilin sentyabr ay m d a müstəqil A z ə r b a y c a n R e s p u b lik a s m d a ilk dəfə R e s p u b lik a q a d m la rm m I qurultayı oldu. II qarultayı isə 2003-cü ilin se n ty a b rm d a keçirildi. O a r a b a ^ m ünaqisəsi gender müstəvisində. MüstəqiIIiyinin ikinci onilliyini y a şa y a n A zərbaycan, bu il- lərdə E rm ən ista n m hərbi təcavüzünə m əru z qalmış, ərazi- sinin 20%- ni itirmiş. işğal z o n a sm a çevrilmişdir, o n u n I m ily o n d an çox qaçqmı və m əcburi köçkünü vardır. Azər- baycan q a d m la rı 1988-91-ci illər müstəqillik u ğ ru n d a ge- dən milli a z a d h q h ərək atm m əsas hərəkətverici qüvvələrin- dən olm uşdur. Bütün hadisə və proseslərdə kişilərlə bəra- bər q a d m la r d a y ax m d an iştirak etmişlər. 1990-cı il 20 y a n v a rd a Bakıda və respublikanm digər ərazilərində sovet q o şu n la rm m törətdiyi q a n h faciənin q u rb an ları su'asmda yaşlı, gənc, ziyah, a h m q ad m lar, h ətta məktəbli qız uşaqla- rı d a var idi. Q a ra b a ğ münaqişəsinin q u r b a n la n oh"nuş jurnalist, həkim qadm larım ız qəhrəm anlıq rəmzinə çevril- mişlər. Q a ç q m və məcburi köçkünlər a ra sm d a q a d m la r çoxluq təşkil edir. B un u n obyektiv səbəbi isə m üharibənin nəticəsində ailə başçısmı, oğlunu, q ard aşm ı, atasını, ərini itirmiş q a d m və qızlarm olması və həyatm bütün ağırlığmm o n la rm üzərinə düşməsi olm uşdur. A z ə rb a y c a n d a in s a n la n n öz ərazisinin bir yerindən digərinə qaçq m və m əcburi köçkün kimi köçüb m əskunlaş- ması probiem inin tarixi-siyasi kökləri vardır. Bu hələ 1828- I830-CU illərdə R u s im p e riy a sm m apardığı müstəmlə- kəçilik siyasəti nəticəsin d ə e rm ə n ilə rin b ir hissəsinin I r a n d a n A zərb ay can m D a ğ h q Q a r a b a ğ ərazisinə köçürül- məsi ilə başlamışdı. Köçürülən ermənilərlə yerli azərbay- c a n h la r arasm d ak ı m ünaqişənin kökləri o dövrdə alovlan- mış, b u günə qədər də d a v a m etm əkdədir. 1905-07-ci və 19I8-20-Cİ illərdə də erm əni təx rib atçılarm m A zərbaycanm Bakı və Şam axı şəhərİərində törətdiyi q a n h q ırğ m la r azərbaycan tarixinin ağrılı səhifələridir. 1948-1953-cü illər- də E rm ə n ista n d a n , tarixən həm in ərazilərdə kök salmış, 4 100 m indən çox a z ərb ay ca n h z o ra k ıh q la qovulm uş, Azər- b a y c a n d a m əskunlaşm alı o lm u ş d u r. 1988-89-cu illərdə S SR İ dövründə yenə E rm ə n is ta n d a y aşayan 230 m in azər- baycanlı həm in resp u b lik ad a n zorla, ağır işgəncələrə mə- ru z q a la ra q qovuldular. 1990-cı ildə O rta Asiya və Q aza- xıstandan, milli m ünaqişə nəticəsində, didərgin düşmüş 50 m inədək axısxa (mesheti ) tü rk ü də A zərbaycana p ənah gətirdi. 1992-ci il 26 fevral X ocalı faciəsi zam anı bütov bir şəhər yerlə yeksan edilmiş, 613 nəfər dinc əhali, o cümlədən 63 uşaq, 106 q a d m vəhşicəsinə öldürülmüş, 487 nəfər şikəst edilmiş, 1275 sakin, qocalar, u şa q la r, q a d m la r əsir aparıla- raq tarixdə misli görülməyən zülmə, təhqirə və təcavüzə m əru z qaimışdn'. Yüzlərlə q a d m , gənc qız, uşaq xəbərsiz itkin düşmüşdür. 1990-94-cü illərdə E rm ə n is ta n m silahh birləşmələri A zərb ay can to r p a q la r m m 17300 kv.km -ni (14 rayon mər- kəzi və 834 kənd ) işğal etdi, 700000 nəfarədək azərbaycan- 1 d aim i yaşayış yerini tə rk etm əyə m ə c b u r edildi. E rm ənistan hərbi birləşmələri tərəfmdən A zərbaycan tor- p a q la rm m işğalı nəticəsində ölkəyə 53,5 m iyard ABŞ dol- ları həcmində zərər dəymişdir. 1995-ci ilin m a r tm d a B M T-nin Q a d m la rm Stalusu üzrə K om issiyasm m 39-cu sessiyasmda A zərbaycan qadm - larm m müdaxiləsi və tövsiyyəsi nəticəsində "Hərbi müna- qişə o c a q la rm d a girov götürülmüş q a d m və uşaqlarm azad edilməsi h a q q m d a " q ətn am ə P F P -n m layihəsinin son va- rian tm a daxil edilib, qəbul olunm uşdu. 1995-ci ildə Pekin- də keçirilmiş Q a d v m la rm IV Ü m um dünya K o n fran sm d a A zərbaycan q a d m l a n "Silahh münaqişələr zam anı əsir düşmüş q a d m və u şa q larm azad edilməsi b arəd ə’’ BMT-nin Q ətnam əsinə müvafıq o la ra q Q a ra b a ğ müharibəsi zamanı əsir düşmüş uşaq və qadm larım ızm q a y ta n lm a sı tələbini irəli sürmüşlər. O n la r həm çinin bu m üharibənin sülh yolu ilə q u rta rm a sı üçün d ü n y a ictimaiyyəti tərəfmdən yardım göstərihııəsini xahiş etm işdır. N ü m a y ə n d ə heyəti işğal olunm uş ərazilərdə hərbi işğal z a m a m q a d m və uşaqlarm pozulm uş h ü q u q la n n m müdafıəsinə d ü n y a İctimaiyyətinin diqqətini cəlb etmiş, bu sahədə onlara köm ək göstərilməsi- ni xahiş etmişdilər. K o n fra n s d a məhz A zərbaycan qadm la- rm m tələbi ilə bütün d ü n y a q a d ın la rm a müraciət qəbul edilmişdi. M üraciətdə deyilirdi ki, o n la r öz ölkələrinin dövlət və din rəhbərlərİndən tələb etsinlər ki, təcavüz zama- nı əsir alm mış q a d m və uşaqlarm insan h ü q u q larm m fəal müdafıəsi sahəsində əməli tədbirlər görsünlər. Azərbaycan q a d ı n n ü m a y ə n d ə lə ri h ə m ç in in K o n f r a n s ın ü n v a n m a üzərində konfransın simvolu olan b ay raq təqdinı etmişdİ- lər. Bayrağm üzərində "Öz d o ğ m a evimə q a y ta rm məni" çağırışı ilə minlərlə q a ç q m q ad m ın imzası v ar idi. Bunlarm m ü q a b ilin d ə P F P " G iro v götürm ə"(116-cı m ad d ə) zorakılıq form ası kimi daxil edildi. Yüz minləri əiıatə edən qaçqm lıq və m əcburi köç- künlük halı iqtisadi keçid dövrünü yaşayan gənc, müstəqil respublikam ızm vəziyyətinə kəskin surətdə mənfı təsir edir. R e sp u b lik a n m m üxtəlif ra y o n la n n d a , çadu* düşərgələri və y a ta q x a n a la rd a m üvəqqəti o la ra q yerləşdirilmiş b u in- sanlar ağlasığmaz məşəqqət, çətinliklərə düçar olmuş, adi insan üçün nornıal olan tələbatlardan m ə h ru m vəziyyətdə yaşayırlar. H ərbi müdaxilə zam an ı 100-dək uşaq, 442 qa- dm , 370 q o c a əsir götürülmüşdü ki, s o n ra d a n A zərbaycan R espubU kasm m hərbi əsirlər, girovlar və itkin düşmüşlər üzrə D övlət K om issiyasm m gücü və tələbi ilə 30 uşaq, 92 q a d m və 115 q o c a m azad etm ək m üm kün olm uşdur. M ü- h aribənin depressiv əlamətlərini y aşayan minlərlə insan əsəb və ru h i xəstəlikdən əzab çəkir. Son z a m a n la r dünya m ə tb u a tm d a q a d a ğ a n o lu n m u ş insan alveri məsələsindən bəhs edən yazılarda E rm ən ista n m d a adı xüsusilə tez-tez hallandırılır. G ü m a n etm ək o lar ki, hərbi m ünaqişə döv- ründə itkin düşm üş A zərb ay can v ətən d a şlarm d an b u qor- xulu biznesdə tran sp lan tasiy a üçün əmtəə kimi istifadə edi- lir. R e sp u b lik a H ərbi Əsirlər, G iro v və İtkin D üşənlər üzrə Dövlət K om issiyasm m m ə lu m a tm a görə, Q a r a b a ğ m üna- qişəsi nəticəsində 4928 nəfər itkin düşmüşdür. O n l a n n 56- sı uşaq, 327-si q a d m , 364-ü yaşlıdu'. 1988-ci ildən bəri əsirlikdən az a d edilənlər 1330 nəfərdir və qeyd etməliyik ki, onİarm hamısı kişilərdir. P F P -in "Q a d m la r və hərbi m üna- qişələr"ə həsr o lu n m u ş 131-149-cu m addələri bu işdə müəyyən rol oynam ışdu'. 199S-ci il m aym 18-dən 20-dək B ak ıd a "Q a d m h ü q u q ları-İn san h ü q u q lan d n '. Q a d m la r və h ə rb i m ü n a q işə " m ö v z u s u n d a B eynəlxalq K o n f r a n s keçirilmişdir. K o n fran sı B M T İP, Y U N İ F E M , U N H C R və A zərb ay can hökum əti birgə təşkil etmişdiIər.Tədbirə d ü n y a n m 13 ölkəsindən çoxlu nüm ayəndələr dəvət olun- ınuşdu. Q a r a b a ğ münaqişəsinin əsas tərəflərindən biri olan E rm ən ista n R espublikasınm nümayəndələri də iştirakçılar a r a s m d a idi. K o n fra n s iştirakçılan P F P üç prinsipinin nə- zərdən keçirilməsinin vacibliyi h a q d a razılığa gəlmişdilər: - dinc q u ru c u lu q d a və hərbi münaqişələrin həll o lu n m a sm d a q a d m l a n n rolu; - q a d m la ra qarşı zorakılıq; - q a d m la rm h üquqları insan hüquqları kimi, o cümlədən q açq m larm və m əcburi köçkünlərin d o ğ m a y u rd -y u v a la n n a q ay tan lm ası və həlli u z u n m ü d d ət tələb edən digər məsələlər. Bu məsə- lələr, k o n fra n s iştirakçılan olan 13 ölkədə yaranm ış vəziy- yətlə ə laq ə d ar olaraq, müvafıq və ak tu al hesab edilmişdir. İş tira k ç ıla r b u məsələləri öz milli h ö k u m ə tlə rin in və ictimayətlərinin nəzərlərinə çatıracaqlarm a söz vermişlər. İştirak çılar həmçinin B M T -nin köməyi ilə subregional və regional əlaqə sisteminin yaradılması məsələsində konsen- susa nail olmuşlar. Subregional k o n fran sm məqsədləri: - ailədə, cəmiyyətdə, milli və beynəlxalq səviyyədə q a d m la ra qarşı zo rak ıh ğ m qarşısm m alm m ası və ləğv edilməsi işində əldə o lu n m u ş effektif təcrübə mübadiləsi; - əm əkdaşhq m əqsədi ilə və regional dialoqlarm aparılm ası üçün foru- m u n yaradılm ası; - gələcək fəaliyyətdə konsensusa nail olunm ası. Bakı Bəyannam əsinin yekun nəticəsi strategiya və m exanizm i müəyyən'edən k o n k ret fəaliyyət p ro q ra m ı oldu. Bu sənədlər milli və regional səviyyələrdə hazırlanmışdı. B M T "Z o rak ıh q la mübarizə və sabit sülh quruculuğu üçün q a d ın la rm ro lu n u n gücləndirilməsi üzrə əm əkdaşhq siste- mi" a d h uzunm üddətli p ro q ra m ın həyata keçirilməsinə kö- m ə k göstərəcəyinə razılıq verdi. Göstərilən əm əkdaşlıq p r o q r a m m m məqsədləri bunlardır: - H ərbi konfliktlərin qarşısm m alm m a sm d a və regionda sülhün bərqərar olması prosesində q a d m la n n ro lu n u n möhkəmiəndirilməsi; - Qa- d m la ra qarşı zorakıhğın qarşısm m ahnm ası və ləğv olun- ması üçün tədbirlərin lıazu'lanması; - Q a d m la n n , o cümlə- dən q a ç q ın la n n və m əcburi köçkünlərin lıüquqlarm nı qo- runm ası. Bakı k o n fra n s m d a girovlar h a q d a d a məsələ qaldı- rılmış, 330-dək q a d m m və 60-dək uşağm taleyi diqqət mər- kəzində olm uşdur. "A zərbaycan q a d m la rm m Bakı Assosa- siyası" qeyri-dövlət təşkilatı B M T -n in İn san hüquqları üzrə Ali K o m m is a rh ğ m m Cenevrə ofısində b u məsələ ilə əlaqə- d a r olaraq çıxış edmişdir. Q eyd o lu n a n problem lə əlaqədar o la ra q m ünaqişə dövrü ərzində q a ç q m la rm və məcburi köçküniərin məsələləri i b bağh 100 -dən çox hüquqi sənəd qəbul edilmişdir. 1994-cü ilin m a y m d a atəşkəs elan o lu n m u şd u r. Sülh müqaviləsinə d ə fə lə rb cəhd edilsə hələ də k o n k re t nəticə yoxdur. M ün aq işə tərəflərinin, beynəlxalq təşkilatların d a müdaxiləsi olm aqla, həm dövlət, həm də qeyri dövlət struk- turları səviyyəsində keçirtdikləri saysız görüşlərdə hələ ki, heç bir irəHləyişə nail olunm am ışdır. T o r p a q la r m işğalı ilə bütün insani h ü q u q la n pozulm uş əhalinin əsas həssas qru- p u olan iqadmlarm m ünaqişədə zo rlan m a, cinsi təzyiq, m əcburi ham iləhk, döymə, təhqir etm ə haliarm ı xüsusi qeyd etməliyik. M ə h z P F P - n m 116-cı m addəsi b u kimi hal- lara qarşı çıxış edir. 1995-ci ildə B M T -n in 39-cu sessiyasm- d a B M T Baş ICatibinin üzərinə q o y u lan q a d ın ia rm azad edilməsi məsələsini Pekin K o n f r a n s m d a öhdəlik kimi üzə- rinə götürən Q ə tn a m ə hələ də icra o lu n m a m ışd ır və Post- Pekin dövründə o n u n müddəti d ö rd dəfə uzadılm ışdır (40, 41, 42, 43, 44-cü sessiyalarda). 1998-ci ildə respublika N azirlər K a b in e tin in q açq m lar, m əcb u ri köçkünlər və əhalinin m iqrasiya şöbəsi tərəflndən respublikanın bütün rayonlarını ə h a tə edən xüsusi sorğu keçirilmişdir. Bu sorğu nəticəsində q a ç q m və məcburi köçkün q a d m la r m təhsili, məşğulluğu. sağlam hğı və yaş göstəriciləri təhlil olunm uş- dur. Bu m əlum atlara görə qaçq m və məcburi köçkün qa- d m larm məşğulluğu müxtəlif ray o n lar üzrə müxləlif şəkildə p ay la n m a q la 30% o lm u şd u r və onlarm a ra sm d a kənd yer- ləri çoxluq təşkil edir. Bu q a d m la n n 16,4%-i müəllim, 12,35-i tibb işçisi, 7,6%-i mədəniyyət işçisi, 41,1%-i kənd təsərrüfat işçiləri, 15,6%>-i isə digərləridir. Ümumilikdə gö- türdükdə isə qaçq m və məcburi köçkünlərin 419171 nə fəri q a d m d ır ki, b u n u n d a 120265 nəfəri 28,7%)-i qaçqm , 298906 nəfəri 71,3%-i köçkündür . I998-Cİ ildə q a ç q m la rm və məcburi köçkünlərin problem lərinin həlli üzrə dövlət p ro q ram ı qəbul edilmişdir. Bu p r o q r a m d a n irəli gələn vəzifələri yerinə yetirmək bey- nəlxalq h u m a n ita r təşkilatlarm, dünya dövlətlərinin kömə- yi və iştirakı o lm a d a n həyata keçirmək m üm kün deyildir. Beynəlxalq q u ru m la rm q a ç q m və m əcburi köçkün ailələri- nə, o cümlədən, ilk növbədə - tən h a və ailə başçısı olan qa- d m lara, yardım və köm ək sahəsində respublikada geniş fəaliyyət göstərilir. Q a ç q m və məcburi köçkün qadıhlarm milli tərkibi belədir: 399058 azərbaycanh, 375 rus, 1902 kürd, 17677 türk, 159 nəfər isə digər millətlərin nümayən- dəsi. Q a ç q m və məcburi köçkün q a d m la rm 15878-i ali, I9384-Ü o rta ixtisas, 85123-ü orta, 45397-i n a ta m a m orta, 75065-i ibtidai, 58059 nəfəri isə başqa təhsilə malikdir. Sta- tistika d a göstərir ki, o n la n n inkişaf potensialı yüksəkdir. Y aş tərkibinə görə: 6 yaşm a qədər 40597 nəfər: 7- 17 yaş arası 73632 nəfər; 18-49 yaş arası 121619 nəfər; 50 və o n d an yuxarı 63060 nəfərdir. Ailə tərkibinə görə: 29484- ü çoxuşaqh ana; 4253-ü şəhid anası; 16948-i ailə başçısı olan qadm ; 3595-i tənha qadm ; 114229-u qız uşağıdn-. R əqəm lər aydm göstərir ki, hərbi m ünaqişə nəticə- sində zorakıhğa m əruz q alm a b u q a d m la rm şəxsi həyat tər- zini də köklü dəyişmişdir., Pekin P la tfo rm a sm m 210-233-ci m addələrində qeyd o lu n ah "Q ad m larm insan hüquqları" m ü d d ə a sın d a olan əsas h ü q u q la rd a n - yaşayış yerindən, iş yerlərindən, təhsil a lm a q d a n , dinc ailə m ünasibəti q u rm a q - d an, ən əsası insan kimi inkişafdan m ə h ru m etmişdir. Ə h a- Ünin b u hissəsinin d a h a çox qayğı və müdafıəyə ehtiyajı vardır. Bu q a d m la r m üm um i saym m böyük hissəsi özü ailə başçısı olan, tənha, kimsəsiz şəxslərdir. R e a lh q göstərir ki, q a ç q m və m əcburi köçkün qa- d m la r m böyük bir hissəsi yoxsuUuq və işsizUklə m übarizə a p a r a r a q n o rm a l həyat tərzini, çətinhklə də olsa y a şam aq u ğ r u n d a m übarizədə öz əsil peşəsini, sənətini, savadmı, qa- d m a u y ğ u n qabiUyyətini itirmiş xəstə, c a v a n ikən qocal- mış, gücsüz və ağır psixoloji gərginUk vəziyyətindədir. O n- larm içərisində olan gənc qızlar isə xüsusən fıravan həyat tərzindən m ə h ru m oİub, sosial bəlalar, məhrum iyyətlərlə üzləşir və P F P - n m 259-285-ci m addələrində göstərilən "Qız u şa q ları"n m vəzifə və h ü q u q la rm d a n m ə h ru m d u rla r. O n- l a n n əksəriyyətinin təhsilə, tibbi xidmətə, qidaya, geyimə və inform asiyaya ehtiyajı vardır. L a k in b u ra d a c a qeyd edək ki, b u q a d m və qızlar dövlətin sülh məram lı gedişlərinə böyük ümidlə y a n a şa ra q , öz d o ğ m a to r p a q la r m a qayıdacaqları günü gözləyirlər. O a d ın la ra qarşt zorakılıq. Pekin Bəyannam əsinin 113-cü b ə n d in d ə deyilir: "Q a d m la ra qarşı z o ra k ıh q termini q a d m m fıziki, cinsi və psixoloji sağ lam h ğ m a ziyan, əzab- əziyyət gətirən cinsi əlamət əsasında h ər cür zorakılıq aktı deməkdir". Bu həqiqətdir ki. tarixən A z ə rb a y c a n d a mənəvi, adətlərə görə q ä d m xüsusi hö rm ət sahibi olmuş, ailənin na- m u s u hesab edilmişdir. Q ad m , o cümlədən də, əsasən qızlar xüsusi o la ra q kişi cinsi tərəfm dən him ayə o lu n u b q o ru n - m u ş d u r . T ə b ii ki, nəinki cəm iyyətdə, h ə m də ailədə müəyyən z o ra k ıh q nüm unələrinə d a im a rast gəUnmişdir. Son illərin dəyişiklikləri ailə-cəmiyyət zəm inində bütün cinsləri obyektiv və subyektiv səbəbiər üzündən zorakılığa m əruz q oym uşdur. R espublikanın müstəqillik qazandıq- d a n so n ra üzləşdiyi çoxsayh problemlərin təzahürü d a h a çox ağu'hğı q a d m la rm çiyninə qoym uşdur. M üharibədə çöxlu sayda kişi itkisi, ölümü kütləvi surətdə zorakıhq əla- məti yaratm ış, insan bir insan olaraq bütün həyat vasitələ- rindən m ə h ru m olunm uş, tarixi adət-ənənələrə söykənən vərdişlər zərif q a d m ı bərkitmiş, belə deyək ki, "kişiləşdir- miş" dir. Ə n yaxm ı və yaxud tam madığı fərd tərəfm dən ha- ra d a sa və kimlərinsə vasitəsilə törətdikiəri təhlükə, qorxu və ya zo rak ıh q h a lla n q a d m m norm al inkişafm da ən bö- yük maniədir. A z ə rb a y c a n d a keçirilən sosioloji so rğ u lar təzahür edən zo rak ıh ğ m m üxtəlif form alarm ı aşkarladı. Onlara: m üharibə nəticəsində baş verən kütləvi zorakıhq; ailə-məi- şət zəminində ailə zorakıhğı; iş yerində zorakıhq; flziki mə- nəvi və cinsi mənəvi zorakılıqlar aiddir. Ailə-məişət zəmi- nində olan zorakılıq faktları, milli adətlərdən irəli gəlir, ənənəvi o la ra q heç də statistikada daim dəqiq əksini tap- mır. Ailə daxili problem lərin açıqlanm ası çox n a d ir hal- lard a aşk arlan ır. Ailədə kişi cinsi (ata-qardaş-ər-oğul) tərəfmdən fıziki zorakıhğm səviyyəsi 26,1% təşkil edir. Q a d m la r ən çox mənəvi zorakıhğa m əruz qalu'lar - 61,3%. Əlbəttə, X X əsrin əvvəllərində bu nəticələr tərsinə idi. Son illər ərzində ictimai-siyasi mühitin dəyişməsi digər təzyiq form alarım d a yaratdı. Şəhid vermək, ailəyə başçıhq etmək, tə n h a q a lm a q qadını iqtisadi çətinliklərlə üzbəüz qoydu. D igər tərəfdən, b ü ro k rat m əm u rlarm "sənin şəhi- dini m ənm i öldürmüşəm" tipli so y u q q a n h münasibəti də q a d ın m mənəviyyatmı ”zorladı". D axih İşlər N azirhyinin 2000-ci ilə olan m əlum atına görə q a d m la ra qarşı 1062 cinayət hadisəsi qeydə ahnmış- dır. B u n lard an 46-ı z o ıia m a və onlara sui-qəsd cəhdi; 31-i qəsdən a d a m öldürm ə və qəsd; 20 -i sağlamlığa ağır zərbə vurm a; 83-ü az ağır zərbə vurm a; 18-i soyğunçuluq; 13-ü d ə b d u z lu q ; 69-u xuliqanlıq və s-dir. 1180 nəfər q a d m cina- yət məsuliyyətinə cəlb olunub. O n la rd a n 15-i qəsdən a d a m öldürmə və o n a sui-qəsd; 89-u şəxsi və d ö v b t əm lakını oğurlam a; 91-i dələ-duzluq; 122-i xuliqanlıq; I 86-1 nar- kotik vasitələr saxlanm ası, yayılması və s-dir. Türkiyədə və Birlləşmiş Ə rəb Ə m r lik b r in d ə 43 qa- dm fahişəliyə, 3 nəfər isə n a rk o tik m a d d ə b r yay d ığ m a gö- rə həbs edilmişdi. O c ü m b d ə n , bir neçə gecə b a r la r m d a yo- luxucu xəstəlik d aşıy an 32 q a d m müəyyən edilmiş və xəstə- x an ay a göndərilmişdi. Bakı şəhərində isə üm um ilikdə 433 q a d m müalicə üçün xəstəxanaya göndərilmiş və o n la rd a n 400 nəfərinin m ü x tə h f növ dəri-zöhrəvi x ə stəlik b ıin ə yo- luxması müəyyən edilmişdi. Q a d m Ə m ə k İslah K olo n iy asın d a q a d ın la r a r a s m d a k e ç irib n so rğ u y a əsasən onları cinayətə s ü rü k b y ə n səbəb- b r b e b açıqlanır: "bir tikə çörək ucundan" n a r k o tik m a d d ə satışm a cəlb o lu n u b ; müəyyən təzyiq ciltmda cinayətkar q ru p a qoşulub; x ırd a xuliqanlığa görə; ailə-məişət zəminin- dəki p r o b le m b rlə əlaqədar. M ə lu m d u r ki, fahişəlik qadınm öz şəxsi işi sayılır və q a n u n la təqib edilmir. L akin fahişəxana saxlam aq, qız və q ad m ları müəyyən v a s i t ə b r b ə b alıb vasitəçilik etm ək ci- nayət hesab o lu n u r və A zərbaycan R espublikası C M -n in 299-cu m addəsi i b cəzalandırılır. Azyaşhları fahişəliyə cəlb etmə C M -n in 215-ci, 16 yaşm adək şəxsb cinsi əlaqədə ol- m a 1 1 1 -ci m a d d ə b r i b cəzalandırılır. 2 və ya d a h a çox ar- vad sax lam aq C M -n in 130-cu, qadm ı zorla q a ç ırm a 129- cu, q o r x u tm a və z o rla m əcburi nigaha sövq etm ə 128-ci m a d d ə b r i i b tənzim olunur. 1996-cı ilin m a y m d a A zərbay- can d a "İn sa n la rla ticarət və üçüncü şə x sb r tərəfm dən fahi- şəliyin is tis m a n n a qarşı m übarizə h a q q m d a " K onvensiya- ya qoşu lm u şd u r. İn san a-q ad ın a fiziki təzyiq o n u n psixi aləminə, d ü n y a görüşünə yəqin ki, öz təsirini göstərir. Qa- d m və kişi mənəvi zənginliyi, əxlaqi saflığı, fıziki kamilliyi özündə birləşdirməli və inkişaf etdirməlidirlər. E rm ənistanla münaqişə nəticəsində qız və q a d m la ra qarşı ə n ağrılı təcavüzlər edilmişdir. Azyaşh qızlarm vali- deynlərinin gözü qarşısm da zorlanması, u şa q la n n öldürül- məsi, südəm ər körpəli a n a la n n döşlərinin kəsilməsi, qad;n- larm kürəklərinə q a y n a r sa m o v arlar bağlanm ası f a k tla n bəşəriyyətdə görünməmiş zorakılıq ak tlan d ır. D üşm ən əli- nə əsir düşm əm ək nam inə intihar hökm u seçən, qayalar- d a n özünü a ta n qız-qadm m h a q q m m zorlanm ası fa k tla n reallıqdır. Bu gün əsirhkdə girov olan 300-dən çox q a d m m ən ağır işgəncələrlə ləyaqət və şərəfmin tapdalanm ası, zorla d o ğ u zd u ru lm ası ən qatı zorakıhqdır. Bu isə P F P -n m "bə- rabərlik, sülh və ink işaf yolunda" ( 1 12 -ci m addə) çağırışına təm am ilə ziddir. A zərb ay can insan h ü q u q larm a aid 20-dək beynəl- xalq K onvensiyaya imza atmışdır. 1995-2001-ci illər ərzin- də verilən am nistiyaya görə minlərlə əhv o lu n an larm ara- sm d a q a d m la r da vardır. H ə r insana həyatm m ilk a m n d a n verilən h ü q u q la r o n u n insan hüquqları və əsas a z a d h q la n - dır, o n l a n n q o ru n m a sı və həyata keçirilməsi üçün şərait y a r a tm a q hökum ətlərin vəzifəsidir (PF P , 210-cu maddə). Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|