G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u

" G E N D E R   V Ə   İ N S A N   H Ü Q U Q U "  
Ä R A Ş D IR M A  B İR L İY İ  ( G İ H A B )
Ə L İ  A B A S O V
R Ə N A   M İ R Z Ə Z A D Ə
G E N D E R Ə  
G İ R İ  Ş
(Cəm iyyətdə cinslərin  sosial  ro lla n   və  qarşılıqlı
m ünasibəti  problemləri)
B A K I - 2004

Əli Seyidabbas oğlu Abasov,  Rona Seyidrza qızı  Mirzəzadə. 
"Genderə  giriş"."  Gender və  İnsan  H üququ"
Araşdırm a Birliyi  (G İH A B  ),  Bakı 2004,  120  səh.
4
N ə şr Açıq  Cəmiyyət  Institu tu  - Y a rd ım  F o n d u n u n  
maliyyə  dəstəyi  iiə  həyata  keçirilmişdir.
K ita b  cəmiyyətdə cinslərin sosial rolları və qarşıhqlı 
m ünasibətinin  bəzi  fəlsəfı,  tarixi  və  sosial-siyasi  problem - 
lərinə  həsr  o lu n m u şd u r.  K ita b d a   m üasir  d ö v r A zərb ay can  
re a lh q la n   k o n k re t  rəqəmlər,  faktlarla  gender  statistikası 
aspektində  təhlil  olunm uş,  müəyyən  təklif  və  tövsiyyələr 
verilmişdir.  K ita b   geniş  oxucu  kütləsi,  Q H T-Iər,  tədqiqat- 
çılar, müəllim və tələbələr  üçün nəzərdə tu tu lm u şd u r.
G  I2010Q0Q00 
121-2004
Ə L İ   ABASOV,  R Ə N A  M İ R Z Ə Z A D Ə

M U N D Ə R IC A T
Giriş  ...................................................................................... 4
1.  G e n d e r  anlayışı  h a q q ın d a   üm um i m ə lu m a t.................. 7
2.  G ender:  tarix,  ideya və  n ə z ə riy y ə lə r........................... 22
3.  B ə ra b ə rh ü q u q lu q ,  q a d m   hərəkatı, g e n d e r ................. 27
4.  G e n d e r və m ədəniyyət......................................................39
5.  Cəm iyyətin  feminist  tən q id i............................................43
6.  G e n d e rin   A z ərb ay ca n d a  təşəkkülü və
gender statistikası  .  . .   : .................................................. 49
7.  N əticə  ..................................................................................81
8.  T əd ris p r o q r a m l a n ......................................................... 84
9.  K içik ensiklopediya  ....................................................... 96
10.  Ə l a v ə l ə r ........................................................................... 97

G İR İŞ
X X   əsrin  son  qərinəsində  id ra k d a   yeni  istiqamətlə- 
rin  y aran m ası  m üşahidə  edilir.  Bu  istiqamətlər  ayn-ayrı 
fənlərin çərçivəsinə  y erbşm ir,  istər  təbiət,  istərsə  də h u m a- 
nitar  x arak terli  elmlərin  geniş  sahələrinin  ümumiləşməsini 
iddia edir. Təbii ki,  bu d a  paralel  olaraq m etodoloji dünya- 
görüşü  və  ü m u m i  fəlsəfi  problem lərə  də  toxunur.  Eyni  za- 
m a n d a ,  o n la r bizim yaşadığımız dünya,  bəşəriyyətin yarat- 
dığı  sivilizasiya və müəyyən  sistemə  sahnm ış  id ra k  üsulları 
h a q q m d a   q ərarlan m ış təsəvvürlərimizə də öz dəyişmələrini. 
gətirir.  Bu  b a x ım d a h   qlobal  və  sosial  ekologiyanı,  sistemli 
tə d 'q iq a tla n ,  m ü a s ir   in fo rm a siy a   nəzəriyyəsini,  siner- 
getikanı  və  b ir  sıra  digər  sahələri  də  b u ra y a   daxil  etm ək 
olar.  Bu gün  b u   istiqamətlərə X X   əsrin  s o n u n d a n   etibarən 
d a h a   çox  aktuaUıq  kəsb  edən,  özünün  nəzəri  və  p raktiki 
tətbiqini  genişləndirən  gender  tədqiqaitlarm ı  tam   h üquqla 
daxil  etm ək  olar.
T ə q d im   o lu n an   dərslikdəki  mühazirələr respubhka- 
mızda  gender  təd q iq atilarm a  -  "cinslərin  qarşıhqh  müna- 
sibətinin  fəlsəfəsi"nə,  mədəni  ən'ənələrin  təsiri  a ltm d a  
cəmiyyətdə  q ad ın   və  kişinin  sosial  vəziyyətlərinə,  o n la rm  
rollarını  tədqiq  edən  istiqamətə  həsr  o lu n an   ilkin  təd q iq at 
yönümlü  k ita b m   (Bax:  ƏIi  S eyidabbas  oğlu  və  R ə n a  
Seyidrza  qızı  "G ender  tədqiqatları",  B.,  1999)  yenidən 
ışlənmiş və  təkmilləşmiş  nəşridir.
A zərb ay ca n   üçün  gender  tədqiqatları  yeni,  geniş 
ictimaiyyətə tanış olm ayan m övzudur.  Qeyd edək ki, M D B  
ölkələrində  II minilliyin s o n u n d a n   problem   tədqiq  olunur, 
dünya  p r a k tik a s m d a   isə  bu  tədqiqatlarm   y a ra n m a sın m  
yaşı  X X   əsrin 
60-C] 
illərindən  başlayır.  G e n d e r  tədqiqatla- 
rm m  q a y n a q la r m d a  əsasən  q a d m la r d u r u r d u   və  b u n a  görə 
də  bəziləri  səhvən,  bəziləri  isə  bilərəkdən gender  mövzusu-

nu  q ad ın   problem i i b  paralel müstəviyə gətirirlər.
Bəs  bu anlayışm tarixi h a q q n ıd a  nə bilirik? N ə  üçün 
Q ə rb d ə  bu  p ro b lem   belə  aktualdn-?  "G ender  nədir?"  kimi 
s u a lla r m   c a v a b m ı  a x t a r a r k ə n   də  çox  v a x t  q a d m  
məsələsinin  "genderi"  əvəz etməsinə gəlib çıxuıq.
K ita b d a   m öv zu n u n   bir su'a  əsas  problem inin  qoyu- 
luşuna,  tarixi,fəlsəfl  yönüm də  izahm a,  klassifıkasiyasmm 
müəyyən  araşd ırm alarla verilməsinə cəhd  olunm uşdur.
K jta b d a   əks  o lu n a n   ümumi  və  xüsusən  də  respub- 
likam ıza  aid  problem lər  kompleksi  qeyd  olunan  sahənin 
d a h a   yeni  və  tə d q iq a ta   ehtiyacı  olan  m ə q a m la n   ilə  bağh- 
du'.  A rtıq  bu  gün  "gender"  anlayışı  ilə  bərabər  "gender  el- 
mi",  "gender tə d q iq a tla n "  a d la n a n   xüsusi  bir  tə d q iq a t  isti- 
qam ətləri də form alaşm aqdadu'.  Bir önəmli cəhəti nəzərini- 
zə  çatd ıraq   ki,  a rtıq   Q ə rb d ə  gender  problemləri  üzrə  sırf 
elmi  mütəxəssislər  hazu'lam r,  dərsliklər,  k ita b la r  nəşr  'edi- 
lir.  D ü n y a   şöhrətli  O k sfo rd   universitetində  gender  proble- 
mi  üzrə dissertasiya  işləri yazıhr,  geniş  həcmdə  tə d q iq a t iş- 
ləri  aparıhr.  Bu  b a x ım d a n   A zərb ay can d a  da  müəyyən  irə- 
liləyişləri  qeyd  edə  bilərik.  Belə  ki,  B M T -nin  "G ender 
İnkişafda" layihəsinin (I997-2000-ci illər) bilavasitə dəstəyi 
ilə ( k o o rd in a to ru  d o sen t R .İb rah im b əy o v a) A z ərb ay ca n d a 
gender  problem inin  tədrisi  və  tədqiqinə,  təbliğinə  im k an  
yarandı.  Bu  gün  A M E A ,  B D U ,  Q ərb  Universiteti,  Q a d m  
Problem ləri  üzrə  Dövlət  K om itəsi  və  bəzi  nazirliklərin  də 
nəzdində gender problem ləri üzrə şöbələr var,  gender artıq 
tədris  olunur,  müəyyən  təd q iq at  işləri  aparıhr.
Sizə  tə q d im   etdiyim iz  k ita b   p o p u ly a r   x a r a k te r  
daşıyu'  və  oxucuları  gender  problem lərinin  əsası  ilə  tanış 
etm ək  məqsədi  güdür.  Bu  k ita b d a   ümumi  "G enderə  giriş" 
tədris  k u rsu n u   əhatə  edən  altı  mühazirə  mətni,  iki  tədris 
p ro q ram ı verilmişdir. Q eyd edək ki, mühazirələr ya  18 sa at 
və  ya  24  saathq  m ühazirə  k u rsla n   üçün  nəzərdə  tutulm uş-

dur.
BCitabm  "Əlavələr"  hissəsində  o x u c u la n n   istifadəsi 
üçün  əlavə  m ateriallar,  kiçik  en siklopediyadada  isə  bəzi 
anlayışlarm   izahı  verilmişdir.

1.  G E N D E R   ANLAYIŞI  H A Q Q IN D A
Ü M U M İ M Ə L U M A T
•  Problemin mahiyyəti.
•  '’Gender"  anlayışı haqqmda.
•  Qadin məsələsinə yeni  baxış.
•  Kişi və qadm stereotipləri.
X X   əsrin  60-cı  illərindən  etibarən  Q ərb   ölkələrinin 
sosial e lm b rin d ə   (antropologiya,  tarix,  psixologiya,  fəlsəfə 
və s.)  işlədilən  "gender"  anlayışı  q a d m   problem inin  ələlxü- 
sus,  cəmiyyətdə  q a d m   və  kişi  münasibətlərinin  təhlili  ilə 
əlaqələndirilir.  Q a d m   və  kişi  münasibətlərinin  adekvat 
təhlili üçün bioloji amillərin  kifayət  olması fıkri də bu döv- 
rə  təsad ü f ed irJ
X X  əsrin 70-ci illərindən qərb ədəbiyyatm da, əsasən 
ingilisdilli  ədəbiyyatda,  so n ra la r  isə  müxtəlif  ölkələrdə, 
h a z ır d a   A z ç ə r b a y c a n d a   d a   g en d e r  anlayışı  h a q q ı n d a  
müəyyən  təd q iq at cəhdləri  və mülahizələri  ilə  rastlaşırıq.
M ü a sir dövrdə  "G ender münasibətləri''  dedikdə şər- 
ti  o la ra q   cinslərin  ancaq  sosial-mədəni  sahədəki  o lan  
q arşü ıq h   münasibətləri  nəzərdə  tutulur.  H ərçənd  b u   baxış
yekdilliklə  qəbul edilməyib.2
U z u n  illər ərzində keçmiş SSR İ-də q a d m  h ü q u q ia n - 
na  d air  h ə r  hansı  elmi  görüşlərin  m e y d a n a   çıxm asm a, 
məsələyə  aid  tədbirlərinkeçirilməsinə  im k an   verilmirdi. 
Q ərb  isə  belə  hesab  edirdi  ki,  bu  m övzu  ilə  bağh  keçmiş 
S S R İ  m ə k a n m d a   heç  bir  ciddi  tə d q iq a t  işi  a p a n lm a d ığ m - 
d a n  və b u  işə istiqamət verə  biləcək xüsusiləşdirilmiş  tədqi- 
q a t  mərkəzləri də  olmamışdn'.  Qeyd  etm ək yerinə düşər
'  R .İ b r a h i m b ə y o v a .  " G e n d e r  güniin  tələbidir",  " G e n d e r;  q a d ın   p ro b le m İn in  
yeni  m ərhələsi"  k ita b ın d a ,  B..  1998,  s.  4.
-   Z .Q u lu z a d ə  " K e ç id   d ö v rü n d ə   r e s p u b lik a d a   g e n d e r  və q a d m  p ro b le m lə ri"   mə' 
qaləsi.  " G e n d e r:  q a d m   p ro b le m in in   yeni  m ərhələsi"  k i l a b m d a ,  B.,  1998,  s.  8.

ki,  yalnız  "qadın  məsələsi"  m ö vzusunda  ara şd ırm a la r  ol- 
m u şd u r.  Bu  təsadüfı  deyildir.  K eçm iş  Sovetlər  İttifaqm m  
təbliğat a p a ra tı bütün dünyaya sü b u t etməyə çalışmışdu* ki, 
"bizim  ölkədə"  q a d m   məsələsi  birdəfəlik  həll  edilmiş,  qa- 
d m l a r l a   kişilərin  b ə r a b ə r  h ü q u q lu lu ğ u n a   ta m   nail 
o lu n m u şd u r.  Sovet dövrünün  "q ad m  məsələ"sində cinslərin 
rəsmi  bərabərliyi  de-yure  m öcud  idi:  b ərab ər iş  üçün  bəra- 
bər  əm ək  h aq q ı  v a r  idi;  h ö k u m ətin   bütün  səviyyələrində 
q a d m la r m  təmsil o lu n m a la rm ı təm in edən k v o ta  sistemi və 
xüsusi  sosial  yönümlü  -  q a d m la rm   bir  çox  h ü q u q larm ı 
tənzimləyən qanunvericilik qüvvədə idi.  L akin  de-fakto isə 
cinslər  arası  bərabərlik  məsələsi  asim etrik  idi.  H a k im  
idealogiyaya tabe olan  "Q adm  ş u ra " la n  "q ad m  məsələ"sini 
tənzim ləyir,  q a d m l a r m   m ə n a fe   və  m a r a q l a r m ı   ideo- 
logiyaya  uyğun  təmsil  edirdi.  X X   əsrin  80-ci  illərində 
"q a d m   məsələ"si  artıq  ideologiyasızlaşdınldı,  Q a d m   şura- 
ları  yeni  q a d m   qeyri-hökum ət  təşkilatları  -  Q H T-lərlə 
əvəzləndi.  M əlum   Sovet H ö k u m ə ti  1981-ci ildə  "Q ad m lara 
m ü n a s ib ə td ə  
ayrı-seçkiliyin 
ləğv 
o lu n m a s ı 
h a q d a  
K onvensiyaya"  imza  atm ışdu’.  Sovet  m ə k a n m d a   ilk  dəfə 
isə  1991-ci  ildə  M o sk v a   şəhərində  "G ender  tədqiqatları: 
vəziyyəti  və  perspektivləri"  problem lərinə  dair  dünyanm  
qabaqcıl  alimlərimnin  iştirakı  ilə  Beynəlxalq  görüş  keçiril- 
mişdir.
Ə ksər  q ərb   ölkələrində  "feminist  tədqiqataları", 
"gender  tədqiqataları"  və  "qadm   problem ləri  tədqiqatı" 
m əfhum ları  çox  vaxt  sinonim   kimi  işlədilmişdir.  Lakin, 
elmi  p ra k tik a d a   ənənəvi  anlayış  kimi  bu  deyim  "qadm  
problem lərinin  lədqiqatı"  m ə z m u n u n d a   qəbul  edilir.  Bu 
istiqam ət  "qadm   problem inin  elmi  qolunun"  həm   nəzəri 
tədqiqetmə,  həm  də  təcrübi-öyrədən  hissəsi  kimi  təhlil 
edilir.  T ədqiqat  bu  baxım dan  q a d m la rm   ictimailəşməsinin 
tarixi  prosesini  əks  etdirir,  o n u n   tərkib  hissəsini,  cinslərin 
m ühüm  xüsusiyyətlərini  araşdırır.

Gender  -  qcidınlann  fəaliyyət  p ro q ra m ı  olan  Pekin 
P la tfo rm asın d a  "cinsi  xüsusiyyətləri  nəzərə  alan  elm"  kimi 
xarakterizə  olunur.  Belə  ki,  Pekin  Bəyannam əsinin  3-cü 
P la tfo rm a sm d a  deyilir;  "bütün dünyyada gender bərabərli- 
yinə  nail  olm aqla  bağh  q a d m la rm   q arşısm d a  qoyulan 
məsələlər  a n c a q   kişilərlə  tərəf-müqabillik  əsasm da  həll 
o lu n a bilər".
G e n d e r  tədqiqatları  -  bu,  ilk  növbədə  cinsin  sosial 
psixoloji  və sosial mədəni  xüsusiyyətləri aspektindən öyrə- 
nilməsidir.  Əlbəttə,  b u r a d a   iqtisadiyyat,  siyasət  və  sosial 
mühit  də  nəzərə  almır.  "G ender  təd lq iq atlan "  anlayışı  biz- 
də nə elmdə,  nə də içtimai h əy a td a özünə yer tapm am ışdır- 
sa da,  o öz predm etinə görə fəlsəfı və sosioloji  tədqiqatlara 
d a h a  yaxındır.  Bu  b ax ım d an   q a d m   h ə rə k a tla n   inkişafmm 
və  q a d m la r m   vəziyyətinin  sosial-fəlsəfı  aspektinin  öy- 
rənilməsini  qeyd  etm ək  olar.  L akin,  b u   təd q iq atlarm   nə- 
zərə  ça rp a caq   fərqləri  də  vardır.  Belə  ki,  q a d m la rm   sosial 
həyatında,  d a v ra m ş m d a   və  digər  h a lla rd a   psixoloji  fak- 
to r la n n   rolu  vaxtilə  qiymətləndirilməmiş,  ən  nəhayət  qa- 
dınlarm   vəziyyətinin  tərbiyəvi-tədrisi  funksiyalarm m   öy- 
rənilməsi  ilə  ta m a m   məşğul  olunm am ışdır.  B ununla  əla- 
q ə d a r  bir  neçə m ə q a m la n  qeyd edək.
Birincisi:  postsovet  m ə k a n m d a   yalnız  yenidənqur- 
m a   dövründən  b aşlay araq  sosioloqlar bu  məsələlərin  öyrə- 
nilməsinə  diqqəti  artirdılar.  O n lar  q a d m   hakİmiyyət  və 
siyasətdə,  q a d m   və  bazar,  q ad ın   d av ra n ışm m   psixologiya- 
sı və s.  kimi  tədqiqatlar a p a rm a ğ a  başqladılar.  Ə gər əvvə - 
lər  q a d m la r  tək  əməkçİ,  ən  yaxşı  h a ld a   bir  a n a   ya  uşaqla- 
rm  tərbiyəçisi  kimi  tədqiq  olun u rd u sa,  s o n ra d a n   tədricən 
q a d m la rm   vəziyyətinin,  cəmiyyətdə  sosioloji  ro lu n u n   və 
psixoloji  xüsusiyyətlərinin  bütün  müxtəlifliyi  ilə  sosial
analizinə  keçilir.
İkincisi:  həm  ölkəmizdə, həm   də xaricdə "q ad m   mə- 
sələsinin"  m əzm unu  nəzərə ça rp a caq   dərəcədə dəyişmişdir.

Bir çox  ink işaf etmiş  ölkələrdə  q a d ın la r  böyük  nailiyyətlər 
qazanm ış.  o n la r  ictimaiyyət  tərəfm dən  sosial-iqtisadi  və 
siyasi  h ü q u q la n n m   ta n m m a sm a ,  a n a h ğ m   və  uşaqlarm  
m ü d afiəsin ə  nail  o lm u şlar.  E y n i  z a m a n d a   q a d ın la r m  
dövlət  id a rə e tm ə   sistem ində,  is te h s a la td a   m a r a q la r m ı 
m ühafızə  edən,  o n la rm   şərəfini  və  mənliyini  q o r u y a n  
q a n u n la r m   və  inzibati  q a y d a la rm  d a   qəbul edilməsinə  nail 
olm uşdur.  İndi  "q ad m   məsələsinin"  q o y u lu şu n u n   və  həlli 
y o lla n n m   ağırhq  mərkəzi  cəmiyyətin  sosial-iqtisadi  və 
siyasi  inkişafm m   vəzifələri  və  im k a n la n   ilə  təyin  olunan 
q a d m   s ta tu s u n u n   artm ası  tərəfə  d a h a   çox  meyl  edir.  Belə 
ki,  gender  tədqiqatları  cinsin  birinci-bioloji  aspektindən 
fərqlənərək,  o n u n   digər  aspektlərinin  də  araşdu'ilmasmı 
məqsəd  sayu'.  Son  nəticə  belədir  ki,  gender  tə d q iq a tla n  
psixoloji  keyfıyyətləri,  d a v r a n ış   m o d elin i,  fəaliyyət 
növlərini,  q a d m   və  kişinin  peşəsini sosial  mədəni,  psixoloji 
asp ek td ə öyrənir.
İdeoloji  bax ım d an   "q ad m   məsələsi"  həm   də  özünün 
birölçülülüyünü  itirib,  m ü x tə lif  yönlü  o lm u şd u r.  Əsas 
p ro b lem   -  ölkənin  inkişaf  yolları  -  cəmiyyəti  bütünlükdə 
təbəqələndirdiyi  kimi,  q a d m la r  a ra s m d a   d a   ayrı  seçkiliyə 
səbəb olm uşdur.  Q adm ları yalnız üm um i m araq lar:  təhsilə, 
səhiyyəyə  və  q a d m   əməyinə  dövlət  himayəsi  deyil,  işləyən 
q a d m l a r a   sosial  z ə m a n ə tlə r  və  n əh a y ət,  u ş a q la r m  
saxlanm ası,  tərbiyə  olunm ası  üçün  lazımi  şəraitin  yaradıl- 
m ası  kimi  problem lərdə  birləşdirir.  D igər  tərəfdən,  bazar 
iqtisadiyyatm a keçid dövründə q a d m la r  işsizlikdən, cəmiy- 
yətdə  sosial  və  m addi  cəhətdən  təbəqələşmədən,  istehsal' 
sahələrindən  k ə n a rla ş d u 'ilm a q d a n   ilk  növbədə  əziyyət 
çəkirlər.  Bu  səbəbdən  q a d m la r  iş  yerini  itirmək  qorxusu 
altm da,  yüksək  və  zəmanətli  əm ək  h aq q ı  verilən,  lakin 
fıziki  cə h ətd ən   ağır  işlərdə  çalışm aq   m əcburiyyətində 
qalırlar.  Öz  növbəsində,  bu  dəyişikliklər  q a d m la rm   siyasi- 
ləşməsinin,  sosial  etirazm  h əy ata  keçirilməsində  iştira- 
k m m ,  p artiy alarm   və  ictimai  h ə rə k a tla rm ,  müxtəlif kütləvi

birliklərin  tərkibində  fəaliyyət  göstərməsinin  labüdlüyünə 
şərait  yaradırdı  ki,  bu  d a   cəmiyyətin  inkişafm m   keçid  və 
dönüş  dövrləri  üçün  xarak terik   xüsusiyyətlərdir.
Üçüncüsü:  q a d m m   cəmiyyətin  inkişafm dakı  sosial 
ro lu n u n   fəlsəfı-sosioloji  analizində  iki  müxtəlif baxış  möv- 
cuddur.  O n la rd a n   biri  q a d m la ra   sosial-dem oqrafık  q ru p  
kimi,  o  birisi  isə m ü ə y y ə a o lu n m u ş  sosial  statu sa  malik,  öz 
spesifık  dem o q rafık   xüsusiyyətləri  ilə  fərqlənən  iri  birlik. 
n a d ir  sosial  q r u p   kimi  baxır.  Ikinci  v a ria n t  d a h a   qəbul 
o lu n a  biləndir,  çünki,  qadm -real  m övcud  olan  və  empirik 
qeydə  alm an  nisbətən  ta m   və  sabit  sosial  q ru p d u r.  O n lar 
sosial  və  siyasi  proseslərdə,  istehsal  sahələrində,  mədəniy- 
yətdə  və  insan  həyatm a  xas  o lan   digər  sahələrdə  fəahyyət 
göstərirlər.  X X   əsrin  tarixi,  ələləxüsus  ölkəmizin  tarixi 
(əsasən  son  dövrlərə  aid)  "qadm -siyasətin  obyektidir" 
tezisinin dardüşüncəUUyini, h ətta sosial və mənəvi cəhətdən 
ta m   dəyərsiz  o l d u ğ u n u   s ü b u t  edir.  Ə k sin ə,  q a d m l a r  
praktiki  oUu'aq  tam   azadlığa  çıxmamış  sosial  qüvvə,  onun 
subyekti  kimi  son  dövrlərdə  fəaliyyətlərini  artırmışlar.  Bu 
qüvvə  tarixin  gedişinə  təsir  edə  bilən,  m ü x tə h f  vasitələrlə 
müdaxilə  edir,  cəmiyyətin  tərəqqisini  sürətləndirir  və  ya 
ləngidir,  münaqişələrin  y a ra n m a s m a   və  ya  o n la rm   həllinə 
şərait y arad ır və qarşısmı  ahr.
Dördüncüsü: dünya tarixindən m ə lu m d u r ki,  bir sıra 
iri  siyasi  və  sosial-iqtisadi  b ö h ra n la r  dövründə  q a d m la r 
ictimai  hərəkallarm   y a ra n m a s m m   təşəbbüskarları,  bəzən 
də Hdeıiəri ro lu n d a  iştirak etmişlər.  Bu z a m a n  o n la r nəinki 
"güclü  cinsi"  l ə k r a r   etm əm iş,  h ə tta   kişiiərə,  o n l a n n  
əxlaqm a  ,  dünyagörüşünə və s.  təsir göstərmişlər.
Qeyd  eidik  ki,  q a d ın la r  özlərinin  sərt  olm ayan 
stru k tu rlu   özünütəşki)  form alarm ı  (formal  və  qeyriformal) 
yəni,  qadın  QHT-Iərini  yaradırlar.  Ü m u m i  m a ra q   dairəsi 
olan  q a d m la r  bu  təşkilatlarda  ya  kiçik  müddətə,  ya  da 
uzun m üddətə biıiəşirlər.  B ununla əlaqədar hətta elmi  ədə-

b iy y a td a   eyniləşdirilən  " q a d ın   məsələsi"  və  "q a d m  
hərəkatı"  k ateq o riy aiarm ın   bir-birindən  fərqləndirilməsi 
zərurəti  m e y d a n a  çıxır.
"Q adm   məsələsi"  q a d m la rm  cəmiyyətdəki  vəziyyəti, 
onların  asılılıqdan  azad  olmaları  p ro q ra m m m   əsaslandırı- 
Imasmı  və  ictimai  həyatm   bütün  sahələrində  kişiİərlə  eyni 
h ü q u q a   nail  o lm a la n   y o lla n n m   d ərk   edilməsini  nəzərdə 
tutur.
"Q adm   hərəkatı"  sözün  geniş m ə n a s m d a   q a d m la rm  
Ö
2
  hüquqları  və  m araq ları  u ğ ru n d a  m übarizə  fo rm a la rm m  
müxtəlifliyini  bildirir.  Sosicloqlar  q a d m   hərəkatm ı  sosial 
h ə rə k a tm   bir form ası  kimi  öyrənirlər.  Q a d m   hərəkatı özlü- 
yündə  bir  m əqsəd  ə tra fm d a   birləşmiş,  üm um i  mənəvi 
dəyərlərə,  n o rm a la r sisteminə  və q a d m  dəyərlərinin rəmzi- 
nə  m alik  olan  müxtəUf  sosial,  d em o q rafık ,  etnik,  milli 
q a d m  q r u p la rm m   birgə  fəaliyyəti dem əkdir.
Q a d m   hərəkatı  əvəzinə,  vahid  fo rm al  lideri  olma- 
yan,  məqsədlərinin  geniş  ifadə  vasitələrinə  m alik,  özünün 
mənəvi  dəyərləri  və  davranış  prinsipləri  o lan   müxtəlif yö- 
nümlü onlarla q a d m  ittifaqları, assosiasiyalan,  birlikləri *və 
k lu b la n   m e y d a n a   gəldi.  Hələlik  bu  q a d m   hərəkatları  öz 
məqsədləri u ğ r u n d a  mübarizədə səylərini  birləşdirmək əvə- 
zinə,  ayn-ayrılıqda  fəaliyyət  göstərirlər.  O n l a n n   h ər  biri 
sosioloqlar  tərəfmdən  tədqiq  edilməli,  bu,  siyasi  müna- 
sibətlərin  sosiologiyasmm  istiqamətlərindən  biri  olmalıdu-.
Beşincisi:  gəlin  feminizmi  nəzəri  və  p raktiki  cəhət- 
dən  analiz edək.  Bizdə  feminizmi  ya  nəzəriyyə  kimi,  ya  da 
q a d m la n n   ictimai  həyatda  kişilərlə  b ə ra b ə rh ü q u q lu lu q  
u ğ ru n d a   mübarizəsi  və  hüquq  p o z u n tu la rm a   qarşı  q a d m  
hərəkatı  kimi  şərh  etməyə  cəhd  etmişlər.  L akin,  həmişə 
olduğu  kimi  həqiqət  müxtəlif  fıkirlərin  birləşdiyi  nöqtədə 
m ey d an a  çıxu’.  Beləliklə,  feminizm  həm   q a d m   hərəkatm m  
nəzəriyyəsi,  həm   də  istər  beynəlxalq  m iqyasda,  istərsə  də 
o n l a n n   milli  və  tarixi  xüsusiyyətlərindən  asüı  o la ra q   ay n -

a y n   ö lk ə b rd ə   olan  və  ya  inkişaf  edən  qadın  hərəkatının 
özüdür.  Açığını  dem ək  lazımdır  ki,  lap  son  dövrlərə  qədər 
feminizm  bizim  ölkədə  nə  sosioloji  nə  də  sosial-psixoloji 
m övqedən ciddi  araşdn'ilmamışdn-.
Bir çox illər bu problem in öyrənilməsinə q a d a ğ a  qo- 
y u lm u şd u .  Bu  q a d a ğ a   fərq  q o y u lm a d a n   o n u n   bütün 
istiqamətlərinə  şamil  edilmişdi;  m ülayim   liberal-islahatçı- 
lara və ən nəhayət, cinslərin  patriarxal münasibətləri ilə çə- 
tinləşdinlm iş  seksual  sahəni  (nigah,  ailə,  doğum ,  ər-arvad 
münasibətləri  və  s.)  "siyasət"  ad lan d ıran   radikal  q a n a d a  
qədər.  H ə rç ən d   bir  çox  alimlər  hesab  edirlər  ki,  feminizm 
h ə rə k a tı  so n   dərəcə  elita rd ır,  zəh m ətk eş  q a d m l a r d a n  
aralanm ışdır  və  bu  təbəqənin  sinfı  m übarizədə  iştirakm m  
qarşısmı  ahr.  Bu  b ax ım d an ,  yaxm  dövrlərə  kimi  bizim  öl- 
kədə də feminizmin əleyhdarlan  bütün  vasitələrlə sü b u t et- 
məyə  çahşu'dılar  ki,  o n u n   bizdə  tətbiq  o lu n m a sm a   ehtiyac 
yoxdur,  çunki, dövlətin yürütdüyü siyasətin nəticəsində,  bu 
h ə rə k a tm   ali  məqsədi  olan  q a d m la rm   siyasi  və  sosial- 
iqtisadi  bərabərliyinə  ta m   nail  o lu n m u şd u r,  həm in  məq- 
sədlər üçün  heç  bir əsas yoxdur.  L akin,  beynəlxalq  təcrübə 
göstərir  ki,  feminizmin  konsepsiyalarm m   sosioloqlar  və 
politoloqlar  tərəfindən  tədqiq  olu n m asm a,  almmış  nəticə- 
lərə  real  h ə y a td a   ehtiyac  duyulur.  T əd q iq   olunm ası  vacib 
oian  məsələlər  aşağıdakılardır;  siyasi  b a x ış la n n   inkişaf: 
yolu;  q a d m la r m   cəmiyyətin  sosial-siyasi  plüralizm  şərai- 
tində  davranışı;  q a d m la n n   iqtisadiyyat  h a q d a   düşüncələri 
və  b a z a r  münasibətləri;  q a d m   menecmenti;  q a d m la rm   si- 
yasi liderliyi; q a d m la rm  ictimai rəyi və hakim iyyət institut- 
ları; q a d m la rm  elektoral davram şı  və seçki kom paniyaları; 
q a d m   elitası;  bazar  m ünasibətlərinə  keçid  zam an ı  q ad m - 
larm  sosial  müdafıəsi  və  sosial  zəmanətlər;  və  bu  kimi  qə- 
bildən  olan  sosioloqlar  tərəfmdən  öyrənilməmiş  çoxsayh 
təd q iq at m övzularm ı  göstərmək  olar.
Ümumiyyətlə,  belə  bir sual  m ey d an a  çıxır;  q ad m la- 
n n   ictimai  fıkri  öyrənilməlidirmi?  Bizə  belə  gəlir  ki,  q a d m

bir fərd  kimi müstəqil su b y e k td ir və ictimai flkrin əsas daş- 
lyıcılarm dan  biridir.  Bu  fıkri  q ərb   alimləri  də  öz  tədqiqal- 
ları  ilə  d əfələrb   sü b u ta   yetirmişlər.  Misal  üçün  göstərmək 
o la r  ki,  İngiltərə,  N orveç,  ABŞ,  K a n a d a   və s.  kimi  ink işaf 
etm iş  bir  çox  q ə r b   ölkələrində  -  cəmiyyətin  m üxtəlif 
problem iərinə  q a d m i a n n   ictimai  fikrini  öyrənən  onlarla 
xüsusi  elmi  mərkəzlər m övcuddur.
Q a d m la r  öz  ictimai  fıkirlərində  siyasətin  subyekti 
kimi  çıxış  edirlər.  Bir  ictimai  q ru p   kimi  onlar  cəmiyyətin 
h ə y a tm a   təsir  göstərir,  həm   də  spesifik  q a d m   m a r a q la n n ı 
q o ru y u r,  nəticə  etibarilə,  öz  sosial  s ta tu s la n n m   a rtm a s m a  
nail  olurlar.  Eyni  z a m a n d a ,  siyasətin  ənənəvi  obyekti  ol- 
m aq la,  q a d m la r  o n u n   bütün  dəyişikliklərinin  nəticələrini 
öz  üzərlərində  hiss  edirlər.  A parılm ış  təd q iq atlar  göstərir 
ki,  q a d m la r   öz  mövqelərini  ailə,  məişət,  istehsalat,  mədəni 
və.sosial  məsələlərdə,  y ax u d   ictimai  fikirdə  d a h a   dəqiq  və 
birm ənah şəkildə təyin edirİər. Siyasi proseslərin və on larm  
gündəiik  həyatımıza  təsirinin  qiymətləndirilməsində  qa- 
d m la r  kişilərdən  fərqli  o la ra q   d a h a  mülayim  m övqe  tutur- 
lar.  N a h a q   deyilməmişdir  ki,  "q ad m lar  sivİlizasiyamn  - 
tənzimləyicisi,  kişibrsə  -  qüvvət  verənidir".  Q a d m la rm  
ictimai  rəyi  dəyərləndirilməsi  istiqaməti  kişilərinkindən 
fərqli olaraq d a h a  k o n stru k tiv  və pozitivdir.  G ö rü n ü r qadı- 
n a  
Vds
  olan  dözümlülük  və  rəhimdillilik  kimi  xarak terik  
xüsusiyyətlər  özünü  göstərir.  Q a d m   ictimai  rəyin,  siyasi  və 
iqtisadi  proseslərin  inqilabi  yolla  deyil,  təkamül  evolyusi- 
yalı  inkişafina  üstünlük  verir.  O n u n   tənzimləyicisi  sosial 
tələblər  və  uzunmüddətli  xarakterli  m araqlardır;  ailənin 
qorunm ası.  uşaqlar  və  y a x m la r  h a q q m d a   qayğı,  y a şam aq
h ü q u q u n a   real  təm inat,  sab ah k ı  lıəyata  ümid,  sosiai sabit- 
lik  və ictimai  sakitlik  maragı.
Sosial-mədəni  sahədə  cinslərarası  m ünasibətlər  və 
o n ia rm   tənzimi  h a q q m d a   m üxtəlif  mülahizələr  tarixin 
erkən  çağlarm dan  b aşlay araq   mifoloji,  dini,  q a n u n a   dair, 
ədəbi,  fəlsəfi-bədii  və  s.  abidələrdə  öz  əksini  tapıb.  M üasir
-------------------------------------- 14  ----------------------------------------

ədəbiyyatda  biz yeni  şəraitdə dövrün  ictimai  sifarişinə  mü- 
vafiq  həmin  probiem lərin  geniş  m iqyasda  qayıdış  və  dir- 
çəlişinə  rast  gəlirik.  Bu  dirçəlişin  səbəblərini  araşdırm aq- 
d a n   əvvəl  "gender"  anlayışı,  "gender  problemləri"  məf- 
h u m u n u n   tarixi-fəlsəfı  səciyyəsinə  diqqət  yetirək.
G e n d e r  və  cins  a ra s m d a k ı  nəzəri  fərq  h a q q m d a  
ingiUs  E n n   Qakleyin  və  h ə m k a rla rm m   təlimi  çox  faydah 
oldu.  Bu bir universial baxış idi.  M əhz bu dövrdə am erikah 
tarixçi C o a n  S kott  "Gender: Tarixi təhlildə faydah kateqo- 
riyadır"  əsərin d ə  g e n d e r  ta rix in in   nəzəri-m eto d o lo ji 
aspektlərini  a ç ıq lam ağ a  cəht  etdi.  Bu  ərəfədə  Q ərbdə 
"Qadm,  mədəniyyət,  cəmiyyət"  a d h   bir  to p lu n u n   nəşri 
kəskin  m übahisə  və  müzakirələr  yaratdı.  M .R o z a ld o   və 
L .L am fere  tərəfm dən  (1972)  yığılmış  və  redaktə  olunm uş 
bu  to p lu d a   nəşr  o lu n a n   S.O rtnerin  "Təbii  və  mədəni  kimi 
q a d m h q   və  kişiklik  də  uyğunlaşırmı?"  məqaləsi  böyük  bir
hay küyə səbəb  olm uşdur.
H əm çinin  bu  illərdə  R .U n g e r,  A n d rie n n a   Riç  və
Geyl  R a b in   "gender"  anlayışı  ilə  geniş  müzakirələrə  yol 
açdılar.'