G`aybullayev Shahzod Allayor o`g`li Mavzu: Virtual stendlar va ularni yaratish Reja



Yüklə 112,72 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix21.12.2023
ölçüsü112,72 Kb.
#188961
Pedagogik vositalar amaliy



G`aybullayev Shahzod Allayor o`g`li 
Mavzu: Virtual stendlar va ularni yaratish 
Reja: 
1.
Virtual qurilmalar asosida o’quv laboratoriyalar yaratish masalalar 
2.
LabVIEW muhiti asosida virtual laboratoriya yaratish texnologiyasi 
3.
Virtual laboratoriyalarda ishlash uchun texnika xavfsizlik ta’minotlari 
4.
Xulosa 
5.
Foydalanilgan adabiyotlar 


O’quv muassasalarida elektron vositalar yordamida o’qitish avj olib 
bormoqda.Elektron 
vositalarni 
yaratishda 
yangi 
axborot 
texnologiyalaridan foydalaniladi.Laboratoriya amaliyotlarini ishlab 
chiqishdagi ilmiy va texnik tartibot ishlari vertual qurilmalar 
texnologiyasida keng qo’llaniladi. Murakkab texnik obyektlarni 
o’rganishda,dasturlash modellarini va laboratoriya o’lchov uskunalarini 
yaratishda, texnik obyektlarni hisoblashda laboratoriya amaliyotlaridan 
foydalaniladi.
Laboratoriya qurilmalaridan foydalanib obyektlarni o’rganish 
ba’zida qiyinchilik tug’diradi. Bunday laboratoriya ishlarini o’tkazishda 
ikkita bosqich amalga oshiriladi. Avvalo, dasturiy modellarni o’rganib, 
so’ngra real holatlarga asosan yechiladi. Vertual qurilmalar asosini 
kompyuter 
dasturlari, 
foydalanuvchi 
grafik 
interfeysi 
va 
modellashtirishdagi o’lchov vositalari tashkil qiladi. Bunday dasturlarni 
yaratishda grafik dasturlash vositalari sirasiga kiruvchi LabVIEW 
dasturidan foydalaniladi. Vertual qurilmalarning o’lchash vositalari ikki 
turga ajratiladi:
kompyuterli o’lchash tizimlari yoki vertual o’lchash tizimlari. 
Vertual qurilmalarning kompyuterli o’lchash tizimlariga personal 
kompyuter, kompyuter bilan ishlashga mo’ljallangan vazifalar, dasturiy 
ta’minot va axborotlarni yig’ish va qayta ishlash kabilar kiradi.Bu 
ko’rinish shuningdek, real tizimlardagi amaliy ishlardagidek o’quv 
trenajorlarini o’z ichiga oladi. Vertual qurilmalarning vertual o’lchash 
tizimlariga turli texnik o’lchagichlar kiradi.Vertual qurilmalar tarkibidagi 
elektron vositalarning bu ko’rinishi yuqori darajadagi avtomatlashtirilgan 
o’lchash tizimi hisoblanadi. Laboratoriya amaliyotlarida vertual 
qurilmalarning har ikki turi keng qo’llaniladi.
Laboratoriya amaliyoti quyidagi ko’rinishlarda bo’ladi:

An’anaviy laboratoriya amaliyotlari; 



Namoyishli laboratoriya amaliyotlari;

Vertuallaboratoriya amaliyotlari; 

Masofaviy laboratoriya amaliyotlari. Ular haqida qisqacha 
ma’lumot berib o’tamiz. 
An’anaviy laboratoriya amaliyotlari– bu tajribaviy obyektlar uchun 
mo’ljallab o’rnatilgan laboratoriya stendlarining majmuidir.Tajriba 
o’tkazishdan avval o’lchov asboblari va qurilmalar tanlanadi.Laboratoriya 
amaliyotlarini yo’lga qo’yish tashkiliy, texnik va iqtisodiy qiyinchiliklar 
tug’dirgan. Shunday bo’lsada, ma’lumotlarni samarali o’zlashtirish yo’li 
bilan bunday laboratoriya amaliyoti ma’lumotlari har bir fan sohasining 
nazariy bo’linmalarida mustahkamlanib borilgan.
Namoyishli laboratoriya amaliyotlari-mavjud nusxada noyob 
jihozlar bilan laboratoriya mashg’ulotini o’tkazishdir.Bunday mashg’ulot 
o’tkazish juda noqulay, qimmat va energiya ko’p sarfqiladi hamda bir 
vaqtda ishni bajarish uchun ko’plab obyektlarni nusxalash talab etiladi. 
Bunda yaratilgan fizik modellarni qandaydir sabab bilan tan olinishi 
maqsadga muvofiq emas. Masalan, o’rganilayotgan obyektdagi masshtab 
xatoliklari real muhitdan uning vertual aksnini o’rganishga olib keladi. Bu 
xato! Agar masshtablash jarayonida o’xshashlik kriteriysiga rioya qilinsa, 
o’rganilayotgan fizik jarayonlarda xatoliklar bo’lmaydi.Aynan bu narsa 
o’rganilayotgan jarayonda asosiy qism hisoblanadi.
Namoyishli laboratoriya amaliyotlari asosida passiv kuzatuvlar olib 
boriladi. Shuning uchun ham laboratoriya amaliyoti (uskunalar va 
jihozlarning tanlanishi, obyektning aktiv xususiyatlari) ning asosiy 
vazifalarini o’rganish va real qurimalarning ishlashi bilan tanishish 
hollaririvojlanmay qoladi.Shunday vaziyatda, o’quv muassasalarida 
laboratoriya qurilmalarini yangilanishining yo’lga qo’yilmayotganligi 
sababli ham ish joylaridagi eskirgan uskunlar, allaqachon ishlab 


chiqarishdan va ekspulatatsiyadan chiqarib tashlangan jihozlar bilan 
tanishishga to’g’ri kelinadi. 
Demak, namoyishli laboratoriya ishlari samaralilaboratoriya 
qurilmalarini yaratishning murakkabligi bilan baholanadi. Vertual 
laboratoriya amaliyotlari-turli ko’rinishdagi laboratoriya mashg’ulotlarini 
o’tkazish, o’rganilayotgan fizik jarayonlarni matematik modellashtirish, 
laboratoriya 
jihozlari 
bilan 
vertual 
bo’g’lanishlarni 
o’zida 
mujassamlashtiradi.Shuningdek, dasturiy vositalardan foydalanib, real 
obyektlarni o’rganish ishlarini olib boradi. 
Vertual laboratoriya amaliyotlari ikki xil ko’rinishda bo’ladi:
• Umumiy modelli laboratoriya amaliyoti-ishlab chiqilgan 
kompyuter modellaridan foydalanib natija olish;
• Yarim tabiiy laboratoriya amaliyoti- o’tkazilayotgan tajribaga mos 
keluvchi ma’lumotlar bazasidagi modellardan foydalanib natija olish. 
Zamonaviy imitatsion kompyuter modellari real uskunalar bilan 
ishlashda qulayliklar tug’diradi. Virtaul laboratoriyalarda shuningdek, 
vertual asbob-uskunalarni tanlash, tajribaga oid vertual stendlar yaratish, 
fizik jarayondagi berilgan parametrlar uchun qidirishli modellashtirish, 
hisob-kitob va grafiklar qurishlar ham amalga oshiriladi. O’rganilayotgan 
fizik jarayonlardagi kompyuterli modellashtirishlar zamonaviy o’rgatish 
jarayoni hisoblanadi, lekin ular real laboratoriyalar o’rnini bosolmaydi. 
Masofaviy 
laboratoriya 
amaliyotlari 
–laboratoriya 
mashg’ulotlarining manzarali ko’rinishlaridan bo’lib, texnologik 
jarayonlarni mustaqil o’rganish uchun tavsiya etiladi. Bundagi asosiy 
vazifa foydalanuvchilar uchun masofaviy tarzda kompyuter tarmoqlaridan 
foydalanib o‘quv stendlarini avtomatlashtirish va shu sohada 
mutaxassislar tayyorlashga qaratilgan. Bu amaliyot turining laboratoriya 
jihozlari va dasturiy-uslubiy vositalari individual tarzda mashg’ulotlarni 
o’rganishda obyekt tanlash, uning ko’rsatkich (parametr) larini rostlash, 
berilgan sxemava tajriba rejimlarini o’rnatish hamda tajriba natijalarini 


tahlil qilishlarni amalga oshiradi. Laboratoriya amaliyotlarining tahlili 
shuni ko’rsatadiki, har bir o’quv muassasalarida amaliyotlardan 
foydalanish, laboratoriya bazalarini shakllantirish yuqori malakali texnik 
mutaxasislarni tayyorlashga yordam beradi 
O’quv laboratoriya uskunalarining rivojlanish shakllari 
O’quv laboratoriya uskunalarining rivojlanish shakllari quyidagilarga 
bo’linadi: o’quv trenajorlari, o’quv laboratoriya stendlari va o’quv-
uslubiy komplekslari. O’quv trenajorlari- operatorlarni o’qitishga 
mo’ljallangan o’quv laboratoriya jihozlari hisoblanadi. 
O’quv trenajorlari quyidagi turlarga bo’linadi:
• Manipulyatsion trenajorlar-barcha tashqi ta’sirlar va nazorat omillariga 
javob tariqasida fizik holatlardagi koordinatsiya va aktivatsiyalar;
• Diagnostik trenajorlar -qurilmalardagi kamchiliklarni aniqlash 
ko’nikmasi;
• Monitoring trenajori- barcha ko’rilayotgan texnologik jarayonlardagi 
o’zgarish va reaksiyalar; 
Rivojlanish tartibiga ko’ra trenajorlar tabiiy, yarimtabiiy va 
modelli 
bo’ladi. 
Tabiiy 
trenajorlarreal 
obyektlar 
asosidabajariladi.Manipulyatsion turdagi tabiiy trenajorlarga misol 
tariqasida haydovchilarni avtomobil haydashga o’rgatishni keltirish 
mumkin.Bunday trenajorlar hech qanday kompyuter modellarining 
o’rnini bosolmaydi.
Yarimtabiiy trenajorlaroperator va kompyuter modellari bilan 
bevosita aloqada bo’lgan real uskunalarning kombinatsiyalarini 
ifodalashga mo’ljallangan.. Manipulyatsion turdagi yarimtabiiy 
trenajorlarga misol qilib uchuvchilarni tayyorlash trenajorlarini olish 
mumkin.Real samolyot kabinasi, boshqarish qurilmalari kompyuter 


modellari orqali ifodalanib, kompyuter ekranida mahalliy xaritalarni aks 
ettirib uchuvchilarni o’qitishga tayyorlaydi. Modelli trenajorlarumumiy 
holatda kompyuter modellarini rivojlanishidir. Monitoring trenajori 
tarkibiga kiruvchi modelli trenajorlarga dispecher personallarini o’qitish 
misol bo’ladi. Ma’lumki, inson ko’rganlarini 20%, ham ko’rib ham 
eshitganlarini 40% va ko’rib, eshitib, bajarganlarini 70% eslab qoladi. Bu 
esa o’z navbatida bilimlarini doimy oshirib borishda uzluksiz mashq qilib 
turishlarini taqozo etadi.Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish 
tizimlarida kompyuter tizimlarida boshqarishni joriy qilish keng tus 
olgan.Kompyuter trenajorlari orqali nafaqat yangi o’lchov asboblari bilan 
tanishish, balki, ularni kompyuterli boshqarish tizimlarida amaliy 
qo’llashlarni o’rgatadi 
Operator imkoniyatlari:
• ish rejimini tanlash (namoyish, o’rgatish, imtixon);
• imkoniyatlarni tanlash (qurilmalar bilan ishlash, boshlang’ich xizmatlar) 
• mashqlarni tanlash. 
Trenajor operatorni yuqori malakada tayyorlashga chaqiradi, ya’ni:

Texnologik ishlab chiqarishni yaxshi bilish;

Texnologik jarayonni ishga tushirish va to’xtatish yo’llarini aniq 
boshqarish; 

O’z harakatlarini asoslash;

Jarayon rivojini oldindan ko’ra bilish;

Kutilmagan holatlarda to’g’ri qaror qabul qilish;

Kompyuterli boshqarish tizimlari bilan ishlash malakalarini oshirishni 
ta’minlaydi.
Vertual trenajorlardan foydalanishda quyidagi ketma-ketlik amalga 
oshiriladi:


1.Trenajor o’rnatish.

Kompyuterga LabVIEW 7.0 dasturini o’rnatiladi;

trenager katalogi yaratiladi (c:\trenagor\);

istalgan trenajor ko’chirib olinadi.
2.Trenajorni LabVIEW7.0 dasturida ochish. Trenajorni LabVIEW7.0 
dasturida ochish uchun ikki marta trenager.vi fayliga bosiladi. 
3. Foydalanuvchi interfeysi.
Trenajorning old paneli ikki qismdan iborat bo’ladi: ishlab chiqarishning 
texnologik sxemasi (-rasm) va trenajor pulti . Birinchi qismda ishlab 
chiqarishdagi klapanlar o’rnatilgan trubaprovod, klapanni ochib-yopish 
tugmalari, qurilmalar ketma-ketligi kabi qurilmalarning rasmlari 
keltiriladi. 
4.Trenajorning ishlashi.
Ishlab chiqarishdagi reglamentga muvofiq jarayon boshqariladi. Agar 
operator xatoliklari (qurilma aralashtirgichlari yoki elektr yuritgichlari 
yoqilmagan bo’lsa) kuzatilsa, u holda old panelga xatoliklar borligi haqida 
xabar beriladi. Bu xabar faylga yozib olinadi.Xatoliklarni bartaraf 
etilgach, trenajor bilan ishlash davom etalidi. 
4.Trenajorning ishlashi. Ishlab chiqarishdagi reglamentga muvofiq 
jarayon boshqariladi. Agar operator xatoliklari (qurilma aralashtirgichlari 
yoki elektr yuritgichlari yoqilmagan bo’lsa) kuzatilsa, u holda old panelga 
xatoliklar borligi haqida xabar beriladi. Bu xabar faylga yozib 
olinadi.Xatoliklarni bartaraf etilgach, trenajor bilan ishlash davom etalidi. 
6.Dasturdan chiqish. Jarayon bajarilgach uni saqlaymiz. Dasturdan 
chiqish uchun File menyusidagi Exit punkti tanlanadi yoki trenajor old 
panelini yopish orqali chiqiladi.
O’quv laboratoriya stendlari - o’quv laboratoriya uskunalarining 
ko’rinishlaridan biri bo’lib, fizik jarayonlar va o’rganilayotgan 
obyektning texnik ko’rsatkichlarini tekshirish uchun mo’ljallangan 


bo’ladi.O’quv laboratoriya stendlari yangicha qurilmalar va dasturiy 
ta’minotlarning qo’llanilishi bilan yaratiladi. O’quv laboratoriya stendlari 
va majmualari o’quv vositalaridan bo’lib hisoblanadi. Ular yordamida 
mikroprotsessorli avtomatlashtirish vositalari bilan amaliy va laboratoriya 
mashg’ulotlarini o’tkazish, texnoligik jarayonlarni boshqarishda 
avtomatlashtirish tizimlarini dasturiy ta’minlash, shuningdek zamonaviy 
avtomatlashtirish va dasturiy vositalar yordamida amaliy yangiliklar 
yaratish mumkin. 
O’quv laboratoriya stendlari yordamida vertualva real obyektlar 
bilan ishlash, TJABT dagi yangi texnoligiyalar bilan tanishish imkoni 
mavjud. O’quv laboratoriya stendlari yordamida avtomatlashtirish 
tizimlarida murakkab obyektlarni simulyatsiyalash mumkin bo’lib, bu 
avtomatlashtirilgan boshqarishdagi murakkab texnik-dasturiy vositalarni 
o’rganishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etadi. O’quv laboratoriya 
stendlaribir, ikki, uch va to’rtinchi avlodlarga bo’linadi. O’quv 
laboratoriya stendlarining birinchi avlodi tarkibiga ixtisoslashgan 
laboratoriya tendlari, ikkinchi avlodi tarkibiga universal laboratoriya 
stendlari, uchinchi avlodi tarkibiga avtomatlashtirilgan laboratoriya 
stendlari va to’rtinchi avlodi tarkibiga esa masofaviy-jamoaviy 
laboratoriya stendlari kiradi. 
Ixtisoslashgan laboratoriya stendlari-birinchi avlod turiga mansub 
bo’lib,o’zida barcha o’lchov asboblari, tok va signallar manbai, ijrochi 
qurilmalar va boshqalarni mujassamlashtiradi. Stendning birinchi 
ko’rinishlarida strelkali o’lchov asboblari va oddiy qo’lda boshqarish 
vositalari ( reostat, latr, kontaktor va boshqalar) dan foydalanilgan. 
Bunday vositalardan bugungi kunda obyektlarni o’rganishda 
qo’llanilmaydi. Statik xarakteristikalarni o’rganishlardagi asosiy e’tibor 
olingan 
tajriba 
ma’lumotlarini 
texnologiyalar 
bilan 
solishtirishgaqaratilgan. 


Bu laboratoriya stendlarining afzalligi obyektni o’rganishdagi 
masalalarni yechishda laboratoriya uskunalarini tanlash va birgina stendda 
laboratoriya uskunalarini mavjudligidir. Ularning kamchiliklari esa:
-murakkab vazifalarni bajarishda ko’plab stendlar sonini talab 
qiladi;
-tajriba o’tkazadigan obyektlar sonining cheklanganligi;
-amaliy o’tish jarayonlari va ko’pkanalli boshqarish tartiblarini 
o’rganishda o’lchash va boshqarish vositalarining cheklanganligi. 
Universal laboratoriya stendlari-ikkinchi avlod turiga mansub 
bo’lib,ixtisoslashgan laboratoriya tendlaridan farqi obyektlarni 
o’rganishda guruhli almashinishlarni ifodalaydi. Laboratoriya stendlari 
invariantlik (barcha umumiy obyektlar uchun) qism (o’lchov asboblari, 
manba blokiva signallash manbalari) va har bir obyekt almashinishlariga 
mo’ljallangan mahsus qurilmalardan iborat. Bunday laboratoriya 
stendlarida raqamli o’lchov asboblaridan, ossillograf, yarim uzatmali 
rostlagichlar,yarim avtomatik ijrochi qurilmalar va boshqalardan 
foydalaniladi. Universal laboratoriya stendlarining afzalliklari: stendli 
qurilmalarning sonini qisqarishi, ishlashlarining soddalashishi, bir 
vaqtning o’zida bir necha obyektlarni o’rganish mumkinligi. Universal 
laboratoriya stendlarining kamchiliklari: istalgan universal qurilmalarning 
murakkabligi, qimmatligi va ortiqchaligi to’xtovsiz ishlash muddatlarini 
kamaytiradi, ekspulatatsiya sarflarini oshiradi. 
Avtomatlashtirilgan laboratoriya stendlari-uchinchi avlod turiga 
mansub bo’lib, prinsipial oldim qadam hisoblanib, real vaqtda tajriba 
o’tkazishda ko’pkanalli boshqarish obyektlari va ma’lumotlarni qayta 
ishlashdagi laboratoriya uskunalarining tarkibida ilk bor intellektual 
vositalar tizimining paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. 
Masofaviy-jamoaviy laboratoriya stendlari-to’rtinchi avlod turiga 
mansub bo’lib, bu bitta laboratoriya stendidan bir qancha kishilarning 


kompyuter tarmog’i orqali cheklanmagan masofada foydalanishidir. 
Bunday laboratoriya stendlarining afzalliklari:
-laboratoriya jihozlari o’rnatilgan laboratoriya maydonlarining 
qisqarishi;
-ijodiy individual vazifalar uchun eskirgan bosqichlarni inkor etadi;
-laboratoriya o’tkazishda bunday laboratoriya stendlaridan uzluksiz 
ish rejimlarida ham foydalanish mumkin.
Bu kabi laboratoriya jihozlarining ekspulatatsiya xususiyati ishlab 
chiqarish bilan bog’langan bo’lib, axborotli va texnik resurslarning barcha 
infratuzilmasining tarmoqdagi hajmini yaratadi va ushlab turadi. Bundan 
tashqari, boshqa o’quv muassasa, shaharlardagi foydalanuvchilar ham 
bunday laboratoriya jihozlaridan foydalanishlari mumkin.Laboratoriya 
amaliyotlari o’zida qo’shma qismlarni mujassamlashtiradi.Masofadan 
foydalanuvchilar o’quv tartibotlarida barcha mos keluvchi tarkibiy 
qismlarni olishlari kerak.Laboratoriya qurilmalaridan ma’qul foydalanish 
orqali obyekt xulosalari o’z-o’zidan kelib chiqadiva tarkibida o’quv-
uslubiy komplekslarini tashkil qiladi. 
Vertual laboratoriyalarning klassifikatsiyasi 
Amaliy laboratoriyalarda asosiy muammo elektron o’qitish tizimi 
hisoblanadi. So’nggi yillarda bu holat yuzasidan ko’p munozaralar kelib 
chiqdi, biroq bu muammoni yechimi sifatida “Vertual o’qitish 
laboratoriyalari” (VO’L) atamasi topildi. . Vertual laboratoriyalar 
qarashlarining paydo bo’lishiga muvofiq holda yuqori ko’rsatkichda 
kompyuterli tayyorlov usulining rivojlanishi masofaviy o’qitishni yo’lga 
qo’yilishiga va o’quv jarayonini moddiy-texnik ta’minlashga sabab 
bo’ldi. Vertual laboratoriyalar sohasidagi ilmiy-uslubiy ishlar majmui 
tashkil etilgan bo’lib, ulardan foydalanishda vertual qurilmalar va 
laboratoriya mashg’ulotlari tashkil qilinmoqda. Vertual laboratoriyalar 
keng qamrovli bo’lib, o’zida nafaqat vertual qurilmalarni, balki, asl 
obyekt vertual o’quv xonalarini, matematik va imitatsion modellashtirish 


tizimlarini, amaliy-dasturiy paketlar va CALS tizimi komponentlarini 
mujassamlashtiradi. Vertual laboratoriyalarni uslubiy rejaga asosan 
quyidagi sinflarga bo’linadi:

Protsedurali;

Deklarativli; 

Gibrit (protsedura-deklorativli) tipli. 
Protsedura tipli vertual laboratoriyalar 
Protseduratipli vertual laboratoriyalar asosini o’quv amaliy 
dasturiy paketlari tashkil etadi.Ularni yaratishdagi asosiy e'tibor 
matematik modellashtirish algoritmlarini rivojlanishi, jarayon yoki 
o’rganilayotgan obyektni hisoblash yoki optimallashtirishga qaratilgan. 
Ba'zida murakkab obyekt va jarayonlarni o’rganishda matematik 
modellashtirishdan foydalaniladi. Bundan tashqari bundayvertual 
laboratoriyalar predmetlarini mustaqil o’rganishda ko’plab usullar 
qo’llaniladi, masalan: geometrik modellashtirish, optimallashtirish 
algoritmlari va boshqalar. Protsedura tipli vertuallaboratoriyalarga tizimli 
modellashtirish usuli hamda fan sohasidagi CALS va CASE 
texnologiyalariga asoslangan avtomatlashtirish va loyihalash dasturiy 
tizimining tahlili misol bo’ladi.
Deklaratsiya tipli vertual laboratoriyalar 
Deklaratsiya tipli vertual laboratoriyalar vertual o’quv xonasi 
sinfiga mansub, bilimlar unda tayyor holda saqlanadi. Yuqorida aytib 
o’tilganidek, vertual xonalar elektron qo’llanmalar tayyorlash va ishlash 
bilan o’xshashdir. Ularning manbalari qog’ozda emas, balki real o’quv 
xonalarining tabiiy eksponanti, ya’ni o’quv laboratoriyalari hisoblanadi 
Gibrittipli vertual laboratoriyalar 
Gibritli vertual laboratoriyalar odatda vertual qurilmalarni ishlab 
chiqishda ishlatiladi. Bu tipdagi vertual laboratoriyalar sifatida vertual 


texnologik qurilmalarning dasturiy kompleksini va mikroelektron ishlab 
chiqarish texnologiyalari ko’riladi:
• kremniy plastinali vertual qurilmalar o’rnatish;
• diffuziya texnologiyali vertual qurilmalar o’rnatish;
• bo’laklarga ajratish texnologiyasining vertual vositalari. Qiyin va 
noyob qurilmalarda perspektiv yo’llanma asosida o’xshash tipli gibritli 
vertuallaboratoriyalar yaratiladi. Bunga elektron mikroskop misol bo’ladi. 
Bunday laboratoriyalar o’tkazish vaqtida uskunalardagi ketayotgan 
jarayonlar kuzatiladi va tajriba natijalari yozib boriladi. Kompyuter 
bazasiga tajriba ma’lumotlari ba ko’rsatkichlarini kiritish orqali bunday 
laboratoriya ishlarini interaktiv holatda kompyuter yordamida kuzatish 
mumkin bo’ladi.
Masofaviy o’qitish laboratoriyalari
Elektron o’rgatish sohasida masofaviy o’qitish usuli alohida o’rin 
tutadi. Bunda foydalanuvchilar ish joylaridan turib ham kompyuter 
tarmog’i orqali laboratoriya uskunalarini avtomatlashtirish, bu tarkibga 
kiruvchi laboratoriyalar haqida ma’lumotga ega bo’lishlari va 
o’rganishlari mumkin. Bunday usulning rivojlanishi mustaqil o’z ustida 
ishlashga, individual holda turli masalarga javob izlab topishga yoki bir 
vaqtning o’zida ham laboratoriya uskunalari haqida, balki ilmiy-
ommabop ishlarni ham o’rganishga undaydi. Umuman olganda, vertual 
laboratoriyalar 
qurilmaviy-dasturiy 
asboblar ko’rinishida bo’lib, 
foydalanuvchiga modellashtirish doirasida axborotlar beradi. Bunday 
vertual laboratoriyalar orqali obyektlardan islalgan masofada turib ham 
kompyuter yordamida zaruriy uskunalar to’plamini tanlash, berilgan 
vazifalarni yechishda foydalaniladi. Real fizik eksperimentlardan 
foydalanish mumkinligi, avvalgi olingan real tajriba vavertual bazasda 
saqlangan ma’lumotlar muhim vertual laboratoriyalar hisoblanadi. 
Xususan, masofaviy o’qitishga tayyorlash va mutaxassislik darajasini 
oshirish vertual laboratoriyalar yaratishga olib boradigan oqilona va 


samarali usul hisoblanadi. Bunday vertual o’qitish laboratoriyalari 
materiallar qarshiligi, mexanika, optimallashtirish va geometrik 
modellashtirish usullari, samolyot konstruksiyalari , issiqlik va boshqa 
jarayonlar texnologiyalarida qo’llaniladi. 
LabVIEW muhiti asosida vertual laboratoriya yaratish texnologiyasi. 
Texnik-texnologik tizimlarni vertual laboratoriya stendlarini yaratish 
usullari 
Dasturlash tilini o’rganish va boshqarish algoritmlarini yaratish 
orqali laboratoriyaamaliy mashg’ulotlarida sanoat avtomatlashtirish 
masalalarini yechish talab etiladi. Ammo, texnologik jarayonlarni 
modellashtirishda laboratoriya stendlarini yaratish moliyaviy tomondan 
ko’p mablag’ talab qiladi. Shu sababdan ham texnologik jarayonning 
modelini ishlab chiqish, shuningdek unga datchiklar, ijrochi qurilmalar 
o’rnatish va kiritish-chiqarish modullari orqali kompyuter bilan bog’lash 
taklif qilinadi. Bunday stend yaratish uchun 1 mln.dollar sarf qilinadi. 
Laboratoriya stendlari stendlar katta joyni egallaydi, shu bilan birga ular 
bilan ishlash juda noqulay, ish jarayonida yo’l qo’yilgan xatoliklar ularni 
ishdan chiqishiga sabab bo’ladi. Bunday hollarda amaliy mashg’ulotlarni 
bajarishda imitatorli dasturlardan biri bo’lgan vertual laboratoriya 
stendlaridan foydalanish zarur bo’ladi.
Fizik modellar bilan taqqoslaganda vertual laboratoriya stendlarini 
bir qator afzalliklarga ega, ya’ni vertual laboratoriya stendlarini yaratishda 
materiallar qisqaradi va kam vaqt talab qiladi. Yangi vertual laboratoriya 
stendini yaratishdagi talablar:
• Dobyektlaryaratish;
• avtomatlashtirish obyektlarini modellashtirishda bir qancha 
tasvirli qatlamlardan foydalanish;
• imitatorliobyektlarningdinamikreaksiyasi;


• tashqi algoritm blokining ulanish imkoniyati;
• imitatorli obyekt va tashqi algoritm blokining o’zaro aloqasi 
bo’lgan, tashqi algoritm blokining standart interfeysining ulanishi; 
Vertual laboratoriya stendi bilan ishlashdagi talablar:
• qo’lda va avtomatik boshqarishning mavjudligi;
• boshqarish algoritmini yaratishda dasturlash tilidan foydalanish;
• diagnostik va sozlash axborotlarining mavjudligi. Bazaviy 
dasturlash 
vositalarining 
tahlili 
natijasidaLabVIEW 
paketidan 
foydalanish taklif qilindi. LabVIEW ishlab chiqarishning dasturiy-
qurilmaviy vositalari, o’lchov, kirish ma’lumotlari, tashqi qurilmalarning 
boshqarilishi va tahlili kabi vazifalarni yechish nuqtai nazaridan grafik 
natijalar va ma’lumotlarni qayta ishlash funksiyalar majmuining keng 
imkoniyatiga ega bo’lib hisoblanadi. Boshqarish algoritmlarini dasturlash 
tili sifatida Refleks dasturlash tilidan foydalaniladi. Bu dasturlash tili 
sanoatni avtomatlashtirish va robottexnika boshqarish algoritmlarini 
dasturlashga yo’naltirilgan. Bu dasturlash tili Си-o’xshash sintaksisga ega 
bo’ladi. Refleks va LabVIEW dasturlash tilida integratsiya algoritmlarini 
yaratishda izohlovchi Python tilidan foydalaniladi. Bu esa yakuniy 
izohlarni yaratishga chorlaydi.Refleks dasturlash tilida algoritmlar 
yaratilishida ular matn ko’rinishida Python tiliga o’zgartiriladi. Python tili 
orqali ma’lumotlar Refleks dasturlash tilidagi mavjud yaratilgan 
translyatorda translatsiya qilinadi. Python tili LabVIEW dasturlash tiliga 
Acti veX mexanizmi orqali birlashgan. Oxirgi bir necha yillarda amaliy 
laboratoriyalarni avtomatlashtirish va kompyuter texnologiyalarni keng 
ko’lamda joriy qilish yo’nalishlari bo’yicha ishlar olib borilmoqda. 
Bunday yo’nalishlardan biri sifatida masofaviy o’qitishni mavjud real 
laboratoriyalar 
sifatida 
dastur 
va 
laboratoriya 
amaliyotlarini 
modellashtirishning dasturiy ta’minotini yaratish hisoblanadi. Hozirgi 
vaqtda o’quv jarayonida kompyuterli o’rgatuvchi dasturlardan 
foydalanish rivojlanmoqda. Barcha bunday dasturlar o’quv materiallarini 


ifodalaydi va turli ta’sirlarni namoyish etadi. Bunday dasturiy 
ta’minotning vakili sifatida laboratoriya qurilmalari bilan ishlashda 
amaliy modellashtirish dasturlari hisoblanadi. Bunday dasturiy 
mahsullarning qiymati laboratoriya ishlarini o’tkazishda laboratoriya 
qurilmalaridan emas, balki kompyuterdan foydalanishdan iborat. 
Shuningdek, bunday vertual qurilma ancha qimmat va noyob 
qurilmalarning o’rnini bosishi mumkin. Bo’layotgan jarayonda vertual 
laboratoriya qurilmalarni dasturiy yo’llarni nazorat qilish, shuningdek 
boshqa shakldagi o’rgatishlar masalan, bilimlarni testlash, tajriba va 
taassurotlarni namoyish qilish, materiallarni aytib berish yoki so’rov 
axborotlarini taqdim etish kabilar bilan birlashtirish mumkin. Bu usulning 
asosiy ajralib turadigan joyi ham avtomatlashtirilgan laboratoriya ishlarini 
o’tkazishda kompyuter texnologiyalari (kompyuter grafikalari, 
animatsiyalar, 
matematik 
hisoblar 
va 
boshqalar) 
dan 
foydalanilganligidadir. Shuningdek, oliy o’quv yurtlaridagi laboratoriya 
qurilmalarining kompyuter bilan bog’langanligi o’quv yurtidagi barcha 
kompyuter tarmoqlarida ham ularni birlashtirish imkonini vujudga 
keltiradi, bu esa o’z navbatida kompyuter xonalarida turib ham 
laboratoriya ishlarini o’tkazish mumkinligini bildiradi. So’nggi yillarda, 
ko’pgina dasturiy paketlar ishlab chiqilmoqda. Bunday paketlar o’zida 
dasturlar, laboratoriya ishlarini bajarish usullari va laboratoriya 
qurilmalariga dasturlarni qo’llash tartiblarini mujassam etadi, shuningdek 
foydalanuvchiga uch usulda ishlashni o’rgatadi.
Bular:

qachonki kompyuter faqat ma’lumotlarni saqlash, qayta ishlash 
va chiqarish uchun foydalanilsa, u holda qo’lda boshqarish amalga 
oshiriladi;

qachonki kompyuter laboratoriya qurilmalarini boshqarishda 
ishtirok etsa, u holda avtomatik boshqarish amalga oshiriladi;



qachonki foydalanuvchi faqat kompyuter bilan aloqada bo’lsa, 
unda ma’lumotlar bazasidan saqlangan ma’lumot ish fayllarini olish 
usulidan foydalaniladi. 


Xulosa 
Mazkur mustaqil ishda LabVIEW grafik dasturlash muhiti 
yordamida vertual laboratoriya stendini yaratish jarayoni ko’rib chiqildi. 
Jarayon sifatida neft quvuri uchastkalaridagi neft holatini kuzatish amalga 
oshirildi.
Ma’lumki, laboratoriya stendlarini yaratishning turli yo’nalishlari 
mavjud. Har bir laboratoriya stendi o’z afzal va kamchiliklariga ega. Real 
amaliyotga qo’shimcha sifatida ko’zda tutilgan fizik laboratoriya 
stendlarini turli sabablar ( texnik, iqtisodiy, tashkiliy va boshq.) ga ko’ra 
amalga oshirishning mushkulligi hisobiga kompyuter eksprimentlaridan 
ya’ni, vertual laboratoriya amaliyotlaridan foydalanish keng avj olib 
bormoqda.
Aynan vertual laboratoriyalar orqali barcha oliy o’quv yurtlarida 
tajribalar o’tkazishning qulayligi, bu jarayonda har bir foydalanuvchi o’zi 
mustaqil ravishda foydalanib o’rganishi natijasida yuqori samaraga 
erishish mumkin. Fizik laboratoriyalar bilan vertual laboratoriya 
stendlarini taqqoslaganda, vertual laboratoriya stendining ustunliklari 
yuqori daraja.Iqtisodiy tomondan olib qaralganda ham, vertual 
laboratoriyani yaratish fizik laboratoriya stendiga nisbatan anchagina 
arzonroq bo’ladi.Texnik tomonlama esa asosan elektr xavfsizligi 
tomonidan nazorat qilinganda, aynan vertual laboratoriya uchun men, 
mahsus lektr xavfsizlik datchigi bo’lgan ИП.212-90 datchigini tavsiya 
etaman. Ushbu elektron datchik elektr ta’minotlarida nojo’ya ta’sirlarning 
paydo bo’lishi bilan datchikka signal boradi va datchik xavfli holat 
paytida signal beradi va elektr ta’minotini o’chiradi.
Ushbu mustaqil ishda ko’rib o’tilayotgan jarayon uchun mahsus 
LabVIEW grafik dasturlash muhiti tanlandi.Bu dastur orqali ishlab 
chiqilgan vertual laboratoriya stendi yordamida, neftning to’rtta 
parametrlari nazorat qilib borildi.Ularning uchastka bo’ylab va vaqt 


davomida o’zgarish bosqichlari tekshirildi. Mazkur yaratilgan vertual 
laboratoriya stendi yordamida mahsus laoratoriyalar ham yaratish 
mumkin. Shu sababdan ham men ushbu bitiruv malakaviy ishim orqali 
laboratoriya darsligini ishlab chiqishni tavsiya qilaman. 
Foydalanilganadabiyotlar 
1. БутыринП. А., ВаськовскаяТ. А., КаратаеваВ. В., 
МатерикинС. В. Автоматизацияфизических исследований и 
эксперимента: компьютерные измерения и виртуальные приборы на 
основе LabVIEW 7. М.: ДМК Пресс, 2005. 264 с.
2. Зюбин В. Е. «Си с процессами»: язык программирования 
логических контроллеров // Мехатроника. 2006. № 12. C. 31–35. 
3. Сузи Р. А. Язык программирования Python. Изд-ва: 
Интернет-университет информационных технологий, Бином. 
Лаборатория знаний, 2006, 328 с.
4. Зюбин В. Е. Программирование информационно-
управляющих систем на основе конечных автоматов: Учеб.-метод. 
пособие. Новосибирск: Новосиб. гос. ун-т, 2006.
5. Зюбин В. Е., Носенко А. В. Создание набора виртуальных 
лабораторных 
стендов 
для 
обучения 
программированию 
управляющих систем // Proceedingsof 7thInternationalConference 
“PerspectivesofSystemInformatics” 15–19 June 2009, Novosibirsk, 
Russia.


6. Алексеев В. В. Виртуальные средства измерений // Приборы, 
2009. № 6 (108).
7. LabVIEW [Электронный ресурс]. – Режим доступа: 
http://ru.wikipedia.org/wiki/LabVIEW

8. Раннев Г. Г. Измерительные информационные системы: 
Учебник для студентов высших учебных заведений. – М.: Академия, 
2010.
9. Батоврин В. К., Бессонов А. С., Мошкин В. В. Опыт 
разработки открытых образовательных ресурсов на основе 
технологии виртуальных приборов // Открытое образование, 2009. № 
5 (76). С. 117–124.
10. Бессонов А. С. Разработка лабораторных практикумов по 
обработке сигналов на основе компьютерного 

Yüklə 112,72 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin