Gaz omborlarini loyihalashtirish va ishlatish

GAZ OMBORLARINI LOYIHALASHTIRISH VA ISHLATISH
Gaz ombori, yer osti gaz ombori — gaz saqlanadigan tabiiy yoki sunʼiy rezervuar. Yer usti va yer osti G. o.lariga boʻlinadi. Yer osti G.o. sanoat ahamiyatiga ega, chunki ularda katta miqsorda (bir necha mln.dan mlrd. m3 gacha) gaz saqlash mumkin. Yer osti G. o. samarasi juda yuqori hamda xavfsiz. G.o.ning xalq xoʻjaligida yoqilgʻiga boʻlgan mavsumiy talab oʻzgaruvchanligini meʼyorlashtirishda muhim iqtisodiy ahamiyati bor. Ularning bir turi neft yoki gazi tugagan boʻshliqlarda, Yerning suvli qatlamlarida (gaz suv ichiga qamaladi) qurilishi mumkin. Bunday omborlarda tabiiy gaz gaz holatida saqlanadi. Uning boshqa turi tashlandiq shaxta, tunnel, gʻorlar, konlarning qazilgan yoʻllarida quriladi. Togʻ jinslari boʻshliqdarida gaz aksariyat hollarda atrof haroratida va 0,8—1,0 Mn/m2 (8—10 kgk/sm2) va undan ortiq bosimda siqilgan holda saqlanadi. 60-yillardan boshlab tabiiy gazni sanoat miqyosida yer usti va yer osti omborlarida atmosfera bosi-mida, past haroratda, suyuq holatda saklash qoʻllaniladi. Ishlatib boʻlin-gan neft va gaz konlari oʻrnida quri-ladigan G. o. arzon hamda qulay hisoblanadi.
Birinchi yer osti G. o. 1915 yil Kanada-da ishlatib boʻlingan kon oʻrnida qurilgan. Gazni yer ostida saklash AQSH da rivojlangan. Germaniya, Polsha, Fransiya va b. mamlakatlarda ham yer osti G. o.lari mavjud. Rossiyada dastlab 1958 yilda Samara viloyatida Bashkatov yer osti G.o. gazdan boʻshagan kon oʻrnida bunyod etilgan. I. A. Charnovning nazariy ishi asosida yer osti suvli qatlamlarida gaz saqlash texnologiyasi dunyoda birinchi bor ishlab chiqildi (Sankt-Peterburg, Gatchinsk T.o.; 1963). Shyolkovsk G. o. dunyodagi yirik G.o.lardan biri [3,0 mlrd. m3 gaz 11 Mn/m2 (PO kgk/sm2) bosimda saklanadi].
Oʻzbekistonda asosan yer osti G. o.lari 60-yillar oʻrtalaridan "Oʻztransgaz" davlat birlashmasi tizimida kurila boshladi. 1965 yil Oʻzbekistan va Qozogʻiston chegarasida birinchi T.o.— Pol-toratsk G.o. yer osti suvli qatlamida quriddi (45 burgʻi qudugʻi boʻlib, 1995— 96 yilgi mavsumda olingan gaz hajmi 345 mln. m3 boʻldi). 1978 yilda esa Oʻzbekiston va Qirgʻiziston xududida 1-Shim.Soʻx G.o. bunyod etiddi (72 burgʻi qudugʻi boʻlib, 1996 yilda undan olingan gaz hajmi Oʻzbekistondagi barcha G.o.lardan olingan gazning 14% ni tashkil qildi). 1983 yildan Qirgʻizistonda Moylisuv G.o. qurildi (5 burgʻi qudugʻi bor; suv qatlamida yigʻilgan gaz radiusi 7—8 km ga boradi). 1984 yilda 2-Shim. Soʻx G.o. bunyod etilgan (45 burgʻi qudugʻi bor). 1988 yilga kelib Gazli G.o. quriddi (bu G.o. hajm jihatidan ancha katta boʻlib, 205 burgʻi qudugʻi bor). Bu G.o.dagi bosimning nihoyat pastli-gi (1,0 kgk/sm2) jahon tajribasidagi yagona holat sanaladi. 1999 yilda Xoʻjaobod G.o. (Andijon viloyati) ning 1-navbati ishga tushiriddi. Hoz. barcha G.o.larning imkoniyatlari gaz isteʼmolidagi mavsumiy oʻzgarishlarning 70— 75% ni tartiblashga yetadi. Yoqilgʻiga boʻlgan mavsumiy talab oʻzgaruvchanligini yanada barqarorlashtirish maqsadlarida yangi G.o. bunyod etish ustida (maye, Toshkent viloyatida yangi G.o. qurish boʻyicha) izlanishlar olib borilmoqda
Yer osti gaz ombori gaz saqlanadigan tabiiy yoki sunʼiy rezervuarlardir. Yer usti va yer osti Gaz omborlariga boʻlinadi. Yer osti Gaz omborlari sanoat ahamiyatiga ega, chunki ularda katta miqdorda bir necha mln.dan mlrd. m3 gacha gaz saqlash mumkin. Yer osti Gaz omborlari samarasi juda yuqori hamda xavfsiz. Gaz omborlarining xalq xoʻjaligida yoqilgʻiga boʻlgan mavsumiy talab oʻzgaruvchanligini meʼyorlashtirishda muhim iqtisodiy ahamiyati bor. Ularning bir turi neft yoki gazi tugagan boʻshliqlarda, Yerning suvli qatlamlarida qurilishi mumkin. Bunday omborlarda tabiiy gaz gaz holatida saqlanadi. Uning boshqa turi tashlandiq shaxta, tunnel, gʻorlar, konlarning qazilgan yoʻllarida quriladi. Togʻ jinslari boʻshliqdarida gaz aksariyat hollarda atrof haroratida va 0,8—1,0 Mn/m2 (8—10 kgk/sm2) va undan ortiq bosimda siqilgan holda saqlanadi.Gazni er osti omborida saqlash usuli mavsumiy gazga bo'lgan talabni qondirishning asosiy usuli hisoblanadi. Yer osti omborlarini tashkil etishda er osti suvlari va neft va gaz konlaridan foydalaniladi

Foydalanilmagan konlarni er osti gaz ombori sifatida ishlatish

1 – Magistral gaz quvuri
2 – Kompressor stansiyasi
3 – Nazorat quvuri
4 – Kon og`zini berkitilishi
5 – Gaz haydash va olish quvuri
6 – Yer osti shaxtalari
7 – Yer osti bo`shliqlar
8 – Shaxta neft xonasi
Tayyor gaz, gaz kondensati va neft konlarida gazni saqlashni shakllantirish va saqlash Usul iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir.
Tugallangan konda hosil bo'lgan er osti omborini qurish bo'yicha ikki bosqichli ishlar amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda ombor gaz bilan to'ldiriladi, ikkinchi bosqichda ombor vaqti-vaqti bilan ishlatiladi.
Er osti omborlari quyidagilarni ta'minlaydi.
1. Qish mavsumida gazni isitish uchun ehtiyojni qondiradi.
2. Magistral gaz quvurlari va kompressor stantsiyalaridagi kapital xarajatlar xarajatlarni kamaytiradi.
3. Mamlakatning zarur hududida davlat rezervini tashkil etish.
4. Eskirgan qazib olingan konlarni ombor sifatida ishlatish natijasida quduqlarning neft chiqarish qobiliyatini oshirish.
Hozirgi vaqtda O'zbekiston Respublikasida quyidagi er osti gaz omborlari mavjud: Shimoliy - soks (1978 yilda ishga tushirilgan). Gaz (1988 yilda ishga tushirilgan). Maylisu va Xujaobod er osti gaz omborlari ishlamoqda.
Yer osti gazlarini saqlash moslamalari va ularni jihozlash


1 - magistral gaz quvuri