GÖRKƏMLİ ® adamlarin həyati
Yüklə 8,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İradə mümkün olmayanı da gerçəkləşdirir
- "Biz bir millət, iki dövlətik"
- 1 noyabr 1999-cu il
- Kim kimə daha çox lazımdır
3 iyul 1997-ci il, Moskva
Prezident Heydər Əliyevin Rusiya Federasiyasına ilk rəsmi səfəri və Kremldə Prezident Yeksinlə danışıqlara başladığı gün. On il əvvəl Heydər Əliyev sənədlərini yığışdırıb Kremli tərk etmişdi. Olsun ki, bir başqasnın qəlbində indi xudpəsəndlik hissi baş qaldırardı: Buyurun baxın. Görürsünüz, gəldim. Mənə qarşı haqsız olanlara göstərdim ki... Təbü ki, Əliyevə də adi insani yaşantılar yad deyildi; Rusiya Prezidentinin onu qəbul etdiyi Kreml palatalarnın yeni interyerlərinə maraqla göz gəzdirdi, «ev yiyəsi»nin özünün, ömür yoldaşının, qızlarının, nəvələrinin hal-əhvalıyla maraqlandı... Yeltsin ürəyində aparılmış cərahiyyə əməliyyatından sonra özünə gəlmişdi; Kremlin xidmətlərini, hökuməti o ki var qınayırdı; Nijni Novqoroddan yenicə cavan adaşı Boris Nemtsovu irəli çəkib hökumətin ikinci pilləsinə qaldırmışdı. Görüşdən rəsmi məlumatlar yayan reportyorlar qeyd edirdilər ki, görüş «səmimiyyət və qarşılıqlı hörmət şəraitində» keçmişdir. Ayrı cür də ola bilməzdi axı; vaxtilə Siyasi Büro iclaslarında birgə iştirak etdiyi azərbaycanlı həmkarını Rusiya Prezidenti dörd il idi ki, dəvət etmək niyyətində idi. Daha əvvəl, görünür, heç bir imkan tapa bilməmişdi... İndi onlar dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında müqavilə və beş saziş imzalamalı, o cümlədən Xəzər dənizində Azərbaycanın perspektivli «D-222» blokunun kəşfiyyatı, işə salınması və hasilatın paylaşdırılması haqqında razılaşmalı idilər. İlkin gözəlliyinə uyğun olaraq bərpa edilmiş Kremlin Vladimir zalında Rusiya və Azərbaycan himnləri səslənir. Boris Yeltsin öz nitqini kağızdan oxuyur: - Rusiya və Azərbaycanı çoxəsrlik tarix, ən zəngin ənənələr və müxtəlif əlaqələr birləşdirib. Biz onları qıra bilmərik. Biz onların inkişaf etməsi üçün əlimizdən gələni etməliyik... Heydər Əliyev yazılı mətnə (vardısa da) əl atmadı:
412
- Mən Sizi, Boris Nikolayeviç, bütün burada iştirak edənləri bu əlamətdar hadisə Rusiya Federasiyası və Azərbaycan arasında dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizhk haqqında sənədin imzalanması münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm... Mən bu gün böyük iqtisadi sənədlər paketinin imzalanmasından son dərəcə məmnunam. Onlar bizim əməkdaşlığımızın bütün sahələrdə gələcək inkişafı və dərinləşdirilməsi üçün yaxşı hüquqi anlaşmanın əsasını yaradırlar... Az sonra jurnalistlərin suallarına cavab verən Heydər Əliyev bildirmişdi ki, Xəzər nefti məsələsi də müzakirə olunmuş və biz Boris Nikolayeviçlə geniş fıkir mübadiləsi aparmışıq... Rusiyanın «LUKoyl» şirkəti indiyədək Azərbaycan neft şirkətinin transmilli şirkətlərlə imzaladığı müqavilələrin üçündə iştirak etmiş və bu gün «LUKoyl» şirkəti və Azərbaycan neft şirkəti arasında dördüncü müqavilə imzalanmışdır». İyulun 4-də Rusiyanın maliyyə və işgüzar dairələrinin təmsilçilərilə keçirilən görüşdə də Heydər Əliyev bu mövzuya qayıdır. 1994-cü ildə imzalanan ilk müqaviləni xatırladaraq qeyd edir ki, həmin müqavilə Rusiyanın bəzi dairələrində, «LU-Koyl»un iştirak etməsinə baxmayaraq, nədənsə bədxahlıqla qarşılanmışdı. - İndi «LUKoyl» dörd müqavilədə iştirak edir. Bunu ona görə deyirəm ki, bəzən burada, Rusiyada, müxtəlif dairələrdə, təəssüf ki, dövlət dairələrində də söz-söhbət gedir ki, Azərbaycan Rusiyadan uzaqlaşır, daha çox Qərb şirkətlərilə ünsiyyətdə olur və sairə. Respublikamızın bədxahları süni olaraq qeyri-sağlam iqlim yaratmaq istəyir, mətbuatda şayiələr yayır, cürbəcür məqalələr yazırlar və sairə. Açığını deyim ki, bu bizlərdə çox böyük narazıhq doğurur, çünki biz birgə işləyirik... Azərbaycanın dövlət başçısı bu gileyləri Rusiyanın dostu kimi bildirirdi. İnanırdı ki, «Moskvada dünənki, srağagünkü, bugünkü görüşlərdən sonra arada olan və bəlkə, sabah da olacaq qeyri-sağlam söhbətlərin qarşısını siz alacaqsınız...» Xatırladırdı ki, uzun illər məhz Azərbaycan Sibirə, Tatarıstana, Başqırdıstana lazım olan neft-mədən avadanlığının 70 faizini təmin edirdi. «Lakin bu əlaqəmizi qapatdılar, bizim maşınqayırma zavodlarımız ağır vəziyyətdə qaldı. Amma iş yalnız bunda deyil, biz onları bu vəziyyətdən çıxaracağıq.
413
Əgər rahlanmış, yaxşı avadanlıq buraxan istehsalat varsa, niyə də ondan istifadə olunmasm?»
Nəticə işin tacıdır. Müxtəlif xalqlarm bu cür və ya buna oxşar deyimləri var. Geoloq əməyinin tacı yerin alt qatlarında gizlənən sərvətlərin kəşfıdir. Kəşfıyyat buruğundan göyə fışqıran neft fəvvarəsidir. Ardınca neftçi baba bu təsərrüfatda öz işini ağıllı və səmərəli qurmalıdır. «Əsrin müqaviləsi»nin üç yaşı tamam olandan sonra ilkin neftin çıxarılması əlamətdar hadisə kimi qeyd olunur. Bakı bayram edir. Yeni yataqdan çıxan «qara qızıl» ağ günlərdən xəbər verir. Ənənəyə görə bu təbü sərvətdən azca üzə yaxınaqla bayramlaşırlar. Heydər Əliyev də, o zaman ARDNŞ-in vitse- prezidenti İlham Əliyev də, fəxri qonaqlar da bu neftçi adətinə əməl edirlər... Yeni neft strategiyasının parlaq göstəricisi yüz milyonlarla dollar vəsaitin toplandığı Neft Fondudur. Bu vəsait sosial problemlərin həllinə, bütün respublika vətəndaşlarının yaşayışının yaxşılaşdırılmasına sərf ediləcək. Azərbaycana gələn sərmayələrin məbləği bir çox MDB ölkələrinin göstəricilərini qabaqlayır. Bu yalnız iqtisadi sərfəliliklə deyil, həm də respublikadakı sabit iqlimlə, demokratik və hüquqi əsasların bərqərar olunmasıyla şərtlənir. Xarici mütəxəssislər, tərəfdaşlar bu cəhəti xüsusi vurğulayırlar. ABƏŞ şirkətinin prezidenti Devid Vudvord qeyd etmişdir: «İqtisadi və ictimai sabitlik, xarici neft şirkətlərinin ARDNŞ və Azərbaycan hökumətilə beynəlxalq neft sənayesinin standartlarına uy-ğun tərəfdaşhq əsaslarında əməkdaşlığı ölkəyə sərmayə cəlb etməkdə davam edəcək». «Azəri-Çıraq-Günəşh» yataqlarının işlədilməsinin yalnız birinci mərhələsi respubhkaya əlavə olaraq üç min iş yeri yaratmağa imkan vermişdir. İki yeni neft kəməri işə salınmış, Səngəçalda böyük terminal tikilmişdir.
414
Böyük idarəçilik təcrübəsinə və reallığa söykənən iradə, - Heydər Əliyevin məhz bu məziyyətləri neft strategiyasnın uğurla gerçəkləşdirilməsini şərtləndirmişdir. Müxtəlif zamanlarda filosoflar, yazıçılar, siyasətçilər insan iradəsinin təbiəti haqqında düşünmüşlər. Cek London iradəni sehrkar vasitə adlandırmışdır. Hansı daşlardan hörühnüş olsa da, «dünyada elə bir möhkəm divar tapılmaz ki, insan iradəsi və düşüncəsinin yolunu kəsə bilsin», - bu Braziliya yazıçısı Jorji Amadunun kəlamıdır. Azərbaycan Prezidentinin iş masası üstündə bir çox görkəmli mütəfəkkir və sənətkarlarm əsərlərini də görmək olardı - Dostoyevski, Karleyl, Nizami, Sartr... Kim bihr, onları mütalə edən insanın qəlbində məhz hansı fikir, mülahizə əks-səda doğurmuşdur. Heydər Əliyev kitablara elə sevgiylə, qədirbilənliklə yanaşırdı ki, demək olar, səhifələrin kənarında da qeyd, işarə cizgiləməyə qıymırdı. Çox vaxt oğluna, ya qızına bu və ya digər əsəri oxumağı məsləhət görər, ayrı- ayrı nəşrlərə öz köməkçilərinin diqqətini yönəldərdi. Məsələn, qarşmızdakı kitabın müəlliflərindən biri, Hüseynbala Mirələmovun «Xəcalət» adlı Qarabağ faciəsindən bəhs edən toplusuna belə bir təqdir müyəssər olmuşdur... Heydər Əliyev Emersonun bir kəlamını çox güman ki, təsdiq edərdi: «Mümkün olmayanı yalnız insan mümkün etməyə qadirdir... Xarakter - mükəmməl tərbiyə edilmiş iradədir...» İradə sərkərdənin də, dövlət xadiminin də, alimin də amalını əmələ çevirən qüvvədir, qüdrətdir. İradə - Suvorov və Jukov, de Qoll və Ruzvelt, Korolyov və Mendeleyev kimi şəxsiyyətlərin, xarakterlərin özəyi, özülüdür. Ağıllı, zəkalı iradə! Ardınca Nekrasovun misraları yada düşür:
Azərbaycan üçün belə «möcüzələr» sırasıənda «Əsrin mü- qaviləsi» durur. Həm də bu, sonuncu deyil...
415
"Biz bir millət, iki dövlətik"
Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin bütün dövrləri üçün aktuallığını heç zaman itirməyəcək bu deyim də Heydər Əliyevə məxsusdur. İki qardaş ölkə arasında münasibətlərin məğzini bu qədər müfəssəl və bitkin bəyan edən ikinci bir ifadə tapmaq çətin ki, kimsəyə müyəssər olsun. Heç şübhəsiz, Heydər Əliyevin bu qənaəti, onun Türkiyə-Azərbaycan əlaqələrini, qərinələrdən keçən tarixi münasibətlərini, bu ölkənin Azərbaycan dövlətinin, xalqnın yaşanında nə kimi rol oynadığını və oynayacağını çox dərindən və mükəmməl bildiyindən irəli gəlir. Heydər Əliyevin Türkiyəyə, bu ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslərə diqqəti heç də Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşduğu, Sovetlər Birliyinin dağıldığı dövrdən başlamır. O özü bunu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti kimi Türkiyəyə ilk səfəri zamanı, Türkiyə Böyük Millət Məclisindəki çıxışında belə ifadə etmişdir: "Hələ gənclik illərində mən kitablarda, qəzetlərdə Türkiyə haqqında, türk xalqı haqqında oxuyanda daim Türkiyənin həsrətini çəkmiş, onun ictimai-siyasi həyatına böyük diqqət yetirmiş, Böyük Millət Məclisinin işi, onun qəbul etdiyi qərarlar haqqında xəbərləri diqqətlə izləmişəm". Heydər Əliyevin Sovet dövrü fəaliyyəti də göstərir ki, o təkcə Azərbaycan üçün yox, eləcə də Türkiyə və bütövlükdə türk-müsəlman dünyası üçün önəmli bir siyasi xadim olmuşdur. Kommunist ideologiyasının şüurlara hakim kəsildiyi nəhəng Sovet imperiyasında hakimiyyəti təmsil edən əsas simalardan biri olduğu dövrlərdə Heydər Əliyev çox böyük cəsarətlə imperiya tərəfindən daim ədalətsizliklərə məruz qalan, ikili standartlardan əziyyət çəkən, dövlət rəhbərlərinin biganəlikləri ilə üzləşən türkdilli müsəlman respublikaların xalqlarının hüquqlarını müdafiə etmiş və bir çox mühüm məsələlərdə öz mövqeyini ortaya qoymaqdan çəkinməmişdir. Heydər Əliyevin Bolqarıstanda yaşayan etnik türklərə qarşı yeridilən ayrı-seçkilik məsələsində Kremlin münasibətinə kəskin etirazı bu mövqeyi göstərən faktlardandır. O zaman Bolqarıstandakı vəziyyətdən narahat olan Türkiyə hökuməti Sov.İKP MK Siyasi Bürosuna məktub yazıb, hadisələrin qarşısını almaq üçün rəsmi Moskvanın öz imkanlarından 416
istifadə etməsini xahiş etmişdi. Baş katib Mixail Qorbaçov məsələnin müzakirəsindən boyun qaçırır və bunun Bolqarıstanın daxili işi olduğunu, rəsmi Moskvanın buna qarışmağa hüququ olmadığını bəhanə gətirir. Heydər Əliyev Baş katibin fıkrilə razılaşmayıb, kəskin etirazını bildirir: "Macarıstan və Çexoslovakiyada baş verən hadisələri biz onların daxili işi hesab etmədik. Bolqarıstan türklərinə qarşı zorakılıqdan söhbət gedəndə isə biz bunu onların daxili işi hesab edirik. Bu gün ikili standartlar bizə yaraşmaz". O vaxt Siyasi Büro Heydər Əliyevin bu qəzəbli etirazını ölü bir sükutla qarşıladı. Amma unutmadı... Həmin illərdə məhz belə xəbərlər ölkəyə, sonra isə xaricə sızır və elə buna görə də ərəb ölkələrinin mətbuat səhifələrində Heydər Əliyevi "Sovetlərin dəmir xarakterli rəhbəri", türkdilli mətbuatda isə "Kremldəki böyük türk" kimi qələmə verirdilər. Heydər Əliyev nə qədər beynəlmiləlçi olur-olsun, sovet rəhbərliyinin türkdilli xalqların taleyinə biganəliyi ilə onların kadr məsələlərinə yanaşına tərziylə razılaşa bilmirdi. Beynəlmiləlçiliyi şüar edib millətçilik nümayiş etdirən dövlət başçısının qəbul etdiyi qərarlarla heç cür barışa bilmir və bunu çəkinmədən bildirirdi. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Qazaxıstan Respublikası Partiya Komitəsinin MK-sına birinci katib təyinatında da belə olmuşdu. Heydər Əliyev hadisələrin gələcək inkişafını görürmüş kimi, qəti şəkildə M.Qorbaçova demişdi: "Kunayev yaşlı olsa da, işin öhdəsindən gəlir, yox əgər onu dəyişimək lazımdırsa, yerinə Kolbini (milliyyətcə rus - müəl.) yox, qazax, məsələn, Nazirlər Sovetinin sədri, cavan və enerjili Nursultan Nazarbayevi təyin etmək gərəkdir. Əks halda, bu təyinat Qazaxıstanda milli zəmində böyük narazılıq doğuracaq". Zaman H.Əliyevin haqlı olduğunu təsdiqlədi. Heydər Əliyev Azərbaycanda ikinci dəfə hakimiyyətə gələndə onun Türkiyə və bütövlükdə türk dünyası ilə təmasları, türk birliyinin təşəkkülü və möhkəmlənməsi uğrunda sistemli fəaliyyəti genişlənməyə başladı. Heydər Əliyevin yaxın dostu, Türkiyənin 9-cu prezidenti, böyük dövlət xadimi Süleyman Dəmirəl məhz bu xidmətlərini nəzərə alıb demişdir: "Mənim tanıdığım Heydər Əliyev nə qədər Azərbaycan vətənpərvəridirsə, bir o qədər də türk vətənpərvəridir. Heydər Əliyev təkcə
417
Azərbaycanın deyil, bütün türk dünyasının yetişdirmiş olduğu məşhur dövlət xadimlərindən biridir". Süleyman Dəmirəl sözün həqiqi mənasında Heydər Əliyev haqqında yetərincə söz deməyə haqqı çatan kişilərdəndir və Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin "bir millət, iki dövlət" səviyyəsində qurulmasında ən azı Heydər Əliyev qədər xidmətləri var. Tarixə nəzər salaq, həm də ən yeni tarixə. Sovet İttifaqı dağılarıdan və Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra Türkiyə ilə münasibətlər qurmaq, əlaqələr yaratmaq üçün çox əlverişli fürsət yaranmışdı. Rusiya Cənubi Qafqazdakı mövqeylərini əldən verməmək üçün Azərbaycan üzərində təsirini qorumağa çalışırdı. Azərbaycanda isə dünya siyasətinin incəliklərindən bixəbər olan Əbülfəz Elçibəy hökuməti gənc, müstəqil dövlətin qarşılaşdığı problemləri nəzərə almadan, təkidlə Qərbi, Türkiyəni xarici siyasətin prioriteti hesab edir, İran, xüsusilə Rusiya kimi bölgədə güclü təsir vasitələrinə malik olan ölkələrlə münasibətlərdən açıq-aşkar imtina edirdi. Bu münasibətlər onsuz da cəbhədə vəziyyəti heç də yaxşı olmayan Azərbaycam daha çətin vəziyyətə salır. Ermənistanm təcavüzü daha geniş xarakter alırdı. Açığını demək la-zımdır ki, belə vəziyyətdə Türkiyə dost və qardaş ölkə kimi nə qədər narahat olsa belə, sərt və kəskin bəyanatlar verməkdən uzağa gedə bilmirdi və bilməzdi də. Əks halda, çox geniş qarşıdurma meydana çıxar və bunun nələrlə bitəcəyi bəlli olmazdı. 1993-cü ildə Heydər Əliyevin Azərbaycanda yenidən hakimiyyətə gəlməsi ilə istər Azərbaycan-Türkiyə, istərsə də Azərbaycanla türkdilli dövlətlər arasında münasibətlərin yeni və əsas mərhələsi başladı. Heydər Əliyevin balanslaşdırılmış siyasəti gənc, müstəqil ölkəyə çox vacib olan siyasi sabitlik, atəşkəs gətirdi. Ölkə tədricən informasiya blokadasını yarmağa, beynəlxalq aləmdə tanınmağa və müstəqil dövlət kimi qəbul olunmağa başladı. Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycanın prezidenti kimi Fransaya ilk rəsmi səfərindən dərhal sonra, 1994-cü ilin fevralında qardaş Türkiyə respublikasına səfər etdi. Türkiyə Prezidentinin iqamətgahı - Çankaya köşkündə Azərbaycan Prezidentinin yaylım atəşilə müşayiət olunan rəsmi qarşılanma mərasimindən start götürən görüşlər və danışıqlar dörd gün davam
418
etdi. Görüşləri yaxından izləyən türk jurnalisti, "Sabah" qəzetinin əməkdaşı Məhəmmədəli Viron azərbaycanlı həmkarına verdiyi müsahibədə bildirir: "Heydər Əliyevin burada keçirdiyi görüşlərdən heyrətə gəldim. Türkiyə indiyə qədər kimsəyə bu qədər hörmət və iltifat göstərməmişdir. Bu, Əliyevə verilən dəstəyin ən parlaq nişanəsi idi. Məncə, Heydər Əliyev Ankaradakı görüşlərində istədiyi köməyi əldə etdi. Ankara da bu görüşlərdən son dərəcə məmnundur". Bu səfərin ən yaddaqalan görüşü Türkiyə Böyük MüIət Məclisində oldu. Millət vəkilləri ilə görüşü zamanı çox geniş və məzmunlu nitqində Heydər Əliyev Türkiyə dövlətinin tarixi missiyasmı onlara xatırladırmış kimi dedi: "Mən istərdim sizə Mustafa Kamal Atatürkün bir kəlamını xatırladım, çünki bu kəlam Türkiyənin üzərinə düşən məsuliyyətin nə qədər böyük olduğunu və Mustafa Kamal Atatürkün nə qədər uzaqgörən olduğunu nümayiş etdirir. Türkiyə Respublikasının 10 illiyi münasibətilə söylədiyi çıxışmda o deyir: "Sovet İttifaqı bu gün bizim dostumuz, qonşumuz, müttəfıqimizdir. Bu dostluq bizə zəruridir. Lakin bu gün heç kim görə bilməz ki, sabah nə baş ve-rəcək. Ola bilər, sabah onlar osmanlılar kimi parçalansmlar, Avstriya-Macanstan kimi bölünsünlər. İndi biri-birindən möh-kəm yapışan millətlər, sabah hərəsi bir yana qaça bilər. Dün-yanm balansı dəyişər. Türkiyə bilməlidir ki, belə olan halda o nə etməlidir. Bizimlə bir dildə danışan, bir dində birləşən, mahiyyətcə bizimlə bir olan qardaşlarımızı bizim dostumuz idarə edir. Biz onları öz himayəmizə götürməyə hazır olmahyıq. Sakitcə oturub bu günü gözləməməli, buna hazır olmalıyıq. Millətlər buna necə hazırlaşır, mənəvi körpülər möhkəmləndirilirmi? Bizi körpülər kimi etiqad, tarix birləşdirir. Biz hadisələrin ayırdığı köklərimizə, öz tariximizə qayıtmalıyıq. Biz tarixi köklərimizə yaxınlaşmalıyıq". 60 il əvvəl Mustafa Kamal Atatürk bu günü görüb, bu vəsiyyəti etmişdi. İndi bu vaxt yetişmişdir. Türkiyəyə dost və qardaş ölkələr, millətlər öz müstəqilliklərinə nail olmuşlar. Türkiyənin ən yaxın dostu və qardaşı olan Azərbaycan da müstəqil olmuşdur. Azərbaycan bundan sonra Türkiyə ilə dostluq və qardaşlıq münasibətlərinə daha böyük ehtiyac duyur"... Heydər Əliyevin bu səfəri zamanı dövlət başçıları və hökumət nümayəndələrinin imzaladıqlan 16 sənəd arasında yüksək
419
siyasi əhəmiyyət daşıyan dostluq və əməkdaşlıq, siyasi məsləhətləşmələr haqqında müqavilələrlə yanaşı, iki dövlət arasında iqtisadi münasibətləri tənzimləyəcək bir sıra digər sənədlər də var idi. Bu sənədlər Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin bütün sahələrində, xüsusilə Türkiyənin Azərbaycandakı enerji layihələrində yaxından iştirak etməsinə, "əsrin müqaviləsi"nə; qoşulmasına yol açdı. Ancaq bu Heydər Əliyevin Türkiyəyə hələ ilk səfəri idi. Bundan sonra Türkiyəyə Heydər Əliyevin rəsmi və işgüzar səfərləri daha müntəzəm xarakter aldı. Lakin Azərbaycan-Türkiyə yaxınlaşmasının bu müstəvidə olması bir çox dövlətləri o qədər də qane etmirdi. Səbəblər müxtəlif idi. Ən əsası isə Azərbaycanın Türkiyə ilə münasibətlərinin strateji müttəfıqlik səviyyəsinə qalxması idi.
Atatürk sülh mükafatnın təqdimetmə mərasimi keçirilir. Mərasimdə Heydər Əliyev həmişə olduğu kimi qeydsiz-fılansız mükəmməl və geniş nitq söyləyir. Ən uzaq keçmişdən ən son tarixə səyahətlə yanaşı Atatürk irsinə dərin hörmət ifadə olunur. Bununla belə, Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin qardaş ölkəyə dəyərli xidmətlərindən də bəhs olunur. Heydər Əliyev yenə öz manerasındadır: "1994-cü ildə imzalanan "Əsrin müqavilə"si adlanan ilk neft müqaviləsi artıq özünün böyük nəticələrini verir. Siz bilirsiniz ki, bu müqavilədə ilk dəfə olaraq Türkiyə də iştirak edir və Türkiyənin payı 1,75 faizdir. Ancaq müqavilə imzalanandan sonra mən xüsusi sərəncamımla Azərbaycana düşən hissədən ona 5 faiz də əlavə etdim. Bundan sonrakı müqavilələrdə Türkiyə daha 5 və 10 faiz aldı. İndi İTürkiyə neft ölkəsi kimidir, yəni "Türk petrolları" şirkəti Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı neft-qaz yataqlarının birgə işlənməsində xarici ölkələrin şirkətləri ilə yanaşı çalışır". Amma görülən və görüləcək işlər bununla bitmirdi. Heydər Əliyev Azərbaycanın geostrateji imkanlarından Türkiyənin də bəhrələnəcəyini və nəzərdə tutulan layihələrdə onun mütləq iştirakını qətiyyətlə bəyan edir. Bu onun təkcə Azərbaycan üçün deyil, eyni istəklə Türkiyə üçün də çalışdığını ortaya qoyur. - Mən qeyd etmək istəyirəm ki, - deyə o sözünə davam edir, - 1994-cü ildə "Əsrin müqaviləsi"ni imzalayarkən biz
420
müqavilədə böyük neft kəmərinin çəkilməsini də əks etdirdik və nəzərdə tutduq ki, bu Bakı- Ceyhan neft kəməri olacaq. Bir sıra ölkələr bu məsələdə bizə təzyiq göstərməyə başladılar. Onlar bu müqavilənin həyata keçirilməsinin qarşısını almağa səy göstərdilər. Bəzi Xəzəryanı ölkələr "Xəzər dənizinin statusu müəyyənləşməyib" deyərək, bu müqavilənin reallaşmasına mane olmağa çalışdılar. Onların başlıca məqsədi ondan ibarət idi ki, bu böyük neft kəməri Bakı-Ceyhan marşurutu üzrə keçməsin, yəni Türkiyə ərazisindən deyil, Rusiyadan keçsin. Ancaq biz bütün təzyiqləri arxada qoyduq, ildən-ilə Bakı-Ceyhan boru kəmərinin yaradılması istiqamətində addım-addım irəlilədik. Bir il əvvəl Ankarada biz çox mühüm bir bəyanat imzaladıq. Onu Türkiyənin, Azərbaycanın, Gürcüstanın, Qazaxıstanın, Özbəkistanın dövlət başçıları imzaladılar. Sənədi həmçinin Amerika Birləşmiş Ştatlarnın energetika naziri cənab Riçardson imzaladı..." Lakin bu da son olmadı. Layihə həqiqətən ciddi maneələrlə qarşılaşır, müxtəlif səisəm ideyalar və hesablamalar ortaya qoyulur, hər vasitəylə buna mane olmağa çalışırdılar. Yalnız Heydər Əliyevin prinsipial mövqeyi, partnyorları inandırmaq bacarığı hər şeyi yoluna qoydu... Bu mənada, Azərbaycanla Türkiyəni daha da yaxınlaşdıran Bakı- Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri, Şərq- Qərb nəqliyyat dəhlizi və bunlar reallaşandan sonra ortaya qoyulacaq Bakı-Axalkalaki-Qars dəmiryolu layihəsi məhz Heydər Əliyevin müstəsna xidmətləri kimi qeyd olunmalıdır.
ABŞ - Azərbaycan münasibətləri Heydər Əliyevin daim xüsusi diqqət yetirdiyi, xarici siyasətdə əsas prioritet hesab etdiyi sahələrdən idi. Ölkəsinin əsas təbü sərvətlərindən olan ncftdən siyasi kapital kimi istifadə edib dünyanm hegemon dövləti ilə münasibətləri qaydaya salmaq və istər siyasi, istər iqtisadi sahədə Azərbaycanın əleyhinə işləyən bədnam 907-ci maddəni neytrallaşdırmaq mühüm vəzifələrdən biri kimi qarşıda dururdu.
421
1994-cü il sentyabrın 20-də "Əsrin müqaviləs"i imzalanandan sonra ABŞ-Azərbaycan münasibətlərində müəyyən yaxınlaşma yarandı və diplomatik vakkum tədricən aradan qalxmağa başladı. Amma Heydər Əliyevin istədiyi bu deyildi. Əslində Birləşmiş Ştatlar da bu ölkənin yeni jdünyada hansı geosiyasi əhəmiyyət daşıdığını hələ tam dəyərləndirə bilməmişdi. 1997-ci ildə Heydər Əliyevin bu ölkəyə səfəri qarşısında ABŞ-ın siyasi dairələrində, Dövlət Departamentində, Konqresdə və Senatda Azərbaycanın liderə çevrilməkdə olduğu Xəzər hövzəsi qızğın müzakirələr mövzusuna çevrildi. ABŞ Müdafiə Nazirliyinin analitiklərindən biri ceyms Mak Duqall yazırdı: "Çox yəqin ki, tarixçilər 1997-ci ili Birləşmiş Ştatların Xəzər hövzəsinin geosiyasi əhəmiyyətini dərk etdiyi və bu regionda müvafiq xarici siyasət kursunu həyata keçirməyə başladığı mərhələ kimi qeyd edəcəklər... ABŞ-ın regiona geosiyasi maraqlarını daha əyani şəkildə nümayiş etdirən əsas faktlardan biri onun Azərbaycanla münasibətlərinin sürətlə yaxınlaşması idi. Bunun səbəbini həm coğrafiyada, həm də siyasətdə axtarmaq lazımdır. Hər şeydən əvvəl, Azərbaycanda kəşf olunmuş və ehtimal olunan neft ehtiyatları həqiqətən XXI əsrdə dünyanın neft bazarında mühüm rol oynayacaq. İkincisi, Azərbaycan tarixən dəniz və karvan yollarının kəsişdiyi məkanda qərarlaşıb. Bugünkü reallıqlardan çıxış etsək görərik ki, Azərbaycanın ərazisindən keçən və Asiya ilə Avropanı birləşdirən çoxsaylı nəqliyyat və kommunikasiya qovşaqları, Azərbaycanı regionun coğrafi cəhətdən çox mühüm ölkəsinə çevirir. Azərbaycan artıq Qərb-Şərq münasibətlərində çox mühüm amildir və Şimal-Cənub münasi- bətlərində də mühüm rol oynaya bilər". Müdrik siyasətçi üçün mühüm amillərdən biri o idi ki, onun ölkəsi ABŞ üçün iqtisadi maraqlar çərçivəsini aşaraq milli maraqlar" sahəsinə daxil oldu. Heydər Əliyevin ABŞ-a səfərindən əvvəl, onun oğlu - "Əsrin müqaviləsi"nin reallaşmasında çox mühüm rol oynamış, ARDNŞ-in birinci vitse-prezidenti İlham Əliyevin 1997-ci ilin fevral aymda Hyustonda və Vaşinqtonda 422
keçirdiyi görüşlər iki ölkə arasında münasibətlərin yaxınlaşmasında az rol oynamadı. 1997-ci il fevralın 10-12-də energetika tədqiqatçılarnın Kembric Assosiasiyasının sponsorluğu ilə Texas ştatnın Hyuston şəhərində keçirilən konfransda dünyanın müxtəlif ölkələrinin hökumət və sənaye qruplarnın 1500 nümayəndəsi iştirak edirdi. Amerika mətbuatının çox geniş işıqlandırdığı konfransda İlham Əliyev iki ölkənin iqtisadi münasibətlərinin inkişaf perspektivlərindən parlaq nitq söylədi. Məhz bu konfransdan sonra fevralm 18-də "Azərbaycan: konınunizmdən demokratiyaya və neftə doğru" mövzusunda daha bir konfrans keçirildi. Amerika -Azərbaycan Ticarət Palatasnın maliyyə dəstəyilə keçirilən və Amerikanm 400-dən çox nəhəng şirkətinin nümayən- dələrinin iştirak etdiyi konfransda "dünyanm ən nəhəng dövləti ABŞ Azərbaycana çox böyük maraq göstərir" sözləri səsləndi. İlham Əliyevin çıxış etdiyi bu konfransda ABŞ-ın keçmiş müdafiə naziri, ticarət palatasnın fəxri müşaviri Riçard Çeyni "Azadlığı müdafiə" mükafatmı aldı. Onun konfransda iştirakı çox şeydən xəbər verirdi və bu işdə iştirak edən ABŞ-ın digər keçmiş yüksək çinli məmurlarını, xüsusilə konqresin mövqeyinin və ictimai rəyin formalaşmasında əsas rol oynayan xarici siyasət elitasını bir qədər də ruhlandırdı. Heydər Əliyevin məhz bu günə hesablanmış xarici siyasət kursu öz nəticələrini verməkdə idi. Konfranslarda səslənən bəyanatların ardınca ABŞ Dövlət Departamentinin rəsmiləri bu qəbildən olan bəyanatlar verməyə başladılar. Məsələn, 1997-ci il martın 27-də Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzində ABŞ prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə köməkçisi Sandi Berger bəyan etdi ki, "Bill Klintonun ikinci prezidentlik müddətində Xəzər hövzəsi ABŞ-ın xarici siyasətində prioritet yer tutacaq". O, həmçinin bəyan etdi ki, "Çin, Türkiyə və Qafqaz xüsusi maraq göstərdiyimiz regionlardu' və Birləşmiş Ştatlar Mərkəzi Asiyada və Qafqazda öz mövqelərini genişləndirmək niyyətindədir". Açıq-aydın hiss olunur ki, Xəzər hövzəsi regionuna yüksək diqqət yetirən ABŞ-ın xarici siyasət rəsmiləri
423
nəhəng neft şirkətləri rəhbərlərinin bu regionun vacibliyi fikrinə şərikdirlər. Dövlət administrasiyasnın və neft şirkətlərinin regionun vacibliyi haqqında bəyanat verməsinin müxtəlif səbəbləri olsa da (birincilər üçün bu siyasət və biznes məsələsidir, ikincilər üçün neft satışından gələn gəlirdir), onların əməkdaşlığı göz qabağındadır. Hər iki tərəfin siyasəti bir-birini tamamlayır. Heydər Əliyev "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasını sürətləndirərkən böyük siyasi intuisiya ilə məhz bunu yüzə yüz hesablamışdı. Prezidentin hesablamaları, məntiqi heç vaxt onu çətin vəziyyətdə qoymurdu. Budur, elə ki, ABŞ administrasiyası öz siyasi nəzər-diqqətini Qafqazdakı siyasətə yönəltdi, milli mətbuat da bu istiqamətdə siyasi və iqtisadi məsələlərin işıqlandırılmasını prioritet elan etdi. Bu bəyanatlardan az müddət sonra "Uoll Strit Cornel" Azərbaycanda neft bumunun hansı nəticələr verəcəyinin mənfi və müsbət tərəflərini xırdalıqları ilə təhlil etməyə başladı. Bundan sonra "Nyu-York Tayms" qəzeti keçmiş müdafiə naziri Kaspar Uayrıbergerin "Rusiyanm neft ağuşu" məqaləsini çap etdi. Uayrıberger Xəzər neftinin istismarı və nəqlini Rusiyanm öz nəzarəti altına almaq cəhdlərindən bəhs edirdi. Müəllif Rusiyanm Ermənistana genişmiqyaslı hərbi dəstəyini (1 milyard dollarlıq Rusiya silahının təmənnasız Ermənistana ötürülməsi- red.) xüsusi qeyd edərək, Klinton administrasiyasını "Azərbaycanla daha yaxın münasibətlər qurmağı stimullaşdırmaq və Konqresi bu ölkəyə yardım göstərməyə münasibətdə öz prioritetini dəyişməyə inandırmağa" çağırmışdır. Mətbuatda ABŞ-ın Azərbaycana və Xəzər neftinə marağına həsr edilmiş məqalələrindən daha çox seçiləni "Vaşinqton Post" qəzetində çap olunmuş "Keçmiş Amerika elitası Xəzər quyularını ələ keçirməyə çalışan" məqaləsi idi. ABŞ-ın xarici siyasət ehtasının fəaliyyətindən bəhs edən məqalədə qeyd edilir ki, "bu insanlar ABŞ administrasiyasını və müxtəlif siyasi partiyaları təmsil edirlər. Ancaq hamısı çalışır ki, ümumi səylə regiondakı siyasi xətti dəyişsin. Onların dediyinə görə, bu Amerika şirkətlərini digər xarici şirkətlərlə bərabər vəziyyətdə qoymaq üçün çox zəruridir". Məqalədə xüsusilə, iki keçmiş milli
424
təhlükəsizlik məsələləri üzrə köməkçilər — Brent Skoukrofot və Zbiqnev Bjezinski, Ağ ev administrasiyasnın keçmiş rəhbəri Con Sunun, keçmiş müdafiə naziri Riçard Ceyni, keçmiş dövlət katibi Ül Ceyms Beyker və keçmiş mahyyə naziri Loyd Bentsenin bu istiqamətdəki fəaliyyətlərinə toxunulur. Bu xadimlərin Amerikanın Azərbaycandakı xarici siyasətinə lobbiçilik etmələri və açıq-açığına intensiv dəstəkləmələrini, bu regiondakı siyasətçilərin rəyinin formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərdiyini açıqlayirlar. Həqiqət belə idi. Məhz bu ərəfədə ABŞ-ın alimləri və "beyin mərkəzləri" (analitikləri və politoloqlan — red.) Xəzər hövzəsini, Qafqazı və xüsusilə Bakını öz fəaliyyətlərinin prioritet istiqamətlərinə çevirdilər. Bunlardan konservativ "beyin mərkəzi" ABŞ Konqresinə xarici siyasət rəyləri hazırlayan Heritec Fondunu xatırlatmaq istərdik. Xəzər regionu üzrə siyfsi təhlillərin nəticələrini müntəzəm dərc etməklə yanaşı, Fond ARDNŞ-in vitse-prezidenti İlham Əliyevin 1997-ci ilin fevralında Vaşinqtona səfəri zamanı onun şərəfinə banket də təşkil etmişdi. 1997-ci il iyulun 21-də ABŞ-ın dövlət katibinin müavini Stroub Telebottun Mərkəzi Asiya Universitetində Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın problemləri üzrə geniş məruzəsi hökumət məmurları ilə elmi cəmiyyətlərin nümayəndələri arasında ABŞ-ın xarici siyasətinə münasibətdə müəyyən konsensusun işlənib hazırlandığını göstərdi. Telbott çıxışında artıq Sandi Bergerin mart ayında söylədiyi, ABŞ-ın Mərkəzi Asiyada və Qafqazda öz siyasətini gücləndirmək fikrini yenidən gündəmə gətirdi. Heydər Əliyevin Vaşinqtona səfərindən bir həftə əvvəl səslənən bu çıxış, ABŞ-ın region ölkələri ilə, xüsusilə Azərbaycanla münasibətlərinin yeni mərhələyə qədəm qoyması faktının təsdiqi idi. Heydər Əliyevin iyulun 31-i və avqustun 1-də Vaşinqtona səfəri iki ölkə arasında formalaşan münasibətlərin yeni mərhələsinin zirvəsi oldu. Ağ evin press rehzində yazıhrdı: "Prezident Əliyevin səfəri iki ölkənin əməkdaşlıq əlaqələrində təməl daşıdır və əməkdaşlığın genişləndirilməsində mühüm rol oynayacağını vəd edir".
425
Beləliklə, tam yəqinliklə demək olardı ki, Birləşmiş Ştatlar xüsusilə Azərbaycanın simasında region ölkələri ilə əlaqələrə, həqiqətən, böyük əhəmiyyət verirdi. Diqqət çəkən məqam ondan ibarətdir ki, Azərbaycan da, ABŞ da münasibətlərin, məhz Prezident Heydər Əliyevin istədiyi kimi, yeni mərhələyə daxil olması fikrində yekdil idilər.
Yüklə 8,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|