GÖRKƏMLİ ® adamlarin həyati

1 avqust 1997-ci il, Vaşinqton 

 

Heydər Əliyevin ABŞ-a rəsmi səfəri gedişatında Ağ evdə ARDNŞ 

və Amerikanın dörd şirkəti - «Şevron», «Eksson», «Mobil», «Amoko» 

- arasında müqavilələr imzalanmışdır. Hər iki ölkənin dövlət başçısı 

bu sənədləri belə dəyərləndirmişdi: 

«Bill Klinton: Xəzər hövzəsi yeni neft və qaz layihələrinin həyata 

keçirilməsi üçün həyati önəmə malik olan bölgədir. Bu günlərdə enerji 

ehtiyatlarnın istismarı üzrə  qəbul edilmiş razılaşmalar gələcək 

nəsillərə fayda verəcəkdir. 

Azərbaycanla birgə  Xəzər sərvətlərinin istismarı üzrə  əməkdaşlıq 

edərək, biz bununla nəinki Azərbaycanın çiçəklənməsinə yardım 

göstərir, həmçinin müxtəlif yollarla öz ölkəmizi enerji məhsulları ilə 

təmin edir və dövlətimizin təhlükəsizliyini möhkəmləndirib). 

«Heydər Əliyev: İndiyədək Xəzərin Azərbaycan sektorunda enerji 

ehtiyatlarnın istifadəsi sahəsində Amerika və Azərbaycan arasında 

əməkdaşlıqda yaxşı nailiyyətlər  əldə edilmişdir. Biz bu əməkdaşlığı 

davam etdirir və etdirəcəyik. 

Bu gün burada, bu salonda imzalanmış dörd müqavilə buna əyani 

sübutdur. Qarşımızda bir sıra, o cümlədən Orta Asiya və  Mərkəzi 

Asiyadan enerji ehtiyatlarının Xəzərdən keçmək  şərti ilə dünya 

bazarma daşnınası, Qərbə neft ixracı üçün boru kəmərlərinin çəkilmə 

məsələsi durur. Biz sizinlə bu sahədə daima əməkdaşlıq edəcəyik». 

Sənədlər Ağ evdə, Franklin Ruzveltin adını daşıyan otaqda 

imzalanırdı. 

ABŞ-ın vitse-prezidenti Albert Qor bu mərasimi «Xəzər 

sərvətlərinin istifadəsinə 

bəslədiyimiz ümumi ümidlərimizə 

ciddiyyətlə yanaşmağımızı» əks etdirən Amerika və Azərbay- 

 

 

426

can arasında «enerji dialoqu»nun başlanğıcı kimi dəyərləndirmişdir. 

«Heydər  Əliyev: Qürur hissi ilə qeyd etmək istəyirəm ki, 

Azərbaycan neftçiləri hələ 50 il bundan əvvəl ilk dəfə  dənizdə neft 

yataqları  aşkar etmiş  və onun istismarına başlamışlar. XX əsrin 

sonunda Azərbaycan bütün dünyaya Xəzər dənizindəki neft 

yataqlarını təqdim etdi. 

Bu gün burada Vaşinqtonda, Ağ evdə «böyük məmnuniyyətlə 

qeyd edirəm ki, bu işlərdə Amerika Birləşmiş  Ştatlarının azman 

şirkətləri fəal iştiıak edirlər. Biz dərk edirik ki, xarici sərmayələrin 

Azərbaycana axını, iqtisadiyyatımızın dünya iqtisadiyyatına 

inteqrasiyası, o cümlədən Amerika Birləşmiş  Ştatları ilə möhkəm 

iqtisadi  əlaqələrin yaradılması Azərbaycan xalqnın gözəl gələcəyinə 

xidmət edir». 

Yeri gəlmişkən, bu əlaqələr uzaq zamanlardan başlayır. Hələ 

1923-cü ilin may aymda «Azneft» Amerika korporasiyalarnın biri ilə 

neftqazma və neftçıxarma üzrə müqavilə bağlamışdı. Həmin ilin iyul 

ayında Bakıya neft sənayesinin müxtəlif sahələri üzrə ekspert olan 11 

amerikalı mütəxəssis gəlmişdir. 

«Bakinski raboçi» qəzetinin 17 iyul 1923-cü il tarixli sayında 

onların adlan bir-bir çəkilir, 18 qazma ustasının yolda olduğu 

bildirilirdi. 

Amerika səfəri zamanı Heydər Əliyev Ağ evdəki tədbirlə yanaşı, 

daha 75 işgüzar danışıq aparmışdır. 

Onun müsahibləri sırasında «Bi-Pi-Amerika», «Frontera resursez», 

«Şevron», «Penzoyl», «YunokaI», «Konoko», «Eksson» və  «Şell» 

kimi ən böyük şirkətlərin başçıları olmuşdur. 

Prezidentin qrafıki bu görüşlərlə  də  məhdudlaşmırdı. O, 

konqresmenlərlə, senatorlarla, Beynəlxalq Əlaqələr Komitəsinin sədri 

Gilmanla, Nümayəndələr Palatasnın spikeri Qinqriçlə söhbətlər 

aparmışdır. Bu damşıqlar ayrıca mövzu olaraq Azərbaycanın milli 

maraqlarnın beynəlxalq meydanda inadkar və ardıcıl müdafiəsinə, 

ABŞ Konqresi tərəfindən Azadhğa dəstək Aktma bədnam 907-ci 

əlavənin aradan götürülməsi uğrunda mübarizəyə yönəldilmişdir. 

Yəqin ki, Azərbaycandan kənardakı oxucularımızın çoxuna «907-

ci əlavə» adlı sənəd heç nə deməyəcək. İzah edək: 1992-ci ildə ABŞ 

konqresi «Azadlığı müdafiə aktı»nı müzakirə 

 

 

427

edirdi. Böyük Amerika sahibkarı R.Bernsin sözlərilə desək, həmin 

günlərdə ermənilər təkcə Azərbaycanın döyüş meydanlarında deyil, 

həm də ABŞ Konqresinin kabinetlərində  və zallarında mübarizə 

aparırdılar. Sonunda, erməni lobbisi bu sənədə 907 saylı  əlavənin 

yazılmasına nail ola bildi. Bu düzəlişdə, «Ermənistanı blokadada 

saxladığına görə Azərbaycana heç bir maddi kömək edilməyəcəyi» 

qeyd olunurdu. Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi bitənə  qədər bu 

düzəliş qüvvədə qalmalı idi. Heydər  Əliyev məhz bu ədalətsizliyə 

qarşı, təcavüzün qurbanı olduğu halda, Azərbaycanın bütün dünyaya 

təcavüzkar kimi təqdim olunmasıyla mübarizə aparırdı. 

Əliyevin okeanın o tayına səfəri ilə bağh daha bir neçə epizoda 

nəzər salaq: 

Fikir verin, o, necə  gərginliklə  işləyir, öz müsahiblərini necə 

nəzakətlə və təmkinlə öz tərəfinə çəkib «maarifləndirir». 

İyulun 28-də Nyu-Yorkda «Bi-Pi-Amerika» neft şirkətinin 

təmsilçiləri Stiv Persi, Edd Uayhet və Maykl Taunshetlə görüş 

keçirilir, 

H.Əliyev deyir: 

- Azərbaycanda dünyanın müxtəlif ölkələrinin, o cümlədən 

Amerika Birləşmiş  Ştatlarmın  şirkətləri ilə, həmçinin neft-

mədənlərində  fəaliyyət göstərən  şirkətlərlə müştərək işlərin geniş 

aparılması üçün hər bir şərait yaradılmışdır. Ölkəmizə qoyulan xarici 

sərmayələrin qorunması qanunvericiliklə təsdiqlənmişdir. Azərbaycan 

öz iqtisadiyyatını bazar münasibətləri əsasında qurur və öz qapılarını 

dünyanın üzünə açıb. 

Avqustun 2-də Heydər  Əliyev Hyustonda «Pennzoyl» şirkətinin 

prezidenti Ceyms Peytlə görüşür: 

- «Pennzoyl» 

Azərbaycana gələn ilk xarici şirkətlərdən biridir. 

Mən «Pennzoyl»un ölkəmizdə qaz-kompressor stansiyasının 

yaradılmasında və Azərbaycanda qaz hasilatının artırılmasında 

xidmətlərini yüksək qiymətləndirirəm. «Pennzoyl»un «Əsrin 

müqaviləsi»ndə öz payı var, «Qarabağ» yatağının müştərək 

işlənilməsi üzrə müqavilənin həyata keçirilməsində isə sizin şirkət 

aparıcı rol oynayır. Mən bilirəm ki, Azərbaycanın maraqlarını 

Birləşmiş Ştatlarda təqdim və təbliğ etməklə, siz böyük iş aparırsınız. 

 

 

428

Avqustun 3-də yenə Hyustonda o, «Eksson» şirkətinin prezidenti 

Tenni Kuntsla danışıqlar apanr: 

- 1994-cü ildə  «Əsrin müqaviləsi» imzalandıqdan sonra qalan 

kiçik hissənin bölüşdürülməsi böyük çətinlik törədirdi, Yadımızda 

qalmış olar, o vaxt sizin kimi, bir çox iri kompaniyalar bu hissəni 

almaq istəyirdi. Həmin  şirkətlər arasında sizin ölkənizin təmsilçiləri 

kimi, Avropanın da, qonşularımızın da şirkətləri vardı. Siz bunu 

bilirsiniz, mən də bilirəm, adlar çəkmək istəmirəm, bu artıq tarixdə 

qalmışdır. 

Onda mənə  də  qərar qəbul etmək çətin idi, çünki sizin şir-kətlə 

yanaşı başqaları da, eynilə belə sanballı olanlar bizimlə  həqiqətən, 

yaxşı münasibətlər qurmaq istəyirdilər. 

Uzun götür-qoydan sonra qərara gəldim. Bu qərar «Eksson»a 

«Əsrin müqaviləsi» imzalandıqdan sonra ona qoşulmağa imkan verdi. 

Və bundan sonra sizinlə bir neçə görüşüm oldu. Mən istəyirdim ki, siz 

ayrıca bir yataqda işləyəsiniz. Yaxşı ki, nəhayət, bu baş tutdu. Yatağın 

adı «Naxçıvan»dır, mənim doğulduğum yer belə adlanır. Və bu, 

üzərinizə daha böyük məsuliyyət qoyur... 

- Bəli, - cənab Kunts dillənir, - «Eksson» bununla fəxr edir. 

Maraqlıdır, görəsən, bu danışıqlar zamanı Prezidentin qəlbində 

hansı dərin hisslər baş qaldırırdı. Öz kiçik vətəni Naxçıvana sevgisini 

dilə gətirməklə, sanki müqəddəs bir etirafı açıqlayırdı. 

- Mən doğulduğum yeri bir də ona görə sevirəm ki, 1990-cı 

ildə, Moskvada yaşadığun zaman, həyatım təhlükəyə  məruz qaldığı   

vaxt,   mən   təqib   olunurdum,   çox-çox   maneələrlə üzləşirdim və 

mən Azərbaycana qayıtdım, Bakıda yaşamaq mümkün olmadığından, 

anadan olduğum yerə - Naxçıvana getdim. Orada çox çətin günlər 

yaşadım, Amma Naxçıvan məni mehribancasına öz qoynuna aldı  və 

mən  əlimdən gələni etdim ki, o yaşasın. Ola bilsin, oraya 

qayıtmasaydım, bu diyarın sakinlərini böyük təhlükə gözləyərdi. Ona 

görə  mən öz vətənimi - anadan olduğum yeri çox sevirəm. Dar 

günlərdə o mənə kömək əlini uzatdı, mən bunu çox qiymətləndirirəm. 

Gözləyirəm ki, siz işə  fəal başlayacaqsınız. Bilirəm ki, «Eksson» 

Amerikanm ən böyük neft şirkətidir. Amma bilmirəm, indiyədək 

Ağ evdə müqavilələr imzalamısınızmı? 

 

 

429

- Bu ilk dəfə baş verdi! - Görürsünüzmü, biz sizinlə sadəcə 

müqaviləni imzalamamışıq, həm də onun Ağ evdə imzalanmasına nail 

olmuşuq! Mən sizinlə bir neçə  dəfə Bakıda və Birləşmiş  Ştatlarda 

görüşmüşəm. Ancaq indi Ağ evdə, sizin hökumətin rəhbərlərilə birgə, 

onların iştirakı ilə müqavilə imzaladıq. Bu özü-özlüyündə tarixi 

hadisədir və müqaviləni də siz imzalamısınız. Cənab Kunts bildirir: 

- Bizim 

şirkətimiz Azərbaycanın Dövlət Neft Şirkəti ilə birgə 

Xəzərdə «B-9» bloku üzərində  işləyir. Bu perspektivli struktur dərin 

su qatlarınm altmda yerləşir. Həmin struktur üzrə  də yaxın zamanda 

müqavilənin imzalanması yaxşı olardı. Bu bizə  və ARDNŞ-ə daha 

böyük dərinliklərə getməyə və oradan neft çıxarmağa imkan verərdi... 

Şübhəsiz ki, siz bu yatağa ad qoyacaqsmız, çünki «B-9» adı heç nədən 

xəbər vermir... 

- Bəli, bu müvəqqəti addır, müqavilə imzalanandan sonra 

başqa ad olacaq. Mən Natiq Əliyevə tapşıraram ki, bu barədə  mənə 

məlumat versin. 

- Biz 

Xəzərin iri, dərində yerləşən strukturlarının işlədilməsinə 

qatılmaq istəyirik və yaxın zamanda öz təkliflərimizi ARDNŞ-ə 

təqdim edəcəyik. Zənnimcə, Xəzərin Azərbaycan sektorunun dərin 

laylarında böyük neft ehtiyatları var. «Eksson»un təcrübəsi və 

imkanları bu yataqların ARDNŞ ilə birgə rasional istifadə ediləcəyi 

haqqında danışmağa əsas verir. 

Cənab Prezident, fürsətdən istifadə edib, əvvəllər sizinlə 

danışdığım başqa bir məsələyə  də toxunmaq istəyirəm. Söhbət 

Xəzərdəki qaz yataqlarmın istismanndan gedir. O zaman biz elan etdik 

ki, bu qaz yataqları, onların istismarı  və mavi yanacağın nəqli 

haqqında təklifləri Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə birgə 

hazırlayacağıq. Bu təkliflər hazırdır və hesab edirəm ki, bizim vitse-

prezident və  cənab Natiq Əliyev onları bütün müddəalar üzrə 

razılaşdıracaqlar. Qaz yataqlarımn istismarı üzrə daha fəal hərəkətlərə 

əl atılmalıdır, çünki bu məhsula müştəri axtarışı neft istehlakçısnın 

axtarışından fərqlidir, burada rəqabət yüksəkdir. Yaxınlıq amilini 

nəzərə alaraq, Azərbaycan qazı üçün ən yaxşı satış bazan Türkiyə ola 

bilərdi. Sizin şimal qonşunuz «Qazprom» Türkiyə ilə bir neçə 

müqavilə bağlasa da, Türkiyənin hələ  də bu məhsula ehtiyacı var. 

Buna görə də 

 

430

bu bazarı əldən verməmək üçün, kəşfiyyat işləri sürətləndirilməlidir. 

- Əgər məsələ öz həllini tapıbsa, Natiq Əliyevə tapşınq verərəm və 

siz danışıq aparıb, son layihəni hazırlayarsmız. Mən sizin sözlərinizlə 

razıyam. Qaza böyük ehtiyac bizim bölgədə də, Türkiyədə də, başqa 

ölkələrdə  də var və buna görə siz bu işə operativ başlasaydınız, sox 

yaxşı olardı... Bizim dostluğumuz çox etibarlıdır və  mən bütün 

təklifləri nəzərdən keçirəcəyəm. Qaz yataqlanna aid təkliflərin 

sürətləndirilməsi üzrə sizin fikirlərinizlə tam razıyam. 

Avqustun 3-də yenə  də «Hyuston»da Heydər  Əliyev «Tek-sako» 

şirkətinin vitse-prezidenti Robert Blak ilə görüşür: 

- «Teksako»nun 95 illik tarixi var və o, 80 ildir ki, dünyanın 

müxtəlif ölkələrində layihələr həyata keçməkdədir, - deyə Robert Blak 

söhbətə başlayır. - Amma Azərbaycana gəlməkdə biz gecikmişik. Bir 

ncçə il öncə  şirkətin direktorlar şurası  qərar qəbul etmişdir ki, biz 

Xəzər bölgəsinə getməyək və  mən indi bu qərara görə çox 

təəssüflənirəm. Dünyaınm bir çox şirkətləri kimi, biz də səhv edirik... 

- 

Kim deyir ki, səhv etmir, demək, həqiqəti söyləmir, - Heydər 

Əliyevin çöhrəsinə  xəfif təbəssüm qonur. - Səhvi başa düşmək, 

boynuna almaq və səhvə yol verdiyini etiraf etmək lazımdır. 

- 

Şirkət idarə heyətinin yeni rəhbərliyi Azərbaycanın neft 

yataqlannm işlənməsində uzun müddət iştirak etmək üçün 

əməkdaşhğa başlamaq arzusundadır... 

Prezident buna qısaca cavab verdi: 

- Azərbaycanın qapıları bütün dünyaya, bütün şirkətlərə, 

ələlxüsus, Amerika Birləşmiş Ştatlannm şirkətlərinin üzünə açıqdır və 

bununla əlaqədar hələ istifadə etməyə imkan var. 

Yaxşı ki, siz səhvinizi başa düşmüsünüz. 

 

Bəs   "907" necə olsun?.. 

 

Bir dövlət olaraq ABŞ öz xarici siyasətini tənzimləyərkən 

Konqresin mövqeyi ilə 

əksər hallarda hesablaşmaq 

məcburiyyətindədir. Xüsusilə ona görə ki, müvafiq proq- 

 

 

431

ramların   maliyyələşdirilməsində   əsas   söz   sahibi   Konqresdir. 

SSRİ dağılandan sonra,  1992-ci ildə Konqres region ölkələrinə 

uzunmüddətli yardım proqranını təsdiq etdi. 

Proqram "Fridom Sapport Akt"  (Azadhğa dəstək Aktı) təşkilatı 

tərəfindən hazırlanmışdı  və bu proqranın 907-ci maddəsi, prezident 

Konqresi  əmin etməyənə  qədərki, Azərbaycan  Ermənistana 

düşmənçilik hərəkətlərindən,  həmçinin Ermənistan mallarına 

embarqodan əl çəkib, o vaxta qədər Azərbaycana yardım göstərməyi 

qadağan edirdi. 907- ci maddəni təhlil edən Amerika analitiklərindən 

biri onun genezisini "ABŞ-ın Erməni Assambleyası  və Erməni Milli 

Komitəsi tərəfindən uğurlu lobbiçiliyin" nəticəsi kimi şərh edirdi. 

Prezident Heydər  Əliyevin Vaşinqtona səfərindən  əvvəl  də,    

sonra    da   ABŞ-ın    Azərbaycanla    münasibətlərini əngəlləyən bu 

düzəliş haqqında müxtəlif səviyyələrdə, hətta  Konqresin özündə  də 

kəskin mübahisələr gedirdi. Müxtəlif qurumlar və fərdi şəxslərdən bu 

maddənin    ləğv edilməsi təklifləri daxil olurdu.   Amerikanın keçmiş 

məşhur siyasi xadimləri (əvvəl adlarmı  çəkmişdik - müəllif) 

Konqresdə lobbiçiliklə bu maddənin ləğvinə çalışırdılar. ABŞ Dövlət  

Departamentinin ciddi səyləri də diqqətdən yayınmırdı. 

Departamentin Xəzər regionunun enerji inkişafı ilə bağlı    Konqresə 

verdiyi hesabatda bu açıq-aydın göstərilirdi. Bu hesabatda Dövlət 

Departamenti ABŞ qarşısmda həlli zəruri olan səkkiz vacib məsələnin 

durduğunu göstərirdi. Siyahıda birinci yerdə müəlliflərin fikrinə görə, 

təkcə Amerikanın Azərbaycana yardımı  deyil,  eyni zamanda     

Birləşmiş  Ştatların bu ölkəyə  təsirini məhdudlaşdıran 907-ci maddə 

dururdu.  Heritec Fondu hazırladığı ikinci hesabatda da ("ABŞ-ın 

Qafqazda və  Mərkəzi Asiyadakı siyasəti: Yeni , "İpək yolu ilə 

tərəqqiyə doğru") Respubhkaçılar partiyasına yaxın    mövqedən    

çıxış    edərək,    Azərbaycana    qarşı sanksiyalan ləğv etməyi təklif 

edirdi. 

ABŞ administrasiyasnın adından 907-ci maddənin ləğvinə çağırış 

S.Telbottun Mərkəzi Asiya Universitetindəki çıxışında da səslənmişdi. 

Bunu "əlaqələrin inkişafı yolunda özümüzün yaratdığı maneə" 

adlandırılan Telbott 

 

 

432

administrasiyanın bu maddə ilə razı olmadığmı bildirərək deyirdi: 

"Mən güman edirəm ki, siz bu məsələ ilə baglı gələn həftə Prezident 

Əliyev Vaşinqtona gələndə daha geniş informasiya alacaqsınız". 

Heydər  Əliyevin prezident Bill Klintonla və ABŞ-ın 

qanunvericilik hakimiyyətinin nümayəndələri ilə görüşlərindən geniş 

informasiya verilmirdi. Azərbaycan Prezidenti Corctaun 

Universitetindəki çıxışında bu sanksiyanı ədalətsiz adlandırdı və onun 

ləğvinə çağırdı.  Əliyevin çağınşları, sanksiyaya verdiyi qiymət və 

keçirdiyi görüşlər zamanı ortaya qoyduğu arqumentlər təsirsiz 

ötmürdü. 

Hər iki partiyanın nümayəndələri, təşkilatlar və ayrı-ayrı  şəxslər 

tərəfindən səslənən tənqidlərə cavab olaraq, ABŞ Konqresi bu 

istiqamətdə ciddi işləməyə başladı. Həmin dövrdə "Azadlıq Azad 

Avropa" radiostansiyalarının yaydıqları  xəbərə görə, Demokratlar 

partiyasının beynəlxalq münasibətlər komitəsinin rəhbəri,  İndiana 

ştatımndan olan demokrat konqresmen Li Hamilton "bu qadağanın 

ləğvinin vaxtının çatması" fikri ilə tamamilə razı olduğunu 

bildirmişdi. Konqresmen Piter Kinq (Nyu-Yorkdan olan respublikaçı) 

qanunvericilərə bu qanunun ləğv edilməsini təklif edirdi. Kanzasdan 

respublikaçı senator Sem Braunbek "ABŞ-ı regionda daha 

balanslaşdırılmış siyasət aparmağa" çağırırdı. 

Bütün bunları dünyaya yayan "Azadlıq/Azad Avropa" 

radiostansiyası 1997-ci il iyulun 31-də K.Falinin icmalına sadəcə belə 

bir başlıq vermişdi: "Azərbaycan:  Əliyev ABŞ Konqresində 

Azərbaycana iqtisadi yardım məsələsində lobbiçilik edir". Bəli, 

Azərbaycana artan maraq, ABŞ siyasətində bu ölkənin vacibliyinin 

etirafi, həmçinin Xəzər neftinə çıxmaq zərurəti ilə bağh milli maraqlar 

daha əhəmiyyətli idi, nəinki ermənipərəst qruplarm lobbiçilik cəhdləri. 

Həmişə olduğu kimi, Heydər  Əliyevin  əvvəlcədən gəldiyi qənaət 

bu dəfə  də özünü doğrultdu. Artıq ABŞ-ın regiondakı siyasətinin 

qarşısmda duran birinci məsələ — 907-ci maddənin ləğv edilməsi 

zəruriyyəti  əslində onun daxili siyasətinin həll edəcəyi məsələyə 

çevrildi. İkinci mühüm məsələ isə regional siyasət sahəsinə aid idi — 

Xəzər 

 

433

hövzəsi regionunda daha fəal Dağlıq Qarabağ  ətrafında yaranan 

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə  təsir göstərən siyasət 

yeritmək. 

Telbott  əvvəldə göstərdiyimiz çıxışmda yəqinliklə deyirdi: 

"Münaqişəli qətnamə Amerikanın regiondakı siyasəti üçün bir nömrəli 

problem ola bilər". ABŞ administrasiyası bu problemi üstələmək üçün 

Prezident Heydər Əliyevin səfərindən dərhal sonra 907-ci maddəyə bir 

su-a istisnalar etdi ki, o da Azərbaycanla qarşılıqlı  əməkdaşlıq 

münasibətlərinin inkişafına öz təsirini göstərdi. 1998-ci ildən 

başlayaraq ABŞ yönlü xətt Azərbaycan xarici siyasətinin əsas strateji 

məqsədlərindən birinə çevrildi. 1999-cu ildə Heydər  Əliyev NATO-

nun 50 illiyi ilə əlaqədar yenidən Vaşinqtona səfər edir. Hətta 2001-ci 

ildə ABŞ Ermənistan—Azərbaycan münaqişəsi tərəflərinə silah 

satışına embarqonu da götürürdü. 

C.Buşun prezidentliyi dövründə ABŞ-Azərbaycan münasibətləri 

daha da genişlənməyə başladı. Həmkarı Heydər  Əliyevlə danışıqlar 

zamanı ABŞ Prezidenti C.Buş ölkəsinin maraqlaınmdan çıxış edərək 

bildirdi ki, "Amerika Birləşmiş  Ştatları sizinlə  sıx işləyərək, qlobal 

enerji təhlükəsizliyini təmin etməyə  və Azərbaycan xalqı üçün daha 

firavan, dinc gələcək qurmağa yardım etməyə hazırdır". Dünyanın 

yeganə fövqəldövlətinin gənc, müstəqil Azərbaycana bu diqqəti 

şübhəsiz Heydər Əliyevin xidmətlərinin çox gərəkli nəticəsi idi və onu 

sevindirməyə bilməzdi. Heydər Əliyev əldə edilən siyasi nailiyyətləri 

qorumağı  və ondan ölkəsinin, millətinin mənafeyi naminə yetərincə 

istifadə etməyi bacaran siyasətçi idi. Digər tərəfdən onun şəxsi 

keyfiyyətləri müsahiblərinin, dövlət başçılarnın diqqətindən 

yayrıınırdı. Məsələn, ABŞ Prezidenti C.Buş (oğul — müəllif) Heydər 

Əliyevi belə  dəyərləndirirdi: «Heydər  Əliyevin  şəksiz liderliyinə, 

cəsarətinə, misilsiz dünyagörüşünə  və nadir natiqlik istedadına 

valehəm". Şübhəsiz, kim olursan ol, qarşmda belə bir xarizmatik lider, 

kamil bir şəxsiyyət görəndə onunla dünyanm, ölkələrin 

münasibətlərini çözməyin nə  qədər asan olduğuna bir daha əmin 

olursan. 

 

 

434

Üç dənizin əfsanəsi və gerçəklikləri 

 

2002-ci il sentyabrın 18-də Bakı-Tbilisi-Ceyhan  əsas neft boru 

kəmərinin təməlqoyma mərasimi keçirildi. Yeni, insan əli ilə yaradılan 

bu arteriya vasitəsilə Azərbaycanın «qara qızılı» dünya bazarına 

çıxaraq, respublikaya bolluq və firavanlıq gətirəcəkdi. 

Təməlqoyma mərasimi unudulmaz və  həyəcanlı bir an idi. Əsas 

iştirakçılar üç prezident - Heydər  Əliyev,  Əhməd Necdət Sezər, 

Eduard  Şevardnadze də  həyəcanh idilər. Azərbaycan, Türkiyə, 

Gürcüstan... 

Heydər  Əliyev: «Qeyd etmək istərdim ki, vaxtilə Bakı-Tbilisi-

Ceyhan neft kəmərinin çəkilməsinə qarşı  çıxanlar bu layihəni xülya 

adlandınrdılar. Onlar Azərbaycanda heç zaman bu qədər neftin 

olacağma inanmırdılar. Bu cür danışıqlar çox oldu. ... Amma bütün 

bunlar əsassız idi, biz bu çətin işin öhdəsindən gələ bildik. «Üç dəniz 

əfsanəsi» adlanan konfransdakı nitqimdə dedim ki, siz burada əfsanə 

haqqında damşırsmız. Mən sizə demək istərdim ki, bu, boş  xəyal 

deyil,  əfsanə deyil, üç dəniz birləşir. Onları Türkiyə, Gürcüstan və 

Azərbaycan Amerika Birləşmiş  Ştatlarnın daimi dəstəyi ilə 

qovuşdurub sözügedən layihəni realhğa çevirəcək. Ona görə  də biz 

indi arzularımızm reallaşdığı bir anı yaşayırıq». 

Əhməd Necdət Sezər: «Mən bir daha başda hörmətli Hey-dər 

Əliyev və  Şevardnadze olmaqla Şərq-Qərb enerji dəhlizi-nin 

reallaşmasında əməyi olan hər bir kəsə öz minnətdarlığımı bildirirəm. 

Məndən öncə Türkiyə prezidentləri mərhum Turqut Özal və hörmətli 

Süleyman Dəmirəl cənablan da fəaliyyətlərində siyasi əminlik 

nümayiş etdirərək, hazırkı  uğurlarımızın başlanğıcını yaratdıqlarına 

görə Onlara minnətdarlığımı bildirirəm. Arzu edirəm ki, bu nəhəng 

layihə Azərbaycan, Türkiyə  və Gürcüstan xalqları arasında qarşılıqlı 

dostluq və qardaşhğm möhkəmlənməsinə, regionda sülh və  əmin-

amanlı-ğın qorunmasma xidmət etsin». 

Eduard Şevardnadze: «Əsası bu gün qoyulan əsrin layihəsi bizim 

gələcək nəsillərə, nəvələrə  və  nəticələrə miras qalacaq. Mən fəxr 

edirəm ki, məhz bizim nəsil onlara bu cür var-dövlət qoyur. Biz birgə 

səyimiz, qarşılıqlı əməkdaşlığımız və yorul- 

 

 

435

maz fəaliyyətimiz nəticəsində, kiçik də olsa, möcüzə yaratmaq 

iqtidarında olduğumuzu dünyaya sübut etdik. Arzu edirəm ki, gələcək 

işlərimizdə  də bu cür qarşılıqlı  əməkdaşlığımız nəticəsində yeni 

möcüzələrin reallaşmasına imza ataq». 

25 may 2005-ci il. Bu tarix də Azərbaycanın ən yeni tarixinə daxil 

ediləcək. Həmin gün Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri istifadəyə 

verilib. 

Azərbaycan paytaxtı  həmin günlərdə xüsusi bəzədilmişdi. Çoxlu 

qonaqlar gəlmiş, çoxsaylı  təbriklər göndərilmişdi. Ölkə Prezidenti 

İlham  Əliyev də  çıxış edərək iqtisadiyyat ilə siyasətin uzlaşdığı bu 

böyük layihənin necə başlandığmı xatırlatdı, bir çox skeptiklərin 

fikirlərinə baxmayaraq, Heydər  Əliyevin bu layihəyə ürəkdən 

inandığım söylədi. 

- Bir çoxları Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsinin reallaşmasına şübhə 

ilə yanaşırdı, - borunun neftlə doldurulmasına həsr edilmiş  təntənəli 

mərasimdə İlham Əliyev dedi. - Bəziləri hətta maneçilik də törətdilər, 

Amma bunun xeyri olmadı. Azər-baycanm Türkiyə  və Gürcüstanla 

əməkdaşlığı, ABŞ-ın dəstəyi, BP-nin və başqa  şirkətlərin maddi-

texniki köməyi bu əfsanənin reallaşmasına yardımçı oldu. 

ABŞ Prezidenti Corc Buş Azərbaycan Prezidentinə xüsusi təbrik 

məktubu göndərdi. O yazırdı: «Bu boru kəməri sübut edir ki, Xəzər 

nefti Avropa və başqa bazarlara iqtisadi cəhətdən səmərəli, ekoloji 

cəhətdən zərərsiz şəkildə daşma biləcək». 

Bakıda həmin gün Rusiyadan da qonaqlar gözləyirdilər. Rusiya 

Prezidentinin enerji əməkdaşlığı üzrə xüsusi nümayəndəsi  İqor 

Yusupov gəlməliydi. Amma gəlmədi. Dedilər ki, xəstələnib. Olan 

işdir. 

...Əsası Heydər  Əliyev tərəfmdən qoyulan nəşrə, onun oğlu - 

Azərbaycan Respublikasımn Prezidenti İlham  Əliyev daha 2 cildin 

əlavə olunmasını təklif etdi. Materiallar Heydər Əliyevin ABŞ, Rusiya 

və digər dövlətlərə  səfərləri, danışıq və mü-sahibələri içərisindən 

seçildi. Kitablar Heydər  Əliyevin təklif etdiyi «Azərbaycan nefti 

dünya siyasətində» adı ilə dərc olun-du. Oğul atasınm yolunu davam 

etdirdi. 

2004-cü ilin avqust aymda Fransamn «Mond» qəzeti «Niyə neft 

geosiyasi arenaya qayıtdı?» sərlövhəli məqalə dərc etdi. 

 

 

436

Qəzet «Afrikadan Xəzər regionunadək yeni neft yataqlarnın 

meydana çıxmasından» yazırdı. 

Xəzər regionu «Geosiyası planda vacib ərazi olması ilə seçilir. 

Müxtəlif tədqiqatlara 

əsasən, Azərbaycan, Qazaxıstan və 

Türkmənistanda kəşf olunmuş neft ehtiyatı 30 milyard barrel təşkil 

edir. Bu da demək olar ki, Şimal dənizinin neft ehtiyatlarına 

bərabərdir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin inşası Azərbaycan 

neftinin Gürcüstandan keçərək Türkiyə hmanı vasitəsilə Aralıq 

dənizinə çıxmasını təmin edəcək. Bütün bunlar İran, Türkiyə və Çinin 

gözdən qoymadığı bu rayonda amerikalılarla rusların gizli 

qarşıdurmasına gətirib çıxarır,- deyə «Mond» bildirir. - Bu ölkələr 

arasında Rusiya təkcə neft sahə-sində deyil (gün ərzində  təxminən 8 

milyon barrel neft ixrac edihr ki, bu da Səudiyyə  Ərəbistannın 

potensiah qədərdir), qaz sektorunda da özünün imkanlarından geniş 

istifadə edilməsini israr edir. Qeyd edək ki, Yaxın  Şərq dünya qaz 

ehtiyatlarının 36%-ni təşkil etdiyi halda, Rusiyada bu rəqəm 45%-ə 

çatır. Bu iki amil Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin Rusiya 

maraqlarını satmaqda şübhəli bilinən oliqarxlarm əlində olan enerji 

siyasətinə nəzarəti öz əlinə almasından xəbər verir». 

«Mond» 2004-cü ilin yayında neft birjalarında «qara qızılın» 

qiymətinin yüksək həddə çatmasını  təhlil edərək yazır ki, OPEK və 

təşkilata üzv olmayan neft hasilatı ölkələrinin kranı daha çox açmağa 

ünvanlanan çağırışlar nəzərəçafpacaq dəyişiklik və  səmərə 

verməyəcək. OPEK-ə üzv ölkələrin istehsal gücü hazırda 96%-ə qədər 

yüksəlib, ondan tələb olunan, gündə 2 milyon barrel əlavə neft hasil 

etmək isə bir o qədər də asan başa gəlməyəcək. 

Analitiklərin fıkrincə, yeni enerji partlayışını Çin yaradıb. 

Beynəlxalq Energetika Agentliyinin verdiyi məlumata görə, 2025-ci 

ildə bu ölkənin neftə  tələbatı gün ərzində 5,5 milyon barreldən 11 

milyon barrelə  qədər yüksələcək. Təkcə bu ölkənin payına dünya 

tələbatındakı artımın 40%-i düşür. Tezliklə yüksək istehlakçılar 

sırasma Çinlə birgə inkişaf etməkdə olan digər Asiya ölkəsi 

Hindistanm da qatılacağı gözlənilir. 2004-cü ilin iyununda Böyük 

Britaniyanın son on ildə ilk dəfə ola-raq neft idxalına başlaması 

dünyada yeni dövranın başlandığını xəbər verən bir nişanədir. 

436 

  

 

437

Neftə  tələbat artır. Bəs bu qədər nefti hardan əldə etmək olar? 

Nəzəri cəhətdən kəşf edilmiş neft ehtiyatlarma görə  Səudiyyə 

Ərəbistanından sonra dünyada ikinci yeri tutan h'aq dövləti təklifın 

genişləndirilməsində  həlledici rol oynamahdır. Lakin ölkədəki 

vəziyyətin  əlverişsiz olması  məsələnin həllinə maneçilik törədir. Bu 

cür şübhələr qismən bütün ərəb-fars zonasında da mövcuddur. Nəticə 

etibarilə, yeni təchizat mənbələrinin axtarılmasına ehtiyac duyulur. 

«Mond»un qənaətinə görə, onlardan biri Xəzərdir. 

 

 

 

438