GÖRKƏMLİ ® adamlarin həyati
Yüklə 8,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
HEYDƏR VƏ ZƏRİFƏ
Şərq poeziyası saf, fədakar, sədaqətli məhəbbət haqqında əfsanələri əsrlərdən əsrlərə, nəsillərdən nəsillərə çatdırmışdır. Tahir və Zöhrə... Xosrov və Şirin... Leyli və Məcnun... Onların bir-birinə sədaqətinin gücü qarşısında hər şey acizdir, fitnə-fəsad da, hədə-qorxu da, paxıllıq da, xainlik də. Eşq olduğu yerdə məxfı olmaz, Eşq içrə olan qərar bulmaz. Eşq atəşinə budur əlamət Kim, baş çəkə şöleyi-məlamət, Hüsn afəti-esq olub dəmadəm, Gəldikcə iradət oldu möhkəm. ... Rəf oldu hicabi-şahidi-raz, Eşq oldu məlamət ilə dəmsaz Gərd ayineyi-nişatə düşdü, Minbəd iş ehtayatə düşdü...
Dahi Nizami “Leyli və Məcnun” poemasında kövrək sevgi duyğularının cücərməsindən belə bəhs edir. Heydər Əliyev həmin misraları gənclik illərindən əzbər bilir, könül verdiyi Zərifə xanıma dönə-dönə təkrarlayırdı. Elmin, maarifin xüsusi vüsətlə yüksəldiyi bir zaman, XX əsrin ortalarında tale Heydər Əliyevi və Zərifə Əliyevanı - hələ ailə qurmamış eyni soyadlı iki sevgilini - məhəbbət sınaqlarına çox çəkdi. Əminik ki, bu süjet də Leyli və Məcnunun hissləri kimi, klassik məhəbbət dastanı kimi yazılmağa layiqdir. Haçansa bu barədə böyük səhnədən və ya ekrandan bəhs ediləcək.
53 Hərçənd, sağ olsun istedadlı rejissor Vaqif Mustafayev ki, “Böyük məhəbbət hekayəti” adlı sənədli film yaratmış, Heydər Əliyevin səmimi məhəbbət etirafını incə zövqlə lentə almışdır. Film müəllifınin lütfkar icazəsilə biz Heydər Əliyevin Zərifə xanımla tanış olması, ülfət bağlaması, dəyişkən siyasi ab-havadan gələn maneələrlə rastlaşmasına baxmayaraq, ürək istəyilə ailə qurmaq haqqını qorumaları barədə lentə alınmış xatirələrinə istinad edəcəyik. Heydər Əliyev - fotoşəkillərdən də göründüyü kimi - gəncliyində yaraşıqlı, boy-buxunlu, yetkin çağlarında, hətta yaşlı vaxtlarında da cəlbedici, zəhmli, əzəmətli ərənlərdən olub; Bakı gözəlləri də, Moskva, Leninqrad xanımları da ona diqqət yetirməmiş deyildilər. Amma onu yaxşı tanıyanların əksəriyyətinin təsdiq etdiyinə görə o, heç vaxt özü ilə ötəri oyun oynamağa yol verməzdi. - Mən başa düşürəm niyə, - qocaman müəllim Lətif Hüseynzadə belə izah edir. - Heydər təbiətcə sevgisinə sadiq aşiqlərdən idi. O öz ömür yoldaşını çox sevirdi. Yəqin, bu elə bir nadir haldır ki, yarıya bölünmüş almanın hər iki parası xöşbəxtlikdən bir- birinə qovuşmuşdu... Böyük, səmimi hissləri nümayiş etdirmək məqbul sayılmır. Onlar çox vaxt yad gözlərdən gizlədilir. Lakin hələ qızlıq çağlarından bir- birinə isnişmiş, sonra ərə getmiş, ana olmuş rəfiqələr görüşüb, hal- əhval tutanda hər şeydən əvvəl bilirsiniz bir-birinə hansı sualı verirlər? - Zərifə, xöşbəxtsənmi? Püstə xanım Əzizbəyova (evdə onu “Zinoçka” çağırardılar) Stefan Sveygin “Naməlum qadının məktubu” hekayəsini oxuduqdan sonra təəssüratlarını necə bölüşdüklərini, necə açıq və səmimi danışdıqlarını xatırlayırdı: - Sən belə sevə bilərdinmi? - deyə Zinoçka rəfiqəsindən soruşur. - Bütün ömrünü sevgilinə həsr etməyi bacarardınmı? - Əgər mən sevsəm, məhəbbətim necə olur-olsun - istər acı, istər şirin - onu bütün ömrüm boyu qoruyub yaşadacağam. Heydər Əliyev də bu suala eynilə belə cavab verə bilərdi. Yəqin ki, hər birimiz kor adam görmüşük. Budur, belə bir insan səkinin kənarını çəliklə döyəcləyə-döyəcləyə yol gedir,
54 keçiddə ayaq saxlayır... Çox vaxt bir rəhmdil bəndə tapılır, əlili küçənin o tayına ötürüb öz işlərinin dalınca tələsir. Başqa birisi üçün isə belə təsadüfi rastlaşma ömürlük iz qoyan sarsıntıya çevrilir. Zərifə Əliyevanın həyatında da belə hal baş vermişdi. Böyük Vətən müharibəsi illərində Bakıda onlarla hospital yerləşdirilmişdi. O şəfa ocaqlarından 500 min əlil, şikəst keçmişdir. Hospitallardan biri Dövlət Universitetinin keçmiş binasında yerləşirdi. Məktəbli qızlar, tələbələr yaralılara qulluq edir, onların yaralarını yuyub təmizləyir, hərəkətsiz qalanları qaşıqla yedizdirib, içirdirdilər. Zina (Püstə Əzizbəyova) şeir oxuyur, Zərifə akkordeonda çalırdı. “Yadımdadır, pəncərənin yanında ağır sınıqları olan, dərisi yanıq, hərəkətsiz bir təyyarəçi arxası üstə yatırdı. Yeməkdən imtina edir, hətta gözlərini belə açmaq istəmir, palatada baş verənlərə tamamilə laqeyd qalırdı. Zərifə onun çarpayısı qarşısında xeyli dayanır, ailəsi haqqında sorğu-sual edir, cəbhədən yeni xəbərləri söyləyirdi. Sən demə, onun evində az qala bizim yaşımızda qızları qalıb, o, ailəsinə yük olmaq istəmir, buna görə də onlara heç nə yazmırmış. Bir müddət ötəndən sonra o, evinə ünvanladığı ilk məktubu Zərifəyə diqtə elədi və biz o məktubu poçt qutusuna atdıq. Beləliklə, Zərifənin palatada bir “peşəsi” də artdı - yaralıların diqtəsilə məktub yazıb onların doğmalarına yollayırdı”. Yəqin, yüksək dərəcədə məsuliyyət hissi, köməyə möhtac olana əl tutmaq, can yandırmaq onda o zamanlardan formalaşmışdı. Bir dəfə hospitalda növbətçilikdən sonra rəfiqələr evə tələsirdilər. Qızların qarşısına cavan, yaraşıqlı bir qadın çıxdı. O, qəddini qeyri-adi tərzdə dik tutaraq, başını qaldırıb yeriyirdi, divara yaxın olmağa çalışırdı. “Zərifə həyəcanla əlimi sıxıb, şəhadət barmağını dodaqları üstə qoydu, aralanan zavallının ardınca baxa-baxa: “Gördün? - dedi, - kordur... Bilirsən, çoxdan fikirləşirəm ki, həkim olum. Axı bizimkilərin hamısı həkimdi: atam da, anam da, böyük bacım da, Tamerlan da. Mən də okulist olmaq, insanlara dünyanın ən böyük, əvəzsiz neməti, həyat nuru, görmək qabiliyyətini qaytarmaq istəyirəm”.
55 İllər ötdü. Zərifə Əliyeva tibb aləminin məşhur həkim-oftalmoloquna çevrildi. Ən başlıcası xəstələr tərəfındən sevilən mütəxəssis oldu. Böyük konqreslərin birində o, akademik, tanınmış tarixçi, keçmiş rəfiqəsi Püstə Əzizbəyova ilə rastlaşdı. - Zərifə, qırx dördüncü ildə gördüyümüz o kor qadın yadındadımı? - Hər şey yadımdadır. Bütün apardığım cərrahiyyə əməliyyatları da... Qələbə günündə görüşməyimiz də... O gün səhər tezdən bakılılar Dənizkənarı bulvara axışırdılar. Sanki bütün şəhər ora yığışmışdı. Sonralar akademik Əzizbəyova xatırlayırdı: “... Elə bil bütün Bakı dəniz kənarına çıxmışdı. Bir-birini tanımayan adamlar qucaqlaşır, bayramlaşır, ağlaşır, doğmalarını, əzizlərini yad edirdilər. Biz, izdihamın içindən sivişə-sivişə Kukla Teatrından çəpəki səmtdə indi də ucalan xoşladığımız ağaca tərəf getdik. Və orada Zərifə qara geyimli, qara kəlağayılı bir ağbirçəyin qarşısında dayanıb duruxdu. Adətən tanımadığı adamlardan çəkinən Zərifə ərklə ona yanaşıb qucaqladı, mülayim səslə dedi: “Anacan, qara örpəyini başından aç, bu gün bayramdı”. Qadın ağladı. Zərifə onu bağrına basıb: “İtirdiyin kimdir, ərindimi?” - soruşdu. “Yox, oğullarım ... Üç balam, üç ciyərparəm”. Onların yanında ucaboy bir cavan oğlan ayaq saxlayıb mehriban və sakit səslə “Ağlama, ay ana”, - dedi. Bakıda bu əhvalatı bir məhəbbət dastanı kimi danışırdılar, söyləyirdilər ki, Zərifə ilə Heydərin ilk görüşü məhz o zaman baş vermişdi. Son dərəcə gözəl təsirli süjetə inanmaq istəsək də, əfsus ki, həmin gün bizim cavan qəhrəmanlarımız görüşə bilməzdilər. Heydər Əliyev Zərifə ilə yalnız qırx yeddinci ildə, Kislovodskda tanış olmuşdu. O özü bunu belə xatırlayırdı: - Böyük qardaşım Kislovodska dincəlməyə gedəndə məni də dəvət etdi... Orada heç kimi tanımırdım, qardaşımınsa çoxlu tanış- bilişi vardı. Gözümə bir qız dəydi, sonra tanış olduq. Məlum oldu ki, böyük qardaşım onun ailəsini, atasını yaxşı tanıyırmış. Mənim tanışlığım qısa olsa da, bu qız nədənsə ürəyimi tərpətdi... Bu tanışlıqdan az sonra baş leytenant Əliyevi perspektivli bir zabit kimi Leninqrada, SSRİ DTN-nin rəhbər kadrlarının hazırlanması üzrə məktəbinə göndərdilər. Böyük qardaşına
56 yazdığı məktublarında o, sözarası “Kislovodsk tanışı”nın hal-əhvalı, işi-gücü ilə maraqlanırdı. Həsən Heydəri intizarda qoymurdu, çünki Zərifənin qardaşı Tamerlan vasitəsilə gənc doktor Əliyevanın ilk addımlarından yaxşı xəbərdar idi. Kəşfiyyat kursunu fərqlənmə ilə bitirən Heydər Əliyev əvvəlcə Naxçıvana qayıdır, lakin çox keçmir ki, artıq bu barədə yazdığımız kimi o, Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyinə təyinat alır. Nəzərə alaq ki, artıq onun 27 yaşı vardı. Doğmaları, yaxınları Heydəri dilə tuturdular: artıq ailə qurmaq vaxtıdır. “Mən özüm də ailə qurmaq haqqında düşünürdüm. Bu təbiidir. Adətən Azərbaycan adətlərinə görə ana, qohum-əqraba qızgördü keçirirdilər. Mənə evlənmək üçün təklif edilənlərin içində çox yaxşı, gözəl qızlar da vardı. Amma görünür, mənim Zərifəyə qarşı hisslərim o dərəcədə güclü idi ki, onunla yenidən görüşmək istədim”. Heydər günlərin bir günü ara-sıra zəngləşdiyi Tamerlanla rastlaşır. Xəzərin sahilində gəzinərkən Tamerlan dostunu evlərinə dəvət edir. - Səni atamla tanış eləyərəm, o dəfələrlə sizin yerlərdə olub... Həkim, tibb elmləri doktoru Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyevi hələ sağlığında “cəmiyyətin loğmanı” adlandırırdılar. 30-cu illərdə o, Azərbaycanın səhiyyə naziri olmuş, Böyük Vətən müharibəsi başlanan dövrdə İranda sovet missiyasına başçılıq etmiş (bu barədə bir qədər əvvəl söhbət açmışıq), Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi vəzifəsində çalışmışdı. İki dəfə - 1942 və 1944-cü illərdə Lenin ordeni ilə təltif olunmuşdu. 1950-ci ildə isə Moskvada birillik kursları bitirdikdən sonra onu SSRİ ÜK (b) P MK-nın inspektoru təyin etmişdilər. Partiya dairələrində bu vəzifə start meydançası hesab olunurdu. İnspektorları böyük təyinatlar gözləyirdi. Görəsən, yaşı əllini adlamış, Dağıstanın və Azərbaycanın partiya orqanlarında uzunmüddətli iş təcrübəsi olan bir kadrı irəlidə nə gözləyirdi? Variantlar çoxdur. Lakin onu gözlənilmədən Bakıya çağırdılar... Tamerlan öz dostunu atasına təqdim etdiyi vaxt Əziz Məmmədkərim oğlu artıq elmə qayıtmışdı və Elmi-Tədqiqat Ortopediya və Cərrahi Bərpa İnstitutunun direktoru idi. Ev yiyəsi
57 qonağı bu ocağın adətincə səmimi və gülərüzlə qarşıladı. Çay təklif elədi və gülümsəyərək Zərifənin tezliklə gələcəyini bildirdi... Əziz Əliyev respublikada ən parlaq ziyalılardandı. O, mədəniyyətə, musiqiyə dərindən bələd idi. Rəsmi vəzifəsindən asılı olmayaraq, Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev (Ümumittifaq miqyasında tanınmış müğənni Müslümün babası), Azərbaycan universitetinin rektoru Əbülfəz Qarayev, istəkli və əfsanəvi şair Səməd Vurğun, görkəmli alim, respublika Elmlər Akademiyasının ilk prezidenti Mirəsədulla Mirqasımov onunla ülfət bağlamış, xoş ünsiyyətdə olmuşlar. Xalq komissarı Əziz Əliyevi, başqalarından fərqli olaraq, tribunada az-az görərdilər. O, “parlaq nitqlər deməyi” xoşlamırdı. Konkret işlərlə məşğul olurdu - yeni tibbi xidmətlər təşkil edir, tibbi təhsil ocaqları üçün ana dilində dərsliklər yazır, istedadlı gəncləri axtarıb tapır və İttifaqın aparıcı ali təhsil müəssisələrinə göndərirdi. 20-ci illərdə Rusiyadan Azərbaycana gəlmiş mütəxəssislərin təcrübəsinə əsaslanıb yeni tibbi xidmət müəssisələri təşkil edirdi. Bu mütəxəssislərin arasında Fyodor Nikolayeviç İlyin də vardı. Bakıda onu “Qadın allahı” adlandırırdılar. Bu insanın həyatı ilə maraqlananlara 2005-ci ildə Bakıda dərc olunmuş cəbhəçi-yazıçı İvan Tretyakovun yazdığı “Qadın allahı” kitabını oxumağı tövsiyə edirik. Maraqlananlar kitabxanalarda İlyinin öz kitablarını da tapa bilərlər. Bu kitablar yalnız tibbə aid deyil. O,1904-1905-ci il Rus-Yapon müharibəsi cəbhəsindən canlı detallarla dolu cəbhə oçerkləri yazmışdır. 1928-ci ildə isə Moskvada Teo Eli təxəllüsüylə yazdığı “Yeni həyat vadisi” adlı elmi-fantastik povest ayrıca kitab şəklində dərc olunmuşdur. Altmışıncı illərdə isə o vaxt “Literaturnıy Azerbaydjan” jurnalının baş redaktoru olan İvan Tretyakovun ön sözü ilə bu kitabı Bakıda da nəşr etmişlər. Lakin Fyodor Nikolayeviçin əsas işi doğuşa yardım, analara və uşaqlara kömək idi. 1920-ci ildə o, Azərbaycan Dövlət Universitetində tibb fakültəsinin Mamalıq və ginekologiya kafedrasına rəhbərlik etməyə başlamışdı. O vaxt bütün respublikada cəmisi iyirmi ginekoloq həkim vardı. Sonradan bu fakültənin bazasında formalaşan Nəriman Nərimanov adına Azərbaycan Tibb Universitetinin qırxa
58 qədər buraxılışı oldu, minlərlə məzun həkim adı aldı və onların hamısında böyük rus alimi vo humanisti Fyodor Nikolayeviç İlyinin ruhunun bir hissəsi yaşayır. Onu indiyə qədər Azərbaycanda xoş hisslərlə xatırlayırlar. ...1942-ci ilin sentyabrında Stalinin rəhbərlik etdiyi Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə Əziz Əliyev Dağıstana rəhbər təyin olundu. Stalinin imzaladığı sənəddə deyilirdi: “Vilayət Partiya Komitəsinin rəhbəri N.İ. Linkun vəzifəsindən azad edilsin və ÜK (b) P MK-nın sərəncamına ezam edilsin. Yoldaş Əziz Əliyev Azərbaycan ÜK (b) P MK-nın katibi vəzifəsindən azad edilərək Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi təyin edilsin”. Əziz Əliyev, eyni zamanda, Mahaçqala müdafiə komitəsinin sədri, 47-ci ordunun hərbi şurasının və Bakı hava hücumundan müdafiə qüvvələrinin hərbi şurasının üzvü təyin olunur. 1942-ci il sentyabrın 23-də Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin plenumunda ÜK (b) P MK-nın kadr idarəsinin rəisi Kiselyov Əziz Əliyevi Dağıstan kommunistlərinə təqdim etdi. Həmin həyəcanlı günlərdə alman faşistləri Stalinqrada və Qafqaza soxulmağa can atırdılar. Moskvanın nümayəndəsi Kiselyov tribunadan coşurdu: “Necə olur ki, Dağıstanda yüzlərlə dezertir, onlarla quldur dəstəsi peyda olub dinc sakinləri, kolxozçuları, partiyanın məsul nümayəndələrini, sovet işçilərini soyur. Bu yaxınlarda Ümumittifaq Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının Xasavyurd rayon partiya komitəsinin sədri yoldaş Lukin quldurlar tərəfindən qətlə yetirilib. Başqa rayonlarda da partiya, sovet işçilərinə qarşı terror aktları qeydə alınıb. Quldur dəstələri və dezertirlər kolxozlarımızı dağıdırlar”. Bəli, yeni birinci katibi böyük və ağır işlər gözləyirdi və o, bu işlərin öhdəsindən ləyaqətlə gəldi. Əziz Əliyev üç ili müharibəyə təsadüf edən altı il ərzində Dağıstana rəhbərlik etmişdir. Bu gözəl diyarla vidalaşanda, onun böyük fəxrlə: “Bizim təşkilat yüksək nizam-intizam, yetkinlik, birlik nümayiş etdirərək Böyük Vətən müharibəsi illərində vilayətin bütün zəhmətkeşlərinin birliyinə nail olmuş, sovet hökuməti və ÜK (b) P MK tərəfindən dəfələrlə yüksək mükafatlarla təltif edilmişdir” - deməyə tam haqqı vardı.
59 150 min dağıstanlı könüllü olaraq Qızıl Ordu sıralarına yazılmışdı. Onlardan çoxu faşistlərlə ağır döyüşlərdə həlak olmuşdu. Könüllülərin arasında məşhur avar şairi Rəsul Həmzətovun iki qardaşı, yəni şair Həmzət Sadasın oğlanları da vardı. Rəsul Həmzətov xatırlayır ki, şeirlərini dinlədikdən sonra Əziz Məmmədkərim oğlu qəfildən ona Moskvada, Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxumağı təklif etmişdi: “Sən mütləq təhsilini davam etdirməlisən”. Rəsul Həmzətovun böyük istedadı məhz Moskvada cilalandı, daha da gur parladı. Bəlkə də, Əziz müəllimin evində Həmzətov və onun yaşıdları haqqında eşitdiyi bu əhvalat illər ötəndən sonra respublika Kommunist Partiyası MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevi istedadlı uşaqları “əyalət”dən paytaxtın təhsil ocaqlarına göndərmək qənaətinə gətirmişdi; bəlkə də, özü bu fıkrə gəlmişdi. Hər halda, onların bu istəkləri üst-üstə düşürdü. Bu gün bəzi ölkələrdə sovet və Rusiya diplomlarını etibarsız sayırlar. Lakin bu keçib gedəcək... Ən başlıcası qalacaq, böyük və dərin mənada anladığımız məktəb: yeri gəlmişkən, ömür yolu Bakıdan başlayan akademik Landau məktəbi, akademik İoffe, akademik Alferov məktəbi kimi düşündüyümüz danılmaz örnəklər əbədidir. Sovet İttifaqında ən yaxşı təhsil ocaqlarının qapıları Donbass qəsəbəsindən gəlmiş şaxtaçı balasının da, Azərbaycanın ucqar kəndindən və ya Özbəkistanın ucqar qışlağından gələn gəncin də üzünə açıq idi, özü də minnətsiz-fılansız, pulsuz-parasız... Əziz Əliyevin həyatı övladları üçün ən ibrətamiz örnək olub. Onlardan üçü - Ləzifə, Tamerlan və Zərifə - tibb elmləri doktoru kimi ali, elmi dərəcəyə yüksəliblər. Zərifə Əziz qızı İttifaqın ən nüfuzlu oftalmoloqlarından biri kimi Azərbaycan EA-nın üzvü seçilib. Mübahisə etmirik. Bütün mübahisəli hallarda tutarlı dəlil emosional giley-güzar, ahu-zar yox, faktlardır. Beləliklə, Zərifə xanım atasının, ərinin nüfuzundan faydalanıb, ya yox? Belə bir səhnəni təsəvvür edin. Polşanın daxili işlər nazirinin iki müavini ailələri ilə Bakıya istirahətə gəlirlər. Onları SSRİ DTK sədrinin müavini Filipp Denisoviç Bobkov müşayiət edir. Protokol üzrə yüksək rütbəli qonaqları respublika KP MK-nın birinci katibi Əliyev qəbul etməlidir. Lakin o, xarici ezamiyyətdədir. Qonaqlara şəhəri Zərifə xanım göstərir. Proq-
60 rama görə rayon partiya komitələrindən birinə baş çəkməliydilər. O, qonaqları təmtəraqlı görüşə ötürüb özü maşında qalır. - Sizi
burada gözləyəcəyəm. Mən nə partiya işçisi, nə də MK əməkdaşıyam, - deyir. Bu, insan etikasının ibrətamiz nümunəsidir. Zərifə xanım üçün hər hansı ünsiyyət zamanı ən əsas şərt həkim etikası idi. O bu barədə çox düşünər və əksər hallarda da müəllimlərinə, xüsusilə F.N.İlyinə istinad edərdi. Həkim etikasına həsr etdiyi kitabının bir fəsli də belə adlanır: “Fədakarlar günəş kimi lazımdır”. Fatma Abdullazadə yazır: “Çexovun kəlamına müraciət etməsi onun bütövlükdə rus mədəniyyətinə münasibətini müəyyənləşdirir. O, bütün ömrü boyu Çexov və Raxmaninov yaradıcılığına bəslədiyi hədsiz sevgini saxlamışdı”. Heydərlə Zərifənin tanışlığı Əziz Əliyevin yuxarılar tərəfindən qəzəbə tuş gəldiyi illərə təsadüf edir. “İqtidarın xoşlamadığı, gözdən salınan, qəzəbə gəlmiş siyasi xadimin qızı və təhlükəsizlik sisteminin böyük ümidlər doğuran əməkdaşı - bu cavan insanların ömürlük qovuşmaları üçün nələrdən keçdikləri onların şəxsi sirri olaraq qalacaq”, - deyə Fatma Abdullazadə qeyd edir. Yaxşı ki, Heydər Əliyev həmin sirri özüylə aparmadı. Bu məhəbbət etirafı kino lentə alınaraq, xalqın yaddaşına köçdü. - Mənim Zərifəyə qarşı hisslərim get-gedə artırdı. Onun tərəfindən də özümə qarşı məhəbbət gördüyüm üçün qərara gəldim ki, taleyimi onunla bağlayım. Əlbəttə, iş yerində Heydər Əliyevin yuxarıların qəzəbinə tuş gəlmiş siyasətçinin qızıyla görüşdüyündən xəbərdar idilər. Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi “hakimi-mütləq” M.C.Bağırovun təkidilə Əziz Əliyevi hökumətdən kənarlaşdırdılar. Ailə üzərində də qara buludlar gəzməyə başladı. Əziz müəllimin ömür-gün yoldaşı Leyli Hacı Cabbar qızı respublika Kompartiyasının XIII qurultayına nümayəndə seçilmişdi. Səhər Leyli xanım geyinib- keçinib qurultaya yollandı və gözlənilmədən evə qayıtdı. Evdəkilər heyrətləndilər: - Nə oldu? Qurultay nə tez başa çatdı? - Yox, qurultay davam edir, amma Bağırov məni qovdu, - Leyli xanım candərdi gülümsəməyə çalışdı. - Dedi ki, mandatını təhvil verib çıx.
61 Bu əhvalat ətrafında söz-söhbət fantastik bəzəmələrlə bütün Bakıya yayıldı. Tanış-biliş, dostlar, hətta qohumlar da Əziz Əliyev ailəsindən yan gəzirdilər. Evdə telefon zəngləri get-gedə seyrəlirdi. Heydər Əliyev xatırlayırdı: - Bir
neçə gündən sonra Zərifə xanımla görüşdüm. O dedi ki, biz daha görüşə bilmərik. Soruşdum: “Niyə?” Dedi: “Bilirsən ki, atamı işdən çıxarıblar. Sən isə orqanda işləyirsən, mənə görə zərər çəkə bilərsən. Düşünürəm ki, əlaqəmiz kəsilməlidir”. Mən etiraz elədim: bizim münasibətlərimiz kimin harada işlədiyindən asılı ola bilməz. Bu münasibətlər nə sənin atandan, nə mənim işimdən asılı deyil... Aramızda səmimi ülfət yaranmışdı. O, məni çox sevirdi, mən də onu. Ona görə dedim: sən narahat olma. Cavab verdi ki, özünə görə narahat deyil, onsuz da atası artıq işdən çıxarılıb. “Mən sənə görə nigaranam. Elə ola bilər ki, bu sənin işinə təsir göstərsin”. Heydər Əliyev bu vəziyyət haqqında Zərifədən daha çox xəbərdar idi. Onun atasını izləyirdilər. Telefonlarına gecə-gündüz qulaq asırdılar. Aydındır ki, Heydərin zəngləri, Zərifə ilə söhbətləri qeydə almırdı. Odur ki, respublika təhlükəsizlik naziri Yemelyanovun hüzuruna çağırış Heydər üçün gözlənilməz olmadı. - Biz bir
qədər iş haqqında danışdıq. Sonra isə o məndən soruşdu: “Sən filan qızla görüşürsənmi?” -“Bəli”, - dedim. – “Bəs bilmirsənmi, onun atası Əziz Əliyev tutduğu vəzifədən azad edilib?” – “Bilirəm”. - “Yoldaş Bağırov onun haqqında çox pis fıkirdədir”. – “Mənim bu barədə məlumatım yoxdur”. Rəis karyerasına mane ola bilər deyə, gənc zabitə Zərifə Əliyeva ilə ünsiyyəti kəsməyi məsləhət gördü. Ayrılarkən hədələdi də: “Yoxsa orqanlarda işləyə bilməyəcəksən”. Dövlət təhlükəsizlik orqanlarından çıxarılmaq birdəfəlik “dəftərin bağlandı” demək idi. Əmək kitabçası və ya hərbi biletində belə qeyd olan adamı heç yerə qəbul etmirdilər. Heydər Əliyev nəinki vəzifəsini, hətta iş yerini də itirə bilərdi, - axı o həm də ailənin çörək gətirəniydi. Anası, kiçik bacı-qardaşları onun öhdəsində idi. - Amma
yenə də mən öz fıkrimdə qaldım və Zərifə ilə münasibətimi üzmədim. O zamanlar Bakı indiki kimi işıqlı şəhər
62 deyildi, biz yad gözlərdən kənarda xudmani guşələr tapırdıq”, - bunu xatırlayarkən Heydər Əliyev xəfifcə gülümsünürdü, gənclik illərinə qayıtmağın onunçün necə xoş olduğu duyulurdu. Daha çox Qubernator deyilən parkda görüşərdilər. XIX əsrdə salınmış bu köhnə parkda cavan cütlüklərin naməhrəm baxışlardan yayına biləcəkləri qaranlıq xiyabanlar çox idi. - Bağın girəcəyində trolleybus dayanacağı vardı. Görüşlərimizi bu dayanacağa təyin edirdim. Mən cavandım, cəsur idim, heç nədən qorxmurdum, xidməti qaydalara görə tapança ilə gəzirdim. Zərifə cavan qız idi, həm də gözəl. Bilirsiniz, gözəl qızlar diqqəti cəlb edirlər, onlara ilişə də bilərlər... Mən trolleybus dayanacağına gəlib onu gözləyirdim. Sonra bağa yönəlirdik. Lakin cavan çekistin fəndləri onu general Yemelyanovun məzəmmətindən sığortalaya bilmədi. - Siz
niyə bizim tələblərimizə əməl etmirsiniz? - deyə Əliyevin neçə illər sonra işləyəcəyi kabinetin yiyəsi soruşdu. - Bilirsinizmi, - uzun sürən sükutdan sonra Əliyev dilləndi, - biri var iş, biri də var insan həyatı. Mən öz işimi sevirəm və siz məni bir işçi kimi qiymətləndirirsiz. Burada narahatçılığa əsas yoxdur. Amma həyatının ikinci, bəlkə də, mənimçün daha vacib tərəfi - mənim ailəm, mənim hisslərim, mənim məhəbbətimdir. Mən o qızı sevirəm. O da məni sevir. Mən ondan necə ayrıla bilərəm? Bu, heç cür ağlıma sığmır. Ona səbəbini söyləməliyəm, ya da deməliyəm ki, onu sevmirəm. Yaxud səndə hansısa məni açmayan nöqsanlar var, ona görə də səninlə ayrılmalıyam. Mən orqanlarda qalmaq üçün sevdiyim insanla ayrılmalı olduğumu deyə bilmərəm. Əliyevə elə gəlirdi ki, Yemelyanov onu başa düşmüşdü. Lakin Heydər yaşında övladları olan iş yoldaşı Yemelyanov və dövlət təhlükəsizliyi naziri Yemelyanov arasında fərq vardı. Nazirin səsi sərtləşdi: - Biz sənin işin haqqında məsələni həll etməli olacağıq. Çox güman ki, onu itirəcəksən... Əlbəttə, elə də olacaqdı, Əziz Əliyev, ardınca da qohum-əqrəbası, övladlarının dostları uzaq soyuq diyarlara sürgün ediləcəkdi... Lakin 1953-cü il martın birinə keçən gecə dünyaya görünməyən qüvvələr tarixin növbəti səhifəsini çevirdilər.
63 Moskvada, bağ evində Sovet İttifaqını və dünyanın yarısını idarə edən bir insan huşunu itirdi. Mühafizəçilər cürət edib ona yaxınlaşanda artıq nəfəsi kəsilmək üzrə idi. Martın beşində bütün dünyaya elan olundu ki, İosif Vissarionoviç Stalin vəfat edib. Dörd aydan sonra Beriyam, ardınca da onun respublikalardakı əsabələrini tutub mühakimə etdilər. Azərbaycanda isə istintaqa M.C.Bağırov və dövlət təhlükəsizlik naziri Yemelyanov cəlb edildi. Daha Heydərlə Zərifənin gizli görüşmələrinə ehtiyac qalmadı. - Görüşlərimiz leqallaşdı, - Heydər Əliyev kəşfıyyatçıların peşə dilindən bu sözü gülə-gülə işlətdi. - İkimiz də xoşbəxt idik. İndi bütün bunları bilərək, deyin görüm, məhəbbətimin köklərinin nə qədər dərin olduğunu sübut etməyə dəyərmi? Bizim sevgimiz, məhəbbətimiz çətin sınaqlardan keçdi. Bizi ayırmaq istəyirdilər, amma biz dönmədik. O da dönmədi, mən də... Mənim səmimi məhəbbətin gücünə inamım təsdiqləndi. Və bundan sonra biz otuz il xoşbəxt yaşadıq. Bizim iki gözəl övladımız var - qızımız Sevil və oğlumuz İlham... Lakin çox təəssüflər olsun ki, Zərifə xanım həyatdan tez getdi... Soyuq, yağmurlu Moskvaya, 1985-ci ilin o faciəvi aprel gününə biz hələ qayıdacağıq; hələlik Bakıda, Heydərlə Zərifənin bayram süfrəsinə qonaqlar yığışıb çay içir, o zaman ən bahalı sayılan “Mişka na severe” konfetlərindən dadırdılar. Bir dəfə Zərifə Püstə Əzizbəyova ilə rastlaşanda rəfıqəsinin anasının hal-əhvalını soruşdu. “Cavab verdim ki, şəkər xəstəliyi ucbatından anam sürətlə görmə qabiliyyətini itirir. Cavabım heç bir təhrikə əsas vermirdi. İki-üç gün sonra qapı zəngi çalınanda, açıb gözlərimə inanmadım. Astanada Zərifə durmuşdu: “İşə gedirdim... anamın gözləri barədə dediklərin yadıma düşdü. Bağışla, vaxtım çox azdı, amma hər halda İzzət xanımın gözlərini yoxlamaq istəyirəm”. Qəribədir, anam Zərifəni uzun illərdi ki, görmürdü, amma səsindən, ya da intuisiyadan onu tanıdı: “Ay qızım, nə əcəb səndən?..” Zərifə xanım ağbirçək ana üçün əlindən nə gəlirdisə əsirgəmədi - öz ürəyinin istəyincə elədi”. 1977-ci ildə Zərifə Əliyeva Moskvada Gelmqolts adına göz xəstəlikləri Elmi-Tədqiqat İnstitutunda “Azərbaycan kimya sə-
64 nayesinin bəzi müəssisə işçilərinin görmə orqanlarının vəziyyəti” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Heydər və Zərifə xanım Əliyevlərin oğlu İlham da həmin il Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutuna qəbul olunmuşdu. Moskva 1-ci Tibb İnstitutunda isə onun gələcək xanımı Mehriban Paşayeva təhsil alırdı. Zərifə xanım oftalmologiya barədə elə maraqla danışırdı ki, Mehriban da həmin peşəni seçməyə qərar verdi. -Təəssüf ki, - deyə o xatırlayır, - mən Zərifə xanımla çox az ünsiyyətdə ola bildim. 1983-cü ildə biz tanış olduq, 1985-ci ildə isə o vəfat etdi. Bu istedadlı və cazibədar qadını mən indi də çox böyük ehtiramla xatırlayıram. Zərifə xanım professional göz patologiyası problemi ilə dərindən məşğul olurdu. Sənayedə yeni istehsalat sahələri açılırdı, bəs bunlar işçilərin səhhətinə necə təsir edir? Bu barədə RTEA akademiki, göz xəstəlikləri ETİ-nin direktoru Mixail Krasnov demişdir: - Elmimizin Zərifə Əziz qızını ən çox cəlb edən bu sahəsində vəziyyət hətta bir qədər paradoksal şəkil alırdı. İnsanı əmək yaratmışdır, lakin onun şüurlu ömrünün üçdə bir hissəsini keçirdiyi istehsalatda xüsusi yaşam şəraiti də əmələ gəlmişdi. Sanki bütün bunlar aksiomadır, o cümlədən göz və görmə məsələsində də. Tam dəyərli əmək üçün görmə qabiliyyəti nəinki vacibdir, hətta müasir cəmiyyətdə buna tələbat ildən-ilə artır. Bununla əlaqədar indiyə kimi bu mövzuda ümumiləşdirilmiş elmi əsərlər yoxdur. Zərifə Əziz qızının sosial duyumuna malik olmaq gərəkmiş ki, olduqca zəhmətli, mürəkkəb, nəcib, lakin daima şükranlıq gətirməyən qayənin xidmətinə öz istedadını həsr edəsən. Zərifə Əziz qızının səyləriylə ilk dəfə professional görmə patologiyası üzrə elmi-tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Mütəxəssislərin rəylərindən işin professional cəhəti haqqında bir neçə səhifəlik qısa xülasələr toplamaq olar. Onların başlıca məğzi yalnız tibbi aspekt deyil, həm də Zərifə xanımın araşdırmalarının sosial önəmliliyi və bir də onun insani məziyyətləridir. “Xoşbəxtəm ki, uzun illər boyu Zərifə xanımla işgüzar, ailəvi və dostluq şəraitində görüşmək mənə nəsib olmuşdur, - bunu Gelmqolts adına Göz Xəstəlikləri İnstitutunun direktoru
65 K.V.Trutneva yazırdı. - Rəhmətlik ərim professor İvan İvanoviç Şerbatov Əliyevlər ailəsilə məndən əvvəl tanış idi. Və ilk - dəfə ondan Zərifə Əziz qızı, Heydər Əliyeviç və onların o vaxt hələ balaca olan uşaqları İlya və Seva (İlham və Sevil - müəlliflər) haqqında xoş sözlər eşitmişdim”. Professor O.Dobromıslovanın yadında çox kiçik, lakin səciyyəvi detallar qalmışdır... Dobromıslova öz ərilə (o da professor idi) Bakı yaxınlığındakı sanatoriyalardan birində dincələrkən onları Əliyevlər ailəsinə dəvət edirlər. “Vədələşdirilmiş vaxtda biz onların evlərinə qədəm qoyduq və mən ilk dəfə Zərifə Əziz qızını gördüm. Bəstəboy, çevik hərəkətli xanım dərhal rəğbət doğurdu. Sadə ipək don incə vücudunu kip tutmuşdu, kiçicik ayaqlarına “bosonoşka” geymişdi. İri, qara, şərqlilərə məxsus işıqlı gözlərində ürəyi isidən mehribanlıq vardı”. Dostluq görüşü uzun sürdü, Dobromıslovanın əri Raxmani-novdan çaldı, boya-başa çatmış uşaqlardan söhbət açdılar. “Şam süfrəsindən soma biz getməyə hazırlaşanda axşamdan xeyli keçmişdi. Bu zaman Zərifə Əziz qızının əri işdən qayıtdı. Otağa cəld addımlarla girdi; ucaboy, qədd-qamətli idi. Sifətindən yorğun olduğu duyulurdu. Biz mürəxxəs olmağa tələsdik. Bu an Zərifə xanım mehriban təbəssümlə gəlib onu qarşıladı. Boyca ondan xeyli uca olan ərinə yanaşıb ayaq barmaqları üstə qalxdı və nəvazişlə yanağından öpüb nəsə pıçıldadı. Yəqin, qonaqların kimliyini bildirdi. Ev yiyəsi nəzakətlə bizi salamlayıb bir qədər də qalmağımızı, onunla oturub Azərbaycan çayı içməyimizi xahiş etdi. Bu məqamda bütün ailə tam tərkibdə masa başına yığışdı və ailəyə məharətlə dirijorluq edən bəstəboy xanımın rolu xüsusən aydın duyuldu”. Bir-iki gündən sonra Zərifə xanım ailəsiylə Bolqanstana yollandı. Ardınca Dobromıslovların da məzuniyyəti sona yetdi. Yaşlı adamlar o zaman təyyarəyə, qatara bilet almağın necə çətin olduğunu xatırlayırlar. Sanatoriyalarda, istirahət evlərində biletlər siyahıyla satılır, sərbəst dincələnlər isə axşamdan kassalar qarşısında növbə tuturdular. Zərifə xanım Bolqarıstandan Bakıdakı tanışlarına zəng vurub tapşırır ki, moskvalı qonaqları üçün biletləri təxsis edib onları yola salsınlar... Akademik N.Puçkovskaya da həyatı bir detalı xatırlayır. Oftalmoloqların qurultayında iştirakçılardan birinin ayağı zədə-
66 lənir. Təbii ki, onu ən yaxşı Bakı xəstəxanalarında yerləşdirir və ən nüfuzlu həkimləri məsləhət üçün dəvət edirlər. Amma bu azmış kimi, Zərifə xanım, öz doğma yurdundan çox-çox uzaqlarda yatağa düşmüş həmin insan üçün xəstəxanada maksimum rahatlıq yaratmaq məqsədi ilə öz evindən nə lazımdırsa gətirir. Zərifə xanımı tanıyanların hamısı onu xoş sözlərlə yad edirlər. Aleksandr Sergeyeviç Dzasoxov söyləyir: “Mən onu Əliyevlər ailəsinin Bakıda - Zuğulbada qonağı olarkən görmüşdüm. Zərifə xanım nadir xeyirxahlılığı ilə fərqlənirdi. O, tibb elmləri doktoru elmi adına tam uyğun gəlirdi. Onlar xoşbəxt ailə sahibi idilər. Əfsus ki, Heydər Əliyev 1985-ci ilin aprelində Moskvada ömür yoldaşını itirdi. Onun bu faciədən necə sarsıldığının şahidi olmuşam. Əminliklə deyə bilərəm ki, Zərifə xanım Əliyevlər ailəsinin yetişməsində, gözəl övladların - şərqşünas-alim Sevilin, Rusiyaya dostluq münasibəti bəsləyən, bu gün Heydər Əliyevin işini davam etdirərək müstəqil Azərbaycana başçılıq edən İlhamın tərbiyəsində mühüm rol oynamışdır”. Hətta daimi qonaqlar, ən yaxın qohumlar da hər hansı bir ailənin həyatını ancaq kənardan görürlər. Yalnız “son məhsul” olan uşaqlar əsasında ailənin əslində necə olduğu barədə fikir yürütmək olar. Əlbəttə, hərəsi öz sahəsində işə böyük vaxt sərf etdiklərinə görə Heydər də, Zərifə də uşaqların tərbiyəsinə istədikləri qədər vaxt ayıra bilmirdilər. Uşaqları ailədə hökm sürən qarşılıqlı məhəbbət, hörmət və azərbaycanlı ailələrə xas olan ailə başçısına böyük ehtiram ab-havası tərbiyə edirdi. Uzun illər sonra Sevil Əliyeva “Atanızın yanında özünüzü sərbəst apara bilirdinizmi?” sualına belə cavab vermişdi: “Hətta biz, ailə üzvləri də hesab edirdik ki, onun yanında özümüzü çox da sərbəst apara bilmərik. Məncə bu, bizim ona bəslədiyimiz böyük hörmət və ehtiramdan irəli gəlirdi”. Sevil xanım hesab edir ki, o, bütünlüklə atasına bənzəyir. - Sizə kimsə kömək edir? - deyə 1995-ci ildə “Panorama” qəzetinin jurnalisti ondan soruşanda Sevil xanım ona qətiyyətlə belə cavab vermişdi: - Uşaqlarla yalnız özüm məşğul oluram, çünki heç kim uşaq üçün anasını əvəz edə bilməz.
67 - Yəqin ki, bu xüsusiyyətinizi də rəhmətlik ananızdan götürmüsünüz. O da deyirlər çox gözəl evdar qadın olub. - Mən evdar qadın ifadəsini heç sevmirəm. Bu ifadə nə mənə, nə də anama uyğun gəlir. Sadəcə, anam özünü bütünlüklə bizə və atama həsr etmişdi. Amma buna baxmayaraq, o, ciddi elmi və ictimai işlərlə də məşğul olmağa vaxt tapırdı. - Bəs siz hansı xüsusiyyətlərinizə görə ananıza bənzəyirsiniz? - deyə reportyor tutduğunu buraxmır. Və Heydər Əliyevin, Zərifə Əliyevanın qızına layiq cavab eşidir: - Bir çox
xüsusiyyətlərimə görə anama oxşayıram. İş ondadır ki, anamla atam da biri-birinə xasiyyətcə çox bənzəyirdilər. Həyatda belə təsadüflər nadir hallarda olur, onunçün də mən hesab edirəm ki, eyni zamanda həm atama, həm də anama bənzəyirəm. Belə valideynlərin övladı olduğuma görə fəxr edirəm. Eyni sözləri İlham Əliyev barədə də söyləmək olar. Onun ən çox yaddaqalan uşaqlıq xatirəsi anasının isti əlindən tutub məktəbə getməyi olub. İlhamın hələ altı yaşı tamam olmamışdı, məktəbə getməyi çox istəyirdi, amma qorxurdu ki, birdən onu götürməzlər. Hər gün Bakının gözəl bir guşəsində, köhnə həyətlərin ortasında yerləşən altı nömrəli məktəbə getdiklərini anası həmişə xatırlayırdı. Və nənə olandan sonra söz vermişdi ki, nəvəsi Leylanı da eyni məktəbə məhz bu cür aparacaq... - Anam
vəfat edəndə, - deyə İlham Heydər oğlu xatırlayır, - mənim böyük qızımın hələ heç bir yaşı da tamam olmamışdı. Qızlarımın öz nənələrini görməmələrini böyük itki hesab edirəm. Anamın vəfatından sonra mənim, eyni zamanda bizim ailənin həyatı çox dəyişdi. Mən əvvəlki vaxtlardakı kimi daha səmimi-qəlbdən gülə bilmirəm. İllər keçsə də, həyatımda hansısa sevindirici hadisə baş verirsə, mən təəssüflənirəm ki, anam bunu görmədi, o indi sağ olsaydı, çox sevinərdi. ... Öz qayınanası İzzət xanıma o, doğma anası kimi baxırdı. 1956- cı ilin yazında Heydər Əliyevin anası ağır diaqnozla xəstəxanada yatanda ona ürəkdən acıyırdı. Qonşu palatada Səməd Vurğun yatırdı. İzzət xanımın yanında çox vaxt Rəfıqə qalırdı. Heydər, Zərifə və onun qardaşı Tamerlan anaya, demək olar ki, hər gün baş çəkirdilər.
68 Bir dəfə gəlib görürlər ki, İzzət xanımın yatdığı otağın, adətən yarıaçıq qalan, qapısı möhkəm örtülüb. Məlum olur ki, ötən gecə Səməd Vurğun vəfat etmiş və həkimlər İzzət xanımın bu ağır itkidən xəbər tutmasını istəməmişlər. O zamanlar Şəfıqə Lənkəranda dərs deyirdi. Ona xəbər verirlər: “Anan səni görmək istəyir”. Şəfiqə üçyaşlı qızcığazını götürüb avtobus dayanacağına tələsir... Uşağı özüylə xəstəxanaya aparmayıb dostlarının evində qoyur. Palatada artıq Heydər, Cəlal, Aqil və Rəfiqə ananın başına yığışmışdılar. İzzət xanım Şəfiqəyə üz tutur: - Bəs balan hanı, ay Şəfiqə? Cavabı eşidib təşvişə düşür: - Qayıt dalınca!-Tez ol! Onlar zökəmlidir, uşaq yoluxa bilər... Get, ay Şəfiqə, balandan muğayat ol! Onlar daha görüşmədilər... “Son bir ayı hər gecə yuxuma girirdi, - deyə Şəfiqə o günləri belə xatırlayır, - gümrah, sağ-salamat... Anam mənim gözyaşlarımı silirdi...”
|