GÜney azərbaycan

Qaynaqlar 
 
1.  Alptekin  Turan.  Prof.  Ġrene  Melikoffun    ardından    (inceleme-son  yazılar-
mektuplar), Ġstanbul, Demos yayınları, 2009 
2. Aslan Haver. Azerbaycan aĢığ edebiyatı, Hazer, Ġstanbul, 1980, yıl 1, mart, 
sayı 11-12, s. 13-20 
3. Aslan  Haver.  Güney Azerbaycan edebiyatı  üzerine araĢtırmalar, Hazer, 
Ġstanbul, 1980, yıl 2, haziran, sayı 15, s.8-11 
4.  Aslan  Haver.  Sözlü  edebiyatımızda  hiciv,  Hazer,  Ġstanbul,  1980,  yıl  2, 
may, sayı 14, s.3-11 
5. Caferoğlu Ahmet. Bir kaç söz, Azerbaycan Yurt Bilgisi (Ġstanbul), I, 1932 
6.  Caferoğlu  Ahmet.  Azeri  Edebiyatında  Ġstiklal  Mücadelesi  izleri, 
Azerbaycan Yurt Bilgisi (Ġstanbul), 1932, yıl 1, sayı 8-9, s. 291-305 
7. Caferoğlu Ahmet. Azeri türk hayatında batil itikatlar, Ġstanbul, 1939 
8.  Caferoğlu  Ahmet.  Modern  Azerbaycan  edebiyatına  toplu  bir  bakıĢ, 
Azerbaycan yurt bilgisi, Ġstanbul, 1954, sayı 37, s. 40-48 
9. Caferoğlu Ahmet. Azerbaycan edebiyatında   spekulyasyonculuk, Mücahid, 
1961, yıl 6, sayı 37-38, mart-nisan, s. 8-10 
10.  Caferoğlu  Ahmet.  Sovyetler  Birligi  türkolojisi  araĢtırmalarındakı  rus 
kültür üstünlüğü davası, Dergi, Münih, 1971, sayı 66, s. 22-34 
11. Hacıbəyli Ceyhun bəy. SeçilmiĢ əsərləri (Mühacirət dövrü), Bakı, Elm, 
2006 
12. Mehmetzade Mirza Bala. Dede Korkut, Kafkasya (Münih), 1952, № 8, 
s. 10-12 
13.  Mehmetzade  Mirza  Bala.  Milletlerin  uyanmasında  destanlar, 
Azerbaycan (Ankara), 1970, yıl 18, sayı 191-196, s.10-12 
14.  Melikoff  Ġrene.  Destandan  masala:  Türkoloji  Yolculuklarım,  Çeviren: 
Turan Alptekin, Demos yayınları, Ġstanbul, 2008 
15. Mirzade  Mustafa  Fahreddin. Azeri aĢıklarından Sarı AĢık, Azerbaycan 
yurt bilgisi, 1934, yıl 3, sayı 29, s. 176-178 
16. Nəbiyev Azad. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, I cild, Bakı, Turan, 2002 
17. Nevruz - yeni gün, “KutuluĢ” (Berlin), 1936, mart, sayı 17, s. 1 

123 
 
18.  Resulzade  Mehmet  Emin.  ġekilce  de,  mühtevace  de  ruslaĢtırma, 
“Azerbaycan” (Ankara), 1952, yıl 1. sayı 5, s. 2-6 
19. Resulzade Mehmet Emin. Nevruz bayramı, “Azerbaycan” (Ankara), 1954 
mart, yıl 3, sayı 12, s. 5-7 
20. Rəsulzadə Məhəmməd Əmin. Əsrimizin  SiyavuĢu.  ÇağdaĢ  Azərbaycan 
ədəbiyyatı. ÇağdaĢ Azərbaycan tarixi, Bakı, Gənclik, 1991 
21.  Resulzade  Mehmet  Emin.  Ġran  Türkleri,  Ġstanbul,  Türk  Dünyası 
AraĢtırmaları Vakfı, 1993 
22.  Rəsulzadə  Məhəmməd  Əmin.  Əsərləri,  II  cild  (1909-1914),  Bakı, 
ġirvannəĢr, 2001 
23. Sanan Sadık Mehmet. Azerbaycan Saz ġairleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi 
(Ġstanbul), 1932, yıl 1, sayı 2, s. 55-59 
24. Sultanlı Vaqif. Ömrün nicat sahili, (Ön söz), Bakı, Turan evi, 2004 
 
Dos.dr.Qalibə Gültəkin 
(Naxçıvan)  
AZƏRBAYCANIN GÜNEYĠNDƏ 
FARSLAġDIRILMIġ QƏDĠM TÜRK 
TOPONĠMLƏRĠ 
 
Bəllidir ki, müxtəlif dillərdən bir-birinə qarĢılıqlı söz alıb vermə nəticəsində 
hər  hansı  bir  dilə  keçən  söz  həmin  dilin  qayda-qanunlarına  uyğun  Ģəkildə  ya 
fonetik  tərkibinə,  ya  ahəng  qanununa  və  ya  digər  cəhətlərinə  görə  keçdiyi  dilə 
uyğunlaĢdırılır. Lakin təəssüflə qeyd etməliyik ki, bəzən elə leksik vahidlər olur ki, 
onlar  baĢqa  dilə  qəbul  olunduğu  zaman  formaca  həmin  dilin  fonetik  sisteminə 
bənzədilərək  öz  əvvəlki  semantik  mənasından  uzaqlaĢdırılıb  yeni  və  əks  mənalı 
sözlərə çevrilir. Bu baxımdan dildə mövcud olan coğrafi adlar xüsusi lay təĢkil edir. 
Bir tərəfdən  hər hansı bir  ərazini zəbt edən iĢğalçı dövlət  həmin ölkələrin tarixini 
təhrif etməklə, xalqın tarixi  yaddaĢını silməyə çalıĢıb,  mənəviyyatına zərbə vurur, 
digər  tərəfdən  isə  həmin  adların  elmi  cəhətdən  öyrənilməsinin  qarĢısını  alır.  Bu 
baxımdan  Ġran  ərazisində  olan  coğrafi  adlara  xüsusi  diqqət  yetirmək  olduqca 
vacibdir.  Belə  ki,  burada  elmi  səviyyənin  aĢağı  olmasından  və  türk  dilinin  rəsmi 
yazılı  dövlət  dili  səviyyəsində  deyil,  yalnız  dialekt  Ģəklində  mövcud  olması,  fars 
dilinin  həm  rəsmi  dövlət  dili,  həm  də  dialekt  formasında  məcburi  Ģəkildə  türk 
dilinə  tətbiqi  və  təsiri,  hakim  dövlətin  həmin  ərazidə  yaĢayan  xalqın  dilini 
sıxıĢdırıb  aradan  qaldırmaqla  öz  dilinin  təsirini  gücləndirməsi  əsas  dil  faktı  kimi 
özünü  göstərir.  Beləliklə  də  fars  dilinə  qəbul  edilən  coğrafi  adlar  süni  Ģəkildə 
həmin dilin fonetik sisteminə bənzədilərək öz kökündən tamamilə uzaqlaĢmıĢdır. 

124 
 
Qədim  türk  toponimiyasının  qədim  dövrdən  müasir  dövrümüzə  qədər  olan 
tarixi keçid mərhələlərinə nəzər salsaq, istər Rusiya, istər Avropa, istərsə də ġərq 
ölkələrinin  bir  çox  bölgələrində  təhrif  edilib  dəyiĢdirilən  qədim  türk  mənĢəli 
toponimlərin  üstünlük  təĢkil  etdiyinin  Ģahidi  oluruq.  Bu  ölkələr  sırasında  müasir 
Ġran ərazisində dəyiĢdirilib təhrif edilən qədim türk mənĢəli coğrafi adlar daha çox 
üstünlüyə malikdir. Müxtəlif dövrlərə aid bir çox qədim və müasir qaynaqlar rəsmi 
sənəd  kimi  fikrimizi  təsdiq  edir.  Hələ  Pəhləvi  sülaləsinin  hakimiyyəti  dövründən 
bu  günədək  bir  çox  türk  mənĢəli  tarixi  coğrafi  adların  dəyiĢdirilməsinə  xüsusi 
diqqət  yetirən  Ġran  dövləti  müəyyən  mənada  öz  istəyinə  nail  olsa  da  tarixi 
gerçəklikləri tam Ģəkildə inkar edə bilməyib. Belə ki, elmi araĢdırmalar nəticəsində 
aĢkar  edilmiĢ  dil  faktlarından  aydın  olur  ki,  bu  günədək  dəyiĢdirilmiĢ  coğrafi 
adların əksəriyyətini tamamilə türk mənĢəli adlar təĢkil edir. 
XIX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  ikiyə  bölündükdən  sonra  onun  Ģimal 
hissəsinin  Rusiyaya, cənub  hissəsinin isə Ġranın tərkibinə qatılması tədqiqatçıların 
bəzilərini  çaĢdırdığından  onlar  Azərbaycan  xalqının  etnogenezisi  haqında  saxta 
konsepsiyalardan  çıxıĢ  edərək  Quzey  Azərbaycanda  yaĢayan  əcdadlarımızı 
qafqazdilli, Cənubda yaĢayanları isə heç bir əsas olmadan irandilli hesab etmiĢlər. 
Bununla  da  indiki  Azərbaycan  türklərinin  təĢəkkülü,  məskunlaĢdığı  ərazi,  dili, 
mədəniyyəti  haqqında  qərəzli  fikirlər  yürüdülmüĢ,  tarixi  həqiqətlər  gizlədilmiĢ, 
xalqımızın  ilkin  məskunlaĢdığı  ərazi,  etnik  mənsubiyyəti,  qədim  mədəniyyəti 
həqiqi elmi tədqiqatlardan kənarda qalmıĢdır. 
Qaynaqlarda  dilimizi  və  tariximizi  təhrif  etməyə  yönəldilmiĢ  fikirlər 
Azərbaycanın  ərazi baxımından da parçalanmasına, tarixi  sənəd olan  milli coğrafi 
adlarımızın dəyiĢilməsinə gətirib çıxarmıĢdır. Ġlk öncə Ģimala və cənuba bölünmüĢ 
Azərbaycan ərazisi istər Ģimalda, istərsə də cənubda bu günə qədər parçalanmaqda 
və qədim yer-yurd adları dəyiĢilməkdə davam etdirilməkdədir. 
XX  əsrdən,  Pəhləvi  sülaləsinin  hakimiyyəti  dövründən  baĢlayaraq  “milli 
birlik” adlı fars Ģovinist siyasəti nəticəsində Ġranda yaĢayan bütün qeyri-fars xalqlar 
və  millətlər  bütün  milli  hüquqlardan  məhrum  edilərək  farslaĢdırılmağa 
yönəldilmiĢdir.  Pəhləvi  rejimi  dövründə  bir  çox  məsələlərlə  yanaĢı,  milli  coğrafi 
adların  da  dəyiĢdirilməsi  ciddi  bir  məsələ  kimi  dövlətin  qarĢısında  dayanırdı.  Bu 
barədə T.Ə.Ġbrahimov geniĢ məlumat verərək yazır: “Milli birlik” Ģüarı və siyasəti 
ilk  vaxtlardan  ölkədə  feodal  pərakəndəliyin  aradan  qaldırılması  və  siyasi 
hakimiyyətin  mərkəzləĢdirilməsi  kimi  göründükdə  zahirən  zəruri  bir  tədbir 
sayılırdı. Lakin tezliklə bu siyasət Ġran xalqlarının milli hüquqlarını inkar edib, onu 
tam  kobud  və  qəddar  Ģəkildə  həyata  keçirməyə  baĢladıqda,  özünün  ən  çirkin 
mahiyyətini açıq və aydın büruzə vermiĢ oldu. Əlli ildən artıq Pəhləvi hökumətinin 
siyasi  istiqamətini,  Ģovinist  dairələrin  əsas  hədəf  və  məqsədini  təĢkil  edən  “milli 
birlik”  siyasətinin  əsl  mahiyyətini  göstərmək  üçün  burada  o  dövrün  mürtəce 

125 
 
mətbuatından  təkcə  bir  jurnalın  ilk  nömrəsində  baĢ  məqalənin  qısa  məzmununu 
nümunə  kimi  veririk.  “Bizim  tələbimiz  və  ictimai  istəyimiz  Ġranın  milli  birliyini 
təkmilləĢdirmək  və  onu  qorumaqdan  ibarətdir.  Milli  birliyi  təkmilləĢdirmək  üçün 
bütün  ölkədə  fars  dili  ümumi  dil  olmalı,  libas,  əxlaq  və  s.  cəhətdən  yerli  fərqlər 
aradan qaldırılmalıdır. Kürd, lor, qaĢqay, ərəb, türk (azərbaycanlı) və türkmən bir-
birindən  fərqlənməməlidir.  Müxtəlif  milli  libas  geyməyə,  müxtəlif  dillərdə 
danıĢmağa son qoyulmalıdır. Ġranda dil, adət-ənənə, libas və s. cəhətdən milli birlik 
yaranmayınca  Ġranın  müstəqilliyi,  onun  ərazi  bütövlüyü  təhlükə  qarĢısında 
qalacaqdır.  Əgər  Ġranda  sakin  olan  müxtəlif  tayfaları  vahid  Ģəklə  salmasaq,  yəni 
bütün  əhalini  tam  mənada  iranlaĢdırmasaq  (farslaĢdırmasaq),  qarĢımızda  qaranlıq 
gələcək dayanır. Çingiz, Teymur dövrlərinin yadigarı olan coğrafi adlar fars dilinə 
çevrilməli,  ölkədə  bu  məqsədə  xidmət  edən  yeni  inzibati  ərazi  bölgüsü 
aparılmalıdır. Hökumət idarəliyində, qoĢun daxilində və məhkəmə dairələrində yad 
dillərin  və  yad  sözlərin  iĢlədilməsi  dövlət  tərəfindən  qadağan  olunmalıdır” 
(T.Ə.İbrahimov. Qaşqaylar. Bakı, 1988, s. 96-97). 
Toponimik  tədqiqatlar  nəticəsində  əldə  edilmiĢ  faktlardan  aydın  olur  ki, 
Pəhləvi  sülaləsinin  həyata  keçirdiyi  bu  Ģovinist  siyasət  dil,  tarix,  mədəniyyət  və 
baĢqa sahələrdə olduğu kimi Güney Azərbaycanda yaĢayan Azərbaycan türklərinin 
dilində, eləcə də toponimiyasında da öz böyük təsirini göstərmiĢ və göstərməkdədir.  
Toponimik  tədqiqatlardan  aydın  olur  ki,  ġərqi  Azərbaycan  ümumiyyətlə, 
Güney  Azərbaycan  ərazisindəki  qədim  tarixə  malik  mövcud  toponimlərin 
əksəriyyəti mənĢə etibarilə əsasən türk (Azərbaycan) dili ilə bağlıdır. Lakin hazırda 
Cənubi Azərbaycanda türklərin yaĢadığı qədim yaĢayıĢ məntəqə, eləcə də müxtəlif 
obyektlərin  adını  bildirən  toponimlərin  çoxu  tarixi  proseslərin  nəticəsi  kimi 
dəyiĢikliyə uğramıĢ, müəyyən fonetik əvəzlənmə ilə semantik mənası təhrif edilmiĢ, 
tərcümə  edilərək  farslaĢdırılmıĢ  və  ya  dil  mənsubiyyətinə  görə  mənası  tam  aydın 
olmayan  toponimlərə  çevrilmiĢdir.  Zaman  keçdikcə  bu  coğrafi  adların  bəzisi 
kütləvi  dildən  çıxaraq  unudulmuĢsa  da  bir  qismi  xalqın  yaddaĢında  qorunub 
saxlanmıĢdır.  Bu  toponimlərin  araĢdırılması,  tərkib  komponentlərinin  ayrı-
ayrılıqda  təhlili  mənĢəcə  onların  hansı  dilə  məxsus  olduğunu  aĢkara  çıxarmaqla, 
tarixi inkiĢaf prosesində uğradığı fonetik variantların da bərpasına imkan yaradır. 
Bu  baxımdan  Güney  Azərbaycanda  dəyiĢdirilmiĢ  coğrafi  adları  3  qrupda 
təsnif  etmək  olar:  1)  fonetik  dəyiĢmə  ilə  təhrif  edilmiĢ  toponimlər;  2)  qədim 
toponimin yenisi ilə əvəz olunması; 3) tərcümə edilərək dəyiĢdirilmiĢ toponimlər. 
Fonetik  dəyiĢikliyə  uğramıĢ  toponimlərdə  səsin  əvəzlənməsi  nəticəsində 
semantik mənası da dəyiĢilir. Güney Azərbaycanda qeydə alınmıĢ Günbərf, Girinc 
//  Cirinc,  Bostanabad,  CamıĢabad,  Əhmədabad,  DəməĢqiyyə,  Sariqiyyə, 
Əxməqiyyə,  Kuhdel,  Səbalan,  Piyam,  KəlankeĢ,  Dahxarqan  və  baĢqa  bu  kimi 
coğrafi  adlar  türk  mənĢəli  Günbəri,  GiriĢ,  Bostanava,  CamıĢava,  Əkinava, 

126 
 
GümüĢqaya, Sarıqaya, Axmaqaya, Göydil, Yam, Savalan, Tufarqan toponimlərinin 
təhrif olunmuĢ formalarıdır. 
Hazırda  fars  dilində  Günbərf  Ģəklində  iĢlənən,  əslində  isə  səsdüĢümü 
nəticəsində  bizə  gəlib  çatan  Günbəri  toponimi  ehtimal  ki,  vaxtı  ilə  Günbərq 
Günbərə  və  ya  Günbəri  formalarından  birində  olmuĢdur.  Bu  toponimin  coğrafi 
mövqeyi və semantik mənası belə bir fikri söyləməyə imkan verir. Gün və müxtəlif 
anlamlar ifadə edən  bərq // bəri // bərə komponentlərindən biri əsasında yaranmıĢ 
Günbərq  //  Günbəri  //  Günbərə  toponiminin  semantik  mənası  hər  üç  formada 
dilimizdə  bir  mənada  –  gün  tutan,  güneydə  olan,  günəĢli,  günəĢə  doğru  olan  yer, 
ümumiyyətlə  güney  Ģəklində  açıqlanır.  Lakin  sözün  sonunda  səsdüĢümü 
nəticəsində  bu  toponimin  ikinci  komponenti  farslaĢdırılmıĢ  Günbərf  (bərf  fars 
dilində  qar  deməkdir)  Ģəklinə  salınmıĢdır.  Ġstər  coğrafi  mövqeyinə,  istərsə  də 
semantik mənasına görə Günbərf toponiminin komponentləri arasında uyğunsuzluq 
özünü göstərir. Bu isə  həmin toponimin ilkin variantının bərpasına imkan yaradır 
və  təsdiq  edir  ki,  bu  toponim  Günbərf  yox,  Günbərə  ///  Günbərq  //  Günbəri 
Ģəklində  olmuĢdur.  Hazırda  bu  toponimin  xalq  arasında  Günəvər  Ģəklində 
iĢlənməsi faktı onun qədim türkcə olduğunu əsaslandırır.  
Üskü  Ģəhərinə  yaxın  mineral  bulağın  baĢlanğıcında  yerləĢən  coğrafi 
mövqeyinə  görə  GiriĢ  adlanan  kəndin  adı  dəyiĢdirilib  Girinc  //  Cirinc  formasına 
düĢüb.  Təbrizin  BağmeĢə  məhəlləsində  GümüĢqaya  bulağının  adı  dəyiĢdirilib 
DəməĢqiyyə olub. 
Bostanava,  CamıĢava  toponimlərinin  müasir  dilimizdə  türkcə  yer,  məkan 
bildirən ikinci  komponenti  “ava” sözü  farsca  “abad” topoformantı ilə əvəzlənərək 
Bostanabad,  CamıĢabad  Ģəklində  dəyiĢikliyə  uğramıĢdır.  Bunlarla  yanaĢı,  “ava” 
tərkibli  daha  bir  toponim  –  Əkinava  coğrafi  adı  Əhmədabadla  əvəz  olunmuĢdur. 
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Əkinava  coğrafi  adının  paraleli  Ekinova 
formasında  Türkiyədə  də  mövcuddur.  Ə.Ġnanın  tədqiqatlarında  “ava”  sözünün 
qədim oğuz tayfa baĢçılarından birinin adını bildirdiyi qeyd olunur: “Altıncı çadıra 
“Ava” oturdu, ona sol traf kürek kegimini verdilər...” (Abdülkadir İnan. “Orun” ve 
“Ülüş” meselesi. Makaleler ve incelemeler. Ankara 1987, s.242). Türk dilində e-ə 
fonetik  əvəzlənməsini  nəzərə  alsaq  görərik  ki,  Ekinova  Əkinava  toponiminin 
fonetik  variantıdır.  Əkinava  türkcə  (əkin  və  ava)  sözlərindən  ibarət  əkin  yeri  və 
əkinçiliklə  məĢğul  olan  tayfa  anlamında  açıqlanır.  Bu  semantik  məna  eyni  ilə 
CamıĢava və Bostanava toponimlərinə də aiddir. Bu toponimlər isə həmin yerlərdə 
əkinçilik  və  heyvandarlığın  inkiĢafını  göstərməklə  yanaĢı,  həmin  yerlərin  qədim 
türk  tayfalarına  məxsus  olduğunu  müəyyən  edir.  Bunlarla  yanaĢı,  Güney 
Azərbaycanın qərbində Ava və Qızınava coğrafi adları qeydə alınmıĢdır. 
Güney Azərbaycanda farslaĢdırılmıĢ elə coğrafi adlar vardır ki, formaca fars 
dilində  iĢlənən  söz  təsiri  bağıĢlasa  da,  həmin  toponimlərin  semantik  mənası 

127 
 
müəyyənləĢdikdə  məlum  olur  ki,  bunlar  fonetik  əvəzlənmə  nəticəsində  məna 
dəyiĢikliyinə  uğramıĢ  türk  mənĢəli  sözlər  əsasında  yaranmıĢ  coğrafi  adlardır. 
Fonetik  əvəzlənmə ilə semantik  mənası dəyiĢdirilib təhrif edilmiĢ belə  toponimlər 
sırasında  Axmaqaya  (Əxməqiyyə)  və  Sarıqaya  (Səriğiyyə)  toponimlərini  xüsusi 
qeyd etmək lazımdır. 
Axmaqaya  toponiminin  “axma”  komponenti  “ax”  feli  və  “-ma” 
Ģəkilçisindən ibarət atributiv feli addır ki, (axma) mənası “yuxarıdan aĢağıya doğru 
istiqaməti  olan”  yəni  “axıcı”  deməkdir.  Bu  sözün  ikinci  komponenti  “qaya”  sözü 
də  eyni  ilə  türk  mənĢəli  söz  olub  iri,  böyük  daĢ  anlamındadır.  Göründüyü  kimi, 
Axmaqaya  “aĢağıya  doğru  istiqamətlənən  qaya”  mənasını  bildirir  və  bu  semantik 
məna həmin toponimin coğrafi vəziyyətinə də uyğun gəlir. 
Bəllidir  ki,  rəng  bildirən  sözlər  toponimlərdə  ayrı-ayrı  məna  çalarlarına 
malikdir. Müasir  dilimizdə  rəng bildirən  “sarı”  sözü də  coğrafi adların tərkibində 
müxtəlif  mənalarda  iĢlənir.  Güney  Azərbaycanda  qeydə  aldığımız  Sarıqaya 
toponiminin  tərkibindəki  “sarı”  sözü  “böyük,  geniĢ,  uca”  anlamında  açıqlanır. 
Göründüyü  kimi,  Axmaqaya  və  Sarıqaya  toponimlərinin  hər  ikisi  türk  mənĢəli 
sözlər  əsasında  yaranmıĢ,  coğrafi  mövqeyinə  uyğun  semantik  məna  ifadə  edən 
coğrafi adlardır. Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, zahiri oxĢarlığına görə hər 
iki  toponim    təhrif  edilərək  Əxməqiyyə  (əxməq  //  axmaq  –  səfeh,  ağılsız  sözü 
əsasında  yaranmıĢ  axmaqxana  mənasını  verir)  və  Səriğiyyə  (Səriğ  –  farsca  oğru 
sözündən  olub  oğruxana  deməkdir)  formasına  salınaraq  tamamilə  yeni  semantik 
məna  kəsb  etmiĢdir  (Müxtəsər  farsca-rusca-azərbaycanca  lüğət.  Azərb.SSR  EA 
nəşriyyatı,  Bakı,  1945,  s.  183).  Bu  Ģəkildə  təhrif  edilmiĢ  toponimlər  sırasına 
Gələnkeç, Gücüvar // Kücüvar, Köydil və Boranlı toponimlərini də aid etmək olar. 
Gələnkeç  toponimi  təhrif  edilərək  KəlankeĢ  (Kəlan-gələn  feli  sifət,  keĢ  isə  keç 
(keçmək)  felinin  dialekt  variantı  və  ç-Ģ  səs  əvəzlənməsi  ilə  gəlib  gedənin  keçdiyi 
yeri göstərir), Gücüvar (Güney Azərbaycan dialektlərində küc sözü toxunmuĢ kiçik 
kilim anlamında iĢlənir) Kocaabad  (koca – hara, abad-yer-məkan), Köydil Kuhdel 
(farsca  kuh  –  dağ,  del  –  ürək  deməkdir),  Boranlı  isə  dəyiĢdirilib  Baranlu  (fars 
dilində baran yağmur deməkdir) Ģəklinə salınmıĢdır. 
Hazırda Cənubi Azərbaycanda mövcud toponimlərin tərkibində Azərbaycan 
dilinin qədim sözlərinə təsadüf olunur ki, bunların bir qismi dilimizdə iĢlənmir, bir 
qismi  isə  öz  mənasını  dəyiĢmiĢ  Ģəkildə  iĢlənir.  Belə  sözlərdən  biri  “düĢərgə”, 
“Ģəhər” anlamı ifadə edən  türk mənĢəli qan // kan sözüdür. T.Hacıyev  də “qan” 
sözünün  fonetik  variantı  “ken”in  qədim  türk  dillərində  kənd,  yer,  məkan 
anlamlarında 
iĢləndiyini 
göstərmiĢdir 
(T.Hacıyev. 
Azərbaycan 
dilinin 
yazıyaqədərki  izləri  haqqında,  AFM,  Bakı,  1984,  s.  30).  Tərkibində  qan  sözü 
iĢlənən  toponimlərdən  biri  də  Tufarqan  coğrafi  adıdır.  Bu  toponim  əvvəlcə 
AzərĢəhr,  sonralar  isə  Dehxarqan  (farsca  deh  –  kənd,  xar  //  xardən  yemək 

128 
 
mənasında  açıqlanır)  ilə  əvəz  olunub.  Tufarqan  tufar  (divar  sözünün  dialekt 
formasıdır // divar və qan tərkiblərindən ibarət (divarlı Ģəhər) qədim türk mənĢəli 
toponimdir.  Qan  topoformant  kimi  müasir  dövrdə  də  bir  çox  qədim  türk  mənĢəli 
toponimlərin tərkibində daĢlaĢıb qalaraq eyni semantik mənanı bildirir. Qan // kan 
tərkibli  coğrafi  adlara  Əfqanıstanda  (Səmənqan),  Ermənistanda  (Ağ  Manqan  dağ 
silsiləsi),  Uyğurstanda  (Qansu),  ġimali 
Azərbaycanda  (Beyləqan),  Çin 
qaynaqlarında    qədim  türk  ölkəsi  Kanquy  adına  rast  gəlinsə  də,  bu  sözlə  bağlı 
yaranmıĢ  toponimlər  daha  çox  Güney  Azərbaycanda  (Kulqan,  Belukan,  Əzqan, 
Arikan,  Əbrğan,  Qulpayqan  –  ġərqi  Azərbaycanda,  Supurqan,  Surkan,  Girkan  // 
Kurqan, Qızılkan, Səqərkan, Kanissut – Qərbi Azərbaycanda, Kanizquzğun dağları 
– Urmiyada – Tusərkan və s.) qeydə alınmıĢdır. Yer, məkan bildirən qan sözünün 
dialekt və Ģivələrimizdə eyni anlamda qorunub saxlanması faktı maraqlı cəhət kimi 
özünü  göstərir.  Məsələn,  xəfəqan-xəfə  -  havasız,  qaranlıq  qan  isə  yer  anlamında 
açıqlanır. 
Bunlarla  yanaĢı,  Savalan  (suv  –  su  və  alan  komponentlərindən  yaranıb). 
Yam (poçt, çapar, mərkəzi), Ağtövlə və Bəyqala kimi türk mənĢəli coğrafi adlar da 
təhrif  edilərək  dil  mənsubiyyətinə  görə  mənası  aydın  olmayan  Səbalan,  Piyam, 
Ağtəvilə, Piyqəle formasına düĢmüĢdür.  
Cənubi  Azərbaycanda  qədim  türk  etnoslarının  adını  əks  etdirən  bəzi 
etnotoponimlər  də  dəyiĢdirilərək  tamamilə  yeniləri  ilə  əvəz  olunmuĢdur.  Belə 
etnotoponimlərdən  olan  Moğan  toponimi  Parsabadla,  e.ə.  dövrlərdə  qədim  türk 
tayfalarının  adından  ad  almıĢ  Tavr  dağı  əvvəllər  Eynalı  //  Aynalı,  sonralar  isə 
Surxabla,  Sulduz  Nəğədeylə,  ÇarbaĢ  ÇəharbəxĢlə,  Cığatı  çayının  adı  Zərrinrudla 
əvəz olunmuĢdur. 
Hazırda  Cənubi  Azərbaycanda  mövcud farsdilli coğrafi adların  əksəriyyəti 
türk (Azərbaycan) dilindən fars dilinə tərcümə edilərək dəyiĢdirilmiĢ toponimlərdir. 
Güney Azərbaycanda qeydə alınmıĢ belə toponimlər çoxluq təĢkil edir. Ġ.Mərdanov 
və  O.Mirzəyevin  yazdığı  kimi    tərcüməçiliyə  aludəlik  bəzən  elə  bir  vəziyyətə 
gətirib  çıxarır  ki,  baĢqa  coğrafi  obyektin  adı  ittifaq  və  dünya  xəritələrinə  düĢür, 
sonralar bu adın həqiqi adının bərpa edilməsi çətinləĢir və ya qeyri-mümkün olur 
(İ.Mərdanov.  O.Mirzəyev.  Coğrafiya  xəritələrində  toponimlərin  təhrif  və  tərcümə 
olunması  haqqında.  AOP-a  həsr  olunmuş  II  elmi  nəzəri  konfransın  materialları. 
Bakı, 1988, s.189). 
Təbrizdə  Quruçay  üzərində  salınmıĢ  qədim  tarixə  malik  DaĢ  körpü 
farslaĢdırılıb Polesəng, daha sonralar isə Pürsəng olub. DaĢ körpü isə artıq kütləvi 
dildən  çıxaraq  unudulub.  Qəzvin-RəĢt  yolu  üzərində  yerləĢən  ġirinsu-AbĢirin-
Soyuqbulaq, Mahabad, Acıçay-Təlxrud, Qızılüzən çayı-Sefidrud, Əhərdə yerləĢən 
Göydağ-Kuhsəbz, Təbrizin Dəvəçi  məhəlləsi ġotarban, Urmiyada Qoyun körpüsü 
Pole  Qusfənd,  Üçgözlü  körpü-Pole  Sedəhənə,  Urmiyada  Gölüstü  məhəlləsi 

129 
 
Səristəxr, 
UĢnəviyyədə 
Ġkiçay-Dorud, 
Urmiyada 
Acısu-Təlxab, 
ġərqi 
Azərbaycanda Ağsu-Sefidrud, Urmiyanın QuĢçu  Ənzəli rayonunda Ġstisu-Abgərim, 
toponimləri bu kimi tərcümələrlə farslaĢdırılıb.  
Miyana  yol  üstündə  yerləĢən  Kosalar  kəndinin  adı  dəyiĢdirilib  Kusəsalar 
formasına  düĢüb.  HəĢtəridə  qədimdən  Dəmirdöyən  kəndinin  adı  sonradan 
dəyiĢdirilib Teymurdun formasına salınıb. Dun ərəbcə alçaq, ləyaqətsiz, yəni təhqir 
anlamında iĢlənir ki, bu da vaxtı ilə böyük türk xaqanı olan Əmir Teymura farsların 
münasibəti  kimi  alçaq  Teymur  mənasını  ifadə  edir.  Türklərə  qarĢı  mənfi 
münasibətlərini ifadə etmək vasitələrindən birinə çevrilmiĢ coğrafi adlar  sırasında 
qədim  türk  tayfalarından  biri  üzların  adını  qoruyub  saxlayan  tarixi  minilliklərlə 
ölçülən Arus kəndinin adı farsca üfunətli, murdar yer anlamı ifadə edən Abriz sözü 
ilə əvəz edilib.  
Bir sıra  coğrafi adların tərkibində  olan qədim sözlər bəzən həmin  ərazinin 
sakinləri üçün anlaĢılmaz olur. Buna görə də həmin toponim ya bütövlükdə, ya da 
komponentlərindən  biri  müasir  dilə  uyğunlaĢdırılır  və  və  fonetik  forması 
dəyiĢdirilir.  Belə  fonetik  dəyiĢikliyə  uğramıĢ  toponimin  komponentləri  ayrı-
ayrılıqda müstəqil mənalı sözlər olsa da, ümumi tərkibdə onların mənası bir-birinə 
uyğun  gəlmir,  yəni  bu  sözlər  birlikdə  coğrafi  adın  məzmununu  əks  etdirmir. 
Məsələn,  Mərəndin  yaxınlığında  yerləĢən  Külli  //  Küllü  kəndinin  adı  dəyiĢdirilib 
sonradan  Kondləc  olub.    Fars  dilində  kond  –  ağır,  yavaĢ,  ləc  isə  küsmək,  acıq 
etmək  anlamlarını  verir.  Bu  coğrafi  adların  semantik  əsası  və  faktların  təhlili 
göstərir  ki,  həmin  adları  alınma  və  qeyri-türk  mənĢəli  hesab  etmək  olmaz. 
B.Budaqovun  qeyd  etdiyi  kimi,  coğrafi  adların  dəyiĢilməsi  xalqın  öz  tarixi 
köklərinin ayrı-ayrı Ģaxələrini doğramaq, onu yaĢadığı torpaqdan tədricən ayırmaq 
deməkdir  (B.Ə.Budaqov.  Azərbaycan  toponimləri  tədqiqinin  problemləri.  AOP-a 
həsr olunmuş konfrans materialları. Bakı, 1986, s.101-105). 
Bu  qəbil  coğrafi  adların  yaranması  Ġran  dövlətinin  farslaĢdırma  siyasəti 
aparması  ilə  bağlıdır.  Köçürmə  siyasəti  nəticəsində  baĢqa  millətlərin,  qeyri-
türklərin Azərbaycana yerləĢdirilməsi də bir çox toponimlərimizin dəyiĢdirilməsinə 
öz  təsirini  göstərmiĢdir.  Bu  təsir  Azərbaycanın  Ģərq  hissəsinə  nisbətən,  daha  çox 
Azərbaycanın  cənub-qərbində,  xüsusilə  Urmiya  tərəfdə  öz  əksini  göstərir.  ġərqi 
Azərbaycanda olduğu kimi, buradakı bir çox coğrafi adlar çox müxtəlif formalarda 
dəyiĢdirilərək  fars  dili  ilə  yanaĢı,  baĢqa  az  saylı  kiçik  etnik  qrupların  da  dillərinə 
uyğunlaĢdırılmağa  cəhd  edilmiĢdir.  Lakin  buna  baxmayaraq  bu  etnik  qrupların 
dilinin  lüğət  tərkibinin  Azərbaycan  türkcəsi  qədər  zəngin  olmaması  bu 
toponimlərin yalnız qrammatik quruluĢunda kiçik dəyiĢikliklə nəticələnmiĢ, sözün 
ilkin  semantik  mənası  isə  qorunub  saxlanmıĢdır.  Qədim  sul  //  çul  tayfalarının 
adlarını  əks  etdirən  ƏĢik  (Tərgivərdə),  Xanik  (Bardostda),  Qəsrik  (Rozaçayında) 
və baĢqa bu kimi  sözlər arasında  yaranmıĢ qədim türk  mənĢəli toponimlər kürdcə 

130 
 
uyğunlaĢdırılaraq  sonuna  –ik  Ģəkilçisi  artırılmaqla  dəyiĢdirilsə  də,  qədim  türk 
mənĢəli söz kimi ilkin semantik mənasını qoruyub saxlamıĢdır. 
Göründüyü  kimi,  Güney  Azərbaycandakı  coğrafi  adların  çoxu  müəyyən 
səbəblərdən və bəzi dil faktorlarından asılı olaraq dəyiĢmiĢ, neotoponimlərlə əvəz 
olunmuĢdur.  Bu  toponimlərin  leksik-semantik  cəhətdən  araĢdırılması  dilimizin 
tarixi durumunu ortaya çıxarmaqla yanaĢı, eyni zamanda xalqımızın mifik, ictimai-
fəlsəfi  görüĢlərinin  aydınlaĢdırılması  dialekt  və  Ģivələrimizin  öyrənilməsi  və  bir 
çox  digər  problemlərin  həlli  üçün  böyük  imkanlar  yaradır  və  belə  bir  faktı 
əsaslandırmağa  imkan  verir  ki,  türklər  bu  ərazinin  ilkin  məskunlaĢan  sakinləri 
olaraq  öz  tarixini  coğrafi  adlarda  müəyyən  edərək  gəlmə  tayfaları  da 
assimilliyasiyaya uğratmıĢlar. 

131 
 
KĠTABIN SƏHĠFƏLƏRĠNDƏ 
 
Redaktordan 
  
SĠYASƏT 
 
Seyidağa Onullahi 
Ġranda milli məsələnin qoyuluĢu 
YaĢar Kalafat. Arif Kəskin 
Ġranlılıq paradiqmasının çöküĢ prosesi və Güney Azərbaycan milli hərəkatının yüksəliĢi 
Qulamrza Səbri Təbrizi 
Azərbaycan milli hərəkatında ana dili faktoru 
Vaqif Sultanlı 
Güney Azərbaycan mühacir dövlətinin yaradılması zərurəti 
Ənvər Uzun 
Güney Azərbaycanın çağdaĢ siyasi durumu 
Gülara Yenisey 
Ġranda mərkəzi rejimin etnik qruplara baxıĢı və bu qrupların mərkəzdən bəkləntiləri 
Böyük Rəsuloğlu 
Güney Azərbaycanı kürdləĢdirmə siyasəti 
Güntay Gəncalp  
Güney Azərbaycan milli hərəkatı üzərinə fenomenoloji yanaĢma 
Əlirza Amanbəyli 
Ġran adlanan ölkədə iĢgəncə və cəza üsulları 
Sübhan Talıblı 
Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi Ġran mətbuatı və elmi ədəbiyyatında 
 
TARĠX 
 
Əkrəm Rəhimli (Bije) 
Mübarizə burulğanında keçən ömür 
Səbahəddin ġimĢir 
Ġkinci dünya savaĢından sonra Rusiyanın təsirilə Ġrandakı gəliĢmələr 
Cəfər Qiyasi 
Xudafərin – Həsrət körpüsü 
 
ƏDƏBĠYYAT VƏ MƏDƏNĠYYƏT 
 
Azad Nəbiyev  
Təbriz aĢıq məktəbi 
Almaz Həsənqızı 
Güney Azərbaycan folklorunun mühacirətdə tədqiqi 
Qalibə Güntəkin  
Azərbaycanın Güneyində farslaĢdırılmıĢ qədim türk toponimləri 

132 
 
 
Güney Azərbaycan: 
tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə 
(məqalələr toplusu) 
Bakı – AzərnəĢr – 2010 
 
 
Güney Azərbaycanın səsi kitabxanası: №5 
 
 
 
 
NəĢriyyat redaktoru: 
Könül Heydərova 
 
Rəssamı: 
Günay Sultanlı 
 
Dizayn: 
Cəsarət Ərkivan 
 
 
Yığılmağa verilmiĢ 16.03.2010 
Çapa imzalanmıĢ 05.04.2010 
Formatı 60x90 
ġərti çap vərəqi 15,5 
Sayı 650 
SifariĢ № 71 
 
 
 
CBS
 
POLYGRAPHĠC 
                  PRODUCTĠON 
Tel: [phone]: Faks: 447-75-04 
mətbəəsində çap olunub.