««h h I i d d r r a a V v L l I i k k m m a a ş ş ı ı n n L l a a r r»

5. Ölçülən kəmiyyətlərin cədvəli 
Cədvəl 2.2 
Təcrübələr 
Parametrlər 
1  2  3 ... n 
Sorma borusunda təzyiq (vakuum) p
g
 , (at) 
Basqı borusunda izafi təzyiq p
man
, (at) 
Diferensial manometrin göstərişi Δh
d
,  
mm c. süt. 
Ampermetrin göstərişi I, A 
Voltmetrin göstərişi U, V 
 

6. Sınağın nəticələrinin işlənməsi 
1. Nasosun girişində mütləq təzyiq p
g
: 
    a) nasosun girişində müsbət təzyiqdə (izafi təzyiqdə): 
p
g
 = p
а
 + p
s
 + 
ρ
gh
’
0
γ
 .                                (2.2) 
Burada    p
а
 – barometrik (atmosfer) mütləq təzyiqdir (Pa); p
s
 – sorma 
boruda vakuum, (Pa) 
    b) mənfi izafi təzyiqdə (vakuumda): 
p
g
 =  p
а
 – p
s
 + 
ρ
gh
’
0
γ
 
,                                (2.3) 
2. Nasosun parametrləri: 
–  nasosun verimi (Q): 
d
щ
2э 
 
 
Г
Δ
=
ω
μ
, m
3
/san ,                          (2.4) 
–  nasosun basqısı (H)  
м
э
z
p
p
Щ
2
с
2
v
s
man
    
,
2
v
v −
+
Δ
+
+
=
g
g
ρ
ρ
.              (2.5) 
Basqı və sorma boruların diametri bərabər olduqda: 
            
0
1
1
4
1
2
4
4
2
=
⎟
⎟
⎠
⎞
⎜
⎜
⎝
⎛
−
⋅
⎟
⎠
⎞
⎜
⎝
⎛
=
−
s
v
d
d
Q
g
π
э
2
с
2
v
v
v
                (2.6) 
–  nasosun faydalı (effektiv) gücü (N
f
)  
,
1000
H
 g Q
N
f
⋅
=
ρ
 
kVt,                              (2.7) 
–  elektrik mühərrikin gücü (N
e
)  
1000
cos
 
3
ϕ
⋅
⋅
⋅
=
U
I
N
e
, kVt,                            (2.8) 
 –  nasosun tələb etdiyi güc (N) 
N
 
= N
e 
⋅
 
η
e
.                                        (2.9) 
–  nasosun tam faydalı iş  əmsalı 
η
: 

N
N
f
=
η
.                                           (2.10) 
Hesablamalar 1 saylı laboratoriya işində göstərildiyi kimi 
aparılmalıdır. 
3. Təcrübə  nəticəsində kavitasiya əyrisi qurulur və böhran sorma 
təzyiqi p
 b1
 təyin edilir. Böhran sorma təzyiqi kavitasiya əyrisinin endiyi 
nöqtəyə uyğun götürülür. 
4. Nasosun girişində kavitasiyaya qarşı böhran ehtiyat təzyiqi 
Δ
p
b
 
hesablanır. 
2
2
.
1
s
b
d
b
b
p
p
p
v
ρ
+
−
=
Δ
                            (2.11) 
burada  p
d.b
 – təcrübələrə uyğun temperaturda nəql edilən mayenin 
doymuş buxar təzyiqi (müxtəlif temperaturda suyun doymuş buxar 
təzyiqinin və sıxlığının qiymətləri cədvəl 2.1 verilmişdir); 
ρ − mayenin 
sıxlığı; 
v
s
 – sorma borusunda mayenin orta sürətidir. 
 
s
Q
ω
=
s
v
 
,                                         (2.12) 
burada 
ω
s
 – sorma  borusunun en kəsik sahəsidir. 
5. Kavitasiya itigetmə əmsalı C hesablanır (C– Rudnev ədədi): 
 
(
)
4
/
3
1
10
/
b
h
Q
n
C
Δ
=
  ,                              (2.13)  
burada n – nasos valının fırlanma sürətidir, dövr/dəq. 
Alınan hesablama nəticələri 2.3 saylı cədvələ yazilır.   
 
 
 

 
7. Təyin edilən parametrlər və hesablamalar 
Cədvəl 2.3 
 
Təcrübələr
 
Parametrlər 
1 2 3 ... 
n 
p
s
, Pa 
 
 
Nasosun girişində 
mütləq sorma 
təzyiqi 
h
g
 , m su süt. 
 
 
Verim,  Q, m
3
/san  
 
Basqı,  H, m  
 
 
Nasosun faydalı gücü, N
f
, kVt  
 
 
Nasosun tələb etdiyi güc,  N, kVt 
 
 
Nasosun tam faydalı iş  əmsalı 
η
 
 
 
p
1b
, Pa 
 
Böhran sorma 
mütləq təzyiq 
h
1b
, m su süt. 
 
Rudnev ədədi, C 
 
 
Kavitasiya ehtiyat təzyiqi 
Δ
p
b
, Pa 
 
 
 

LABORATORİYA İŞİ № 3 
QASIRĞALI NASOSUN   SINAQDAN  KEÇİRİLMƏSİ  
İşin məqsədi:  1. Qasırğalı tipli «IBc-9M» markalı nasosun 
quruluşu və iş prinsiplə tanış etmək. 
2. Sabit dövrlər sayında nasosun işçi 
xarakteristikasının H - Q, N - Q və 
η
 - Q qrafiklərini 
qurmaq. 
 
1. Ümumi müddəalar  
«BI», «Bc-9M» markalı qasırğa tipli nasosları birpilləli, konsollu 
və üfüqi kürəkli nasoslar olub, abraziv olmayan az özlü (36 
santistoksdan (sSt) çox olmayan) maye qarışıqlarının 90
°S temperatura 
qədər vurmaq üçün istifadə olunur. Bu tipli nasoslarının konstruksiyası 
3.1 şəkildə, işləmə prinsipi isə 3.2 şəkildə  göstərilib. Bu mayelər çuqun 
və poladı korroziyalandırmamalıdır.  Əgər vurulan mayedə abraziv 
maddələr varsa, nasosun hidravliki hissəsi paslanmayan X18H9T 
markalı poladdan hazırlanır. 
«BcM» tipli qasırğalı nasoslarda basqı qapağı olur (şəkil 3.3) və 
onlardan özüsorma qabiliyyətinə tələbat olduqda istifadə edilir. 
Nasosun işə buraxılmasında havanın sudan ayrılması basqı qapağı 
vasitəsilə vurma kamerasında gedir. Qapağın divarı ilə su nasosa, hava 
isə boruya gedir ki, bunun da nəticəsində nasosun sorma hissəsində və 
sorma xəttində lazımi seyrəklik (vakuum) yaranır. Bu nasosun vurulan 
maye ilə dolmasına səbəb olur. İşçi çarxların eyni çevrəvi sürətlərində 
mərkəzdənqaçma nasoslara nisbətən yüksək basqı yaratmaq, qasırğalı 
nasosların əsas xüsusiyyətləridir. 
Mərkəzdənqaçma nasoslara nisbətən qasırğalı nasosların FİƏ xeyli 
az olur (
η
  = 0,30...0,32). 
Belə tip nasosların işi qasırğanın yaranması prinsipinə  əsaslanır. 
Belə ki, nasosun oxu boyunca qasırğa vakuuma çevrilir və nasos mayeni 
sorur. 
2. Təcrübə qurğusunun təsviri  
 
Təcrübə  sınaq qurğusunun sxemi 3.5 şəkildə göstərilmişdir. O, 
aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: 1 – elektrik mühərriklə «IBc-0,9M» tipli 
qasırğa nasos qurğusu; 3 – sorucu boru kəməri; 4 və 6 – siyirtmələr; 5 – 
vurucu boru kəməri; 7 – manovakuummetr; 8 – nümunəvi manometr; 9 

 
Şəkil 3.1.
 
Qasırğalı tipli kürəkli nasosun ümumi 
görünüşü. 
1 – işçi çarx; 2 – basqı qapağı; 3 – val; 4 – dayaq;  
5 – kipləşdirici; 6 – gövdə; 7 – qapaq. 
Şəkil 3.2. Qasırğalı tipli nasosun işləmə prinsipinin 
sxemi
 

 
 
Şəkil 3.3. Qasırğalı nasosun basqı qapağı  
 
 
 
Şəkil 3.4. Qasırğalı tipli nasosun nümunəvi xarakteristikası 
 

–    sərfölçən  diafraqma;  10 – DT-50 tipli civəli diferensial manometr;   
11 – çəni su ilə doldurmaq üçün boru; 12 – havanı boşaldıcı boru; 13 – 
əlavə boru; 14 – qəbul çəni. 
Qapalı dövretmədə nasos (1) suyu qəbul çənindən (14) götürür və 
yenə  də  həmin çənə  (14) verir. Bu zaman siyirtmə  (4) tam açıq 
olmalıdır.  
3. Təcrübənin aparılması qaydası 
Sınağın  əvvəlində siyirtmə  (6) 1 dövrə açılır və bu vəziyyətdə 
nasos (1) işə salınır və maye axınının qərarlaşmış rejimində parametrlər 
qeyd olunur. Sonra tənzimləyici siyirtməni (6) tədricən açaraq müxtəlif 
rejimlərdə (verimlərdə) parametrlər ölçülür. Sınaq siyirtmənin tam açıq 
halında qurtarır. Sınaq aparılan zaman 4…5 nöqtə alınmalıdır. 
Cihazların göstərişləri qərarlaşmış rejimdə eyni zamanda qeyd 
edilir və göstərişlər (civəli difmanometrin 
Δ
h
d
  (10), basqı borusundakı 
yaylı manometrin p
man
 (8), sorma borusundakı manovakuummetrin p
vak
 
(7), ampermetrin I  (15) və voltmetrin U  (16) göstərişləri)  3.1 saylı 
cədvələ yazılır.  
Aparılan hesabatlar həmin cədvəldə qeyd edilir. Hesablamaların və 
təcrübələrin nəticələrinə  əsasən nasosun istifadə etdiyi gücün (N), FİƏ 
(
η) və tam basqısının (H) nasosun verimindən (Q) asılılıq qrafikləri 
qurulur (şəkil 3.4).  
4. Qurğunun əsas parametrləri  
 
Sınaq təcrübələrdən əvvəl aşağıdakı parametrlər qeyd olunur: 
Sınaq qurğusu : 
–
 
sorma borusunun diametri, d
s
 = 0,050 m; 
–
 
vurma borusunun diametri, d
v
 = 0,050 m; 
–
 
manometrin və vakuummetrin birləşdiyi nöqtələr arasındakı 
şaquli məsafə 
Δ
z = 0,5 m; 
–
 
sərfölçən diafraqmanın dəliyinin  diametri d
d
 = 0,013 m. 
Nasosun texniki göstəriciləri:  
Nasosun enerji və hidravlik parametrləri: 
–
 
nasosun markası – IBc-0,9 M; 
–
 
verim  Q = 1 ... 3,5 m
3
/saat;  
–
 
tam basqı  H = 35 ... 12,5 m su süt.;  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.5. Qasırğalı nasosun sınaq qurğusunun sxemi 
 
 
2
Δ
z 
d
v
 
d
s
 
1
14 
E.M 
380 V
∼
Δ
h
d
 
V 
15 
16 
A

–
 
nominal dövrlər sayı n = 1450 dövr/dəq;  
–
 
nasosun istifadə etdiyi güc  N = 1,35...0,65 kVt;  
–
 
nasosun sorucu və vurucu borucuqlarının diametri, mm ilə 50 və 
36;  
–
 
nasosun maye ilə doldurulmuş halında özüsorma hündürlüyü 
h
ö.s.
 = 4 m;  
–
 
basqı qapağında vurucu boşluğun diametri, mm ilə 23;  
Nasosun ölçüləri və kütləsi:  
–
 
nasosun hündürlüyü – 375 mm;  
–
 
nasosun eni  – 260 mm;  
–
 
nasosun uzunluğu – 375 mm;  
–
 
nasosun ümumi kütləsi – 27,5 kq;  
Elektrik mühərrikinin parametrləri: 
–   elektrik mühərrikinin tipi  – AO-41-6;  
–
 
nominal gücü  N = 1,7 kVt ilə;  
–
 
elektrik mühərrikinin dövrlər sayı n
e.
 = 930 dövr/dəq;  
–
 
elektrik mühərrikinin FİƏ 
η
e.
 ≈ 0,77 (100% yüklənmədə);  
–
 
güc əmsalı  – cos 
ϕ ≈ 0,78 (100% yüklənmədə). 
5. Sınağın nəticələrinin işlənməsi
 
Qasırğalı nasosun hesablamaları üçün lazımi düsturları  nəzərdən 
keçirək.  
Elektrik mühərrikinin  şəbəkədən tələb etdiyi güc mühərrikin 
klemmalarında elektrik cihazları vasitəsilə ölçülür.  
Elektrik mühərrikinin FİƏ daxil etməklə mühərrikin valında olan 
güc alınır. Cərəyan şiddəti ampermetr və gərginliyi voltmetrlə ölçməklə, 
mühərrikin klemmalarındakı gücü kVt olmaqla, aşağıdakı düstur ilə 
tapırıq: 
1000
3
ϕ
cos
U
I
⋅
⋅
⋅
=
 
e
N
, kVt                            (3.1) 
burada U – gərginlik, V; I – cərəyan şiddəti, A; cos 
ϕ - güc əmsalıdır. 
Nasosun hidravliki, yaxud faydalı gücü N
f
 mayeni H hündürlüyünə 
vermə zamanı nasosun faydalı  işi ilə müəyyən edilir və  aşağıdakı 
düsturla təyin olunur: 
1000
H
gQ
N
h
f
ρ
=
, kVt                                      (3.2) 

burada Q
h
 – nasosun həqiqi verimi, m
3
/san; 
ρ
 - nasosla vurulan mayenin 
sıxlığı, kq/m
3
; H – nasosun yaratdığı tam basqıdır, m. 
Nasosun yaratdığı tam basqı, yəni mayenin nasosa daxil olduğu və 
çıxışdakı tam xüsusi enerjisinin fərqi, metrlə sorulub vurulan maye 
sütunu ilə ifadə edilir və aşağıdakı düsturla təyin olunur: 
g
z
H
H
H
s
v
vak
man
2
2
2
v
v −
+
Δ
+
+
=
, m                       (3.3) 
burada  H
man
 – manometrə görə basqı, m; H
vak
 – vakuummetrə görə 
basqı, m; 
Δ
z = 0,5 m-lə manometrin və vakuummetrin birləşdiyi nöqtələr 
arasındakı şaquli məsafədir. 
Vurucu və sorucu boru kəmərlərindəki orta sürəti aşağıdakı 
tənliklərdən tapmaq olar: 
v
h
v
Q
ω
=
v
, m/san  ,                                    (3.4) 
s
h
s
Q
ω
=
v
, m/san  ,                                    (3.5) 
burada  Q
h
 – nasosun həqiqi verimi, m
2
/san; 
ω
v
  və 
ω
s
 – uyğun olaraq 
vurucu və sorucu boru kəmərlərinin canlı kəsik sahələridir, m
2
. 
Qasırğalı nasosun həqiqi verimi siyirtmə  (6) vasitəsilə  tənzim 
edilir və aşağıdakı düsturla tapılır: 
d
h
щ
2э 
 
 
Г
Δ
=
ω
μ
, m
3
/san ,                          (3.6)           
burada 
μ
 – diafraqmanın sərf  əmsalı  (
μ = 0,62…0,64); 
ω
 - diafraqma 
dəliyinin en kəsik sahəsi, m
2
; 
4
 
d
d
π
ω
=
2
, m
2
, 
– diafraqma dəliyinin 
diametri, m (d
d 
= 0,013 m);  
Δ
h
d 
 – diafraqmada basqı itkisidir, m su süt. 
Diafraqmada basqı itkisini mm civə sütunundan m su sütununa çevirmək 
üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur: 
d
d
Δ
h
d
 (m su süt.) = 
Δ
h
d
 (mm civə süt.)
su
su
c
ρ
ρ
ρ
1000
−
,          (3.7)         

burada
ρ
c 
–  civənin xüsusi sıxlığı, kq/m
3
  (
ρ
c
 = 13550 kq/m
3
),
 ρ
su
  –
vurulan mayenin sıxlığı (
ρ
su 
= 998 kq/m
3
, adətən qəbul olunur 
ρ
su 
= 1000 
kq/m
3
 ).
 
Nasosun FİƏ hidravlik gücün nasosun istifadə etdiyi gücə olan 
nisbəti kimi qəbul edilir və aşağıdakı düsturla tapılır: 
N
N
h
=
η
                                                (3.8) 
burada  N – kVt ilə nasosun istifadə etdiyi güc olub, onu aşağıdakı 
bərabərlikdən tapmaq olar: 
N = N
e.
⋅
 
η
e .
.                                         (3.9) 
Burada  N
e..
 – elektrik mühərrikinin gücü, kVt; 
η
e 
– verilmiş yüklənmədə 
elektrik mühərrikinin FİƏ. «IBc-0,9M» tipli qasırğalı nasos üçün 
elektrik mühərrikinin xarakteristikası  (cos 
ϕ
 = f(N) və 
η
e
  =  f(N)) 
asılılığından tapılır. 
Bu asılılıqlardan elektrik mühərrikinin müxtəlif yüklənmələrində 
FİƏ 
η
e 
 və güc əmsalını (cos 
ϕ
) tapmaq olar. 
Nasosun xarakteristikası  təcrübədən alınmış nöqtələr  əsasında 
qurulur. Bunun üçün hesablanmış  H,  N  və 
η
 (cədvəl 3.1) seçilmiş 
miqyasda nasosun verimindən (Q) asılı olaraq qrafikdə qeyd edilir. 
Qrafikdə qeyd edilmiş nöqtələrdən səlis  əyri çəkilir. Çəkilmiş  əyri hər 
bir nöqtədən təxminən eyni xəta ilə fərqlənməlidir. 
 
 

6. Təyin edilən parametrlər və hesablamalar
 
Cədvəl 3.1 
 
Təcrübədən alınan nəticələr  
Parametrlər 
İşarələr və ölçü vahidləri 
1 2 3 4 5 
p
man
 , at 
 
 
 
 
 
H
man
 , m 
 
 
 
 
 
p
vak
 , at 
 
 
 
 
 
H
vak
 , m 
 
 
 
 
 
g
s
v
2
2
2
v
v −
  
,
  
m 
 
 
 
 
 
Basqı 
Tam basqı H, m 
 
 
 
 
 
Δh
d
, mm civə süt. 
 
 
 
 
 
Δh
d
 ,m su süt. 
 
 
 
 
 
Verim 
Verim Q
h
  , m
3
/san 
 
 
 
 
 
Ampermetrin göstərişi I, A 
 
 
 
 
 
Voltmetrin göstərişi U, V 
 
 
 
 
 
cos 
ϕ
 
 
 
 
 
 
Elektrik mühərrikinin FİƏ 
η
e
 
 
 
 
 
 
 
Elektrik mühərrikinin gücü 
 N
e
 , kVt 
 
 
 
 
 
Nasosun istifadə etdiyi güc 
 N,
 
kVt 
 
 
 
 
 
Güc 
Faydalı güc N
f
 ,
 
kVt 
 
 
 
 
 
Nasosun FİƏ      
η
 
 
 
 
 
 
 
Qeyd: işarə olunan göstəricilər sınaq zamani qeyd olunur,  
  qalan parametrlər isə hesablanır.  
 

LABORATORİYA İŞİ № 4 
MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSUN BORU 
KƏMƏRİNƏ İŞLƏMƏSİ 
 
İşin məqsədi: 1. Nasosun və siyirtmənin tam açıq halında boru 
kəməri ilə birgə  işləməsi rejiminin işçi 
nöqtəsinin təyin olunması. 
1. Ümumi müddəalar 
Boru kəməri  şəbəkəsinin xarakteristikası  tələb olunan H
t.o.
 
basqısının Q sərfindən asılıdır. Praktiki hesablamalarda bu aşağıdakı 
kimi yazılır: 
H
t.o.
 = H
st
 + AQ
m
                               (4.1) 
burada H
st 
– statik basqı, m;  
g
p
z
H
st
⋅
+
Δ
=
ρ
;                              (4.2) 
Δ
z – mayenin həndəsi qaldırma hündürlüyü, m;  p – kəmərdən 
çıxışda mayenin (artıq, izafi) təzyiqi, Pa; 
ρ
 – mayenin sıxlığı, kq/m
3
; 
m – göstərici, laminar rejimdə  m = 1, turbulent rejimdə  m =  2;        
A – kəmərin müqavimət göstəricisidir, laminar rejimdə 
4
 
 
128
d
g 
 
L
π
ν
=
A
    ,                                (4.3) 
turbulent rejimdə isə 
4
2
8
 
 
 
 
d
A
π
λ
ξ
g 
d
l
⎟
⎠
⎞
⎜
⎝
⎛
+
=
∑
  .                      (4.4) 
Burada L – kəmərin gətirilmiş uzunluğu, m; 
∑ξ
 – yerli müqavimət 
əmsallarının cəmi, l – kəmərin uzunluğu, m; 
λ
 - kəmərin hidravlik 
müqavimət  əmsalı;  d – kəmərin diametri, 
ν
 - mayenin kinematik 
özlülük əmsalıdır, m
2
/san. 
Laminar hərəkət rejimində boru kəmərinin xarakteristikası, 
(4.1)-dən göründüyü kimi  
H
t.o.
 = H
st
 + AQ                                (4.5) 

ordinat oxundan H
st
 parçası kəsən mailliyi  arctg A olan düz xətdir, 
turbulent rejimdə isə ordinat oxundan H
st
 parçası  kəsən parabola 
olur: 
 H
t.o.
 = H
st
 + AQ
2
 .                             (4.6) 
H
st
 müsbət və mənfi qiymətlər ola bilər (şəkil 4.1). 
Verilmiş nasosun boru kəmərlə işləməsi zamanı həqiqi (işçi) 
Q
h
 = Q
i
  sərfini təyin etmək üçün nasosun H – Q xarakteristikası 
üzərində boru kəmərini siyirtmənin tam açıq vəziyyətindəki (
α = 1) 
Q  = 0-dan Q = Q
max
  qədər  Q  verimi yaratmaq üçün tələb olunan 
basqı H
t.o.. 
= f(Q) xarakteristikası qurulur və bu xarakteristikaların B 
kəsişmə nöqtəsi nasosun işçi nöqtəsi adlanır. Nasosun Q
i
 verimi və 
kəmərdə  tələb olunan H
t.o.
=H
i.
 basqısının qiymətləri  B nöqtəsinin 
koordinatlarıdır (şəkil 4.2).