Həyatın mövcud olduğu məkanlar



Yüklə 99,2 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/8
tarix02.01.2022
ölçüsü99,2 Kb.
#41015
  1   2   3   4   5   6   7   8
bosfer compress



BİOSFER 

 

Yer kürəsinin səthi canlılar və cansızlar arasında bölünmüşdür. Yerin 



cansız aləminin yaşı 5 mlrd. il, canlı aləminin yaşı isə 3 mlrd. il olaraq qəbul 

edilmişdir. Məhz bu səbəbdən bəzi alimlərin fikrincə, yerin cansız aləmi canlı 

aləminin yaranması üçün başlanğıc rolunu oynamışdır. Yer kürəsinin ,əsasən, 

həyatın mövcud olduğu məkanlar mühit adlanır. Mühit anlayışı özü də iki cür 

olur: daxili və xarici mühit.  

Hər bir mühit ekoloji sistemlərdən təşkil olunmuşdur. Ekosistem və ya 

ekoloji sistem – konkret mənada cansız və canlı komponentlərin qarşılıqlı 

ə

laqəsi nəticəsində fəaliyyət göstərən sistemdir. Həmçini ekosistemlər təbii cə 



antropogen olaraq fərqləndirilir Təbii ekosistem – təbiətin təkamülü nəticəsində 

yaranmış olan ekoloji sistemlərə deyilir. Antropogen ekosistem isə insane 

fəaliyyəti nəticəsində yaranmış ekoloji sistemlərdir. Ekologiya fənninin əsasını 

da məhz təbii ekosistemlər təşkil edir. 

Yer səthində ekoloji vəziyyət heç də həmişə eyni cür olmur. Müəyyən 

dövrlərdə yerdəki vəziyyət böhran həddinə gəlib-çatır. Bu böhranlar ekoloji 

böhran adlanır.  

Müasir təbiətdə baş verən böhranların bir nömrəli səbəbi insak faktoru, 

yəni antropogen təsirdir. Yer səthində ayrı-ayrı dövlətlərin iqtisadiyyatlarının və 

sənayelərinin inkişafı təbiətə bərpaolmaz zərərlər vurur ki, bunun da nəticəsində 

ekoloji böhranlar qlobal xarakter alır və ekosistemdə ekoloji partlayış təhlükəsi 

artıt.   

 

Biosfer anlayışını elmə ilk dəfə avstriyalı alim Eduard Zyuss daxil 



etmişdir. Yunancadan tərcümədə “bios”- həyat, “spheria” - kürə mənasını verir. 

Biosfer haqqında təlimi böyük rus alimi, akademik Vladimir İvanoviç Vernadski 

(1863-1945) yaratmışdır. Onun fikrincə biosfer Yerin həyat yayılan xarici 

qabığıdır. Bura bütün canlı orqanizmlər və onların məskunlaşdığı mühit daxildir. 

V.İ. Vernadski təsdiq edirdi ki, Yerin canlı orqanizmləri biosferin ən güclü 

qüvvəsi olub onun funksiyasını maddi və enerji cəhətdən təyin edir.  

 Məlum olduğu kimi Biosferə ozon səthinə kimi atmosferin bir hissəsi 

(20-25 km), litosferin üst hissəsi, əsasən aşınma gedən qabıq (orta hesabla 2-3 

km) və bütün hidrosfer (okeanın dibindən 1-2 km aşağı) daxildir. 

Biosferin ümumi qalınlığı 40 km-ə çata bilər.  

 Vernadskinin fikrincə, biosferin maddəsi mütəlif olub geoloji cəhətdən 

qarşılıqlı əlaqədə olan 7 hissədən (canlı maddə, biogen maddə, radioaktiv 

maddə, kosmik mənşəli maddə, seyrək yayılmış atomlar, atil (kosniy), biratil 

(biokos) ibarətdir. 

 

Canlı maddələrə bitkilər, heyvanlar və mikroorqanizmlər daxildir. 



www.behruzmelikov.com


 

Biogen maddələrə geoloji tarix boyu canlı orqanizmlər tərəfindən 



yaradılan üzvi və üzvi-mineral maddələr (daş kömür, torf, neft, əhəng, gil, 

mərmər, qranit və b.) daxildir. 

 

Atil (kosniy) maddələrə qeyri üzvi mənşəli dağ süxurları, su canlı 



orqanizmlərin yaşaması üçün substrat və ya mühit sayılır. 

 



Biokos maddələr canlı və cansız (atil) maddələrin sintezindən yaranır.  

    Vernadskinin fikrincə, bu maddələr biosferdə canlı orqanizmlərlə və atil 

proseslərlə eyni vaxtda yaranıb bir-birinin dinamik tarazlıq sistemini təşkil edir. 

Orqanizmlər biokos maddələrdə mühüm rol oynayır. Planetin biokos 

maddələrinə çöküntü süxurları, aşınma qabığı, bütün təbii sular, torpaq, sualtı 

torpaq (lil) və s. daxildir. Canlı və cansız maddələrin biokosda nisbəti tərəddüd 

edir. Məs. torpağın tərkibi orta hesabla 93% mineral (atil) və 7% üzvi (canlı və 

biogen) maddələrdən ibarətdir. 

 

Biosfer açıq sistemdir. Yəni o, həm daxildən, həm də xaricdən, yəni 



kosmosdan təsirlərə məruz qalır. Xarici təsirin əsasını günəş aktivliyi təşkil edir. 

Həmçinin günəş aktivliyi yerdəki maddələr dövranı üçün lazımi zəmini yaradır. 

Planetdəki bütün orqanizmlərin məcmusunu Vernadski canlı maddə 

adlandırır. Biosferə adi görünüş verən enerji kosmik mənşə daşıyır. O, 

Günəşdən şüa enerjisi formasında çıxır. Lakin məhz canlı orqanizmlər, həyatın 

məcmusu bu kosmik şüasının enerjisini Yerin kimyəvi enerjisinə çevirir və 

həyatımızın sonsuz müxtəlifliyini yaradır. Bu canlı maddələr özünün tənəffüsü, 

qidalanması, metobolizmi, ölümü (məhv olması) və özünün parçalanması, daim 

öz maddəsindən istifadə etməsi, başlıcası isə yüz milyon illərlə fasiləsiz olaraq 

nəsillərini dəyişməsi, özünün doğulması, çoxalması, biosferdən başqa digər 

yerdə mövcud olmayan müdhiş planetar hadisələrdən birini törədir. 

Yer sətinə daxil olan enerjinin 99%-dən çoxunu Günəş şüalanması təşkil edir. 

Bu enerji hidrosfer, atmosfer və litosferdə əksər fiziki və kimyəvi proseslərə 

hava və su kütlələrinin qarışmasına, buxarlanmaya, maddələrin yenidən 

paylanmasına, qazların udulmasına, ayrılmasına və s. sərf olunur.  

Təbiətdə əsas iki maddələr dövranı mövcuddur: böyük (geoloji) və kiçik 

(biogeokimyəvi) dövran. 

Böyük və ya geoloji dövranı belə baş verir. Maqmatik suxurların aşınması 

hesabına əmələ gələn çökmə suxurlar yer qabığının hərəkətdə olan zonasında 

yenidən yüksək temperatur və təzyiq zonasına daxil olurlar. Bu suxurlar orada 

ə

riyərək maqmatik suxurlar üçün yeni mənbə rolunu oynayırlar. Bu suxurlar 



təkrarən yerin səthinə çıxdıqda aşınma proseslərinin təsiriylə onlar təzədən 

çöküntü suxurlara transformasiya olunurlar. Bu halda, maddələr mübadiləsinin 

simvolu dairə deyil, spiralvaridir.  

Təbiətdə, həmçinin suyun quru və okean arasındakı atmosfer vasitəsilə 

reallaşan böyük dövranı da mövcuddur. 

www.behruzmelikov.com




Kiçik və ya biogeokimyəvi dövran böyük dövrandan fərqli olaraq yalnız 

biosfer daxilində baş verir və tamamlanır. Biogeokimyəvi dövranın biosferdə 

həyatın mövcudluğu üçün əsas faktorlardan hesab olunur. Canlı maddələrin 

yaranması, müəyyən inkişaf yolu keçməsi və nəhayətində məhv olması 

nəticəsində biosferdə həyatın varlığı öz davamlılını qoruyub-saxlayır.Bu halda 

da dövranın əsas hərəkətverici qüvvəsi günəş enerjisi hesab olunur.  




Yüklə 99,2 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin