Organik olamni biologiya fani ikkiga bo`lib o`rganadi. Birinchi hayotning hujayrasiz shakllari yani viruslar. Ikkinchi hayotning hujayraviy shakllari. Hayotning hujayraviy shakllari ham o`z navbatida ikkiga bo`linadi. 1)Prokariot hujayralar. 2)Eukariot hujayralar. Hujayra tiriklikning eng kichik birligidir.
Biolagik tuzilish darajasiga ko`ra eng mayday zarracha atom atomlar molekulani molekulalar oqsil, yog`, uglevodlarni va shu moddalarning turli hil birikmalarini oqsil, yog`, uglevodlar va shu moddalarning turli hil birikmalari organoidalarni organoidlar hujayrani hujayra esa to`qimani to`qima o`z navbatida organni organlar esa organlar yig`indisini organlar yig`indisi esa organizmni tashkil etadi. Hujayrani ham huddi bir organizmga taqqoslasak bo`ladi.
Chunki hujayrada o`ziga yarasha (oshqozon, yurak, nerv sistemasi va h.z)lar bor. Yani hujayrada organoidlar bo`lib ular turli kattalikda va shaklda bo`ladi. Har bir organoid ma`lum bir vazifani bajaradi. Hujayralar turli xil kattalikda bo`ladi.
Hujayra organoidlari(qismlari) (1-jadval).
Hujayradagi organoidning nomi.
Organoid vazifasi.
Hujayra qobig`i.
Hujayrani himoya qiladi. Moddalarni o`tqazadi. Sezish (retseptorlik) hususiyatini ham bajaradi.
Sitoplazma.
Hujayraning asosiy massasi bo`lib unda hamma organlar muayyan ushlanib turadi.
Endoplazmatik to`r.
Asosan ikki xil bo`ladi. Silliq va donador. Silliq endoplazmatik to`rning vazifasi uglevod, yog` va yog`li garmonlarni ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Donador endoplazmatik to`r esa oqsillar ishlab chiqarishda ishtirok etadi.
Ribasoma
Bu organoid oqsil fabrikasi bo`lib hech qanday mexanizm ribasomachalik oqsilni adashmay sintezlash hususiyatiga ega emas.
Golji apparati.
Asosan hujayraning shikastlangan joyini tuzatish vazifasini amalga oshiradi.
Mitaxondriya.
Hujayra akumliyatori bo`lib biolagik energiya ATFni ishlab chiqaradi.
Plastida (asosan o`simliklar hujayrasi uchun hos).
O`simliklarga rang beradi. Fotasintez jarayononi amalga oshiradi.
Lizosoma.
Hujayra ichidagi oziq moddalarni parchalaydi.
Sentriola (asosan hayvon hujayralari uchun hos).
Hayvon hujayrasi bo`linayotganda ishtirok etuvchi organoid.
Sitosklet.
Hujayrani ushlab turuvchi (sklet).
Yadro.
Eukariot hujayralarning eng muhim organoidi bo`lib, hujayradagi (boshliq) barcha moddalar almashinuvi va oqsil ishlab chiqarishni boshqaradi. Bundan tashqari irsiy axbortlarni saqlaydi va kelgusi avlodga(hujayraga) irsiy axborotni tashiydi.
Eng katta hujayra tuyaqush tuxumi(1409 gr) bo`lsa. Eng kichigi tanadagi ayrim hujayralar va bakterialardir (ular mikroskop bilan ko`riladi). Hujayralar bizning qurib turgan (g`isht) desak ham bo`ladi.
Prokariot hujayralar. Prokariot yunonchadan olingan so`z bo`lib (yunoncha pro-oldin, karion-yadro) so`zlaridan olingan. Prokariotlar eng oddiy va qadimiy organizmlardir. Yerda hayotning paydo bo`lishining dastlabki bosqichlarida paydo bo`lgan va hozirgacha saqlanib qolgan.
Prakariotlarga bakteriyalar, ko`k yashil suv o`tlari, sianbakteriyalar kiradi. Bu hujayralarda hujayra markazi yadro bo`lmaydi bu esa DNK yoki RNK zanjirini hujayra ichida membranaga birikkan bo`ladi. Prokariotlarda ichki organoidlar yahshi rivojlanmaga deyarli bo`lmaydi.
2)Eukariot hujayralar. Eukariot yunonchadan olingan bo`lib (eu – haqiqiy, yahshi, karion – yadro) so`zlaridan olingan. Bir hujayrali suv o`tlari va sodda hayvonlardan tortib gulli o`simliklar, hayvonlar va insonlargacha eukariot hujayralardan tashkil topgan. Ularda haqiqiy organoidlar va yadro bor. Eukariot hujayralarning katta kichikligi uning vazifasiga bog`liqdir.
