I bob. Biznes huquqi tushunchasi va manbalari
Yüklə 285,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
I BOB. BIZNES HUQUQI TUSHUNCHASI VA MANBALARI
Xo‘jalik (biznes) huquqi tushunchasi va predmeti. Xo‘jalik (biznes) huquqi tamoyillari. Fanning boshqa huquqiy fanlardan farqi. Xo‘jalik (biznes) huquqining manbalari tushunchasi va turlari. Xo‘jalik (biznes) huquqiga oid qonunlar va boshqa huquqiy normalar.
Xo‘jalik (biznes) huquqi tushunchasi va uning predmeti
Xo‘jalik (biznes) huquqiga ta’rif berishdan avval uning huquq tizimida tutgan o‘rniga to‘xtalib o‘taylik. Xo‘jalik (tadbir-korlik) huquqiga bir tomondan, huquqning mustaqil sohasi si-fatida, ikkinchi tomondan, qonunchilik tarmog‘i, uchinchidan, fan, to‘rtinchidan, o‘quv predmeti (fani) sifatida qaraladi.
Ma’lumki, xo‘jalik faoliyati, sobiq sho‘rolar tuzumi sharoitida yagona mulkka va davlat rejasiga asoslangan xo‘jalik munosabatlaridan iborat bo‘lib,
u gorizontal xo‘jalik munosabatlarini xuddi shunday ularga rahbarlikdan kelib chiqadigan vertikal munosabatlarini o‘z ichiga qamrab olgan edi.
Bozor munosabatlarining tobora rivojlanib borishi yangi-yangi mulkdorlar guruhini shakllantiradi, tadbirkorlarni keltirib chiqaradigan bu guruhlar xo‘jalik munosabatlarining mustaqil sub’yekti bo‘lib ishtirok etadi. Ular o‘rtasidagi mulkiy munosabat-larning aksariyati xo‘jalik qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Xo‘jalik huquqiy munosabatlar doirasi, bozor iqtisodiyotining rivojlanib borishi bilan birga, borgan sari kengayib boradi, xususan, tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasida korxonalar, tad-birkorlar, fermerlar, dehqon xo‘jaliklari, banklar, birjalar va shunga o‘xshash boshqa sub’yektlar o‘ziga xos maxsus faoliyat ko‘rsatadilar.
Xo‘jalik huquqi huquq tarmog‘i sifatida iqtisodiyot sohasidagi faoliyatni tartibga soluvchi normalar yig‘indisidan iborat. «Iqtisodiy faoliyat» atamasi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
—6—
53- moddasida belgilangan. «Iqtisod» so‘zi — «ekonomika» grekcha «ekonomos» so‘zidan olingan bo‘lib, «xo‘jalik» degan ma’noni anglatadi. Ushbu termin qonun chiqaruvchi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining «Xo‘jalik faoliyati sohasidagi jinoyatlar» deb nomlangan XIII bobida qo‘llanilgan. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 69-mod-das ida «xo‘jalik faoliyati», O‘zbekiston Respublikasining «Tad-birkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonu- nining 18- moddasida «iqtisodiy faoliyat» iboralari qo‘llanilganligini misol tariqasida ko‘rsatib o‘tish mumkin.
IQTISODIY (XO‘JALIK) FAOLIYATI
BOSQICHLARI ishlab chiqarish (ekspluatatsiya)gacha †
litsenziyalash, ruxsatnoma olish)
ishlab chiqarish bosqichi (tovar ishlab †
chiqarish, ishlarni bajarish, xizmat ko‘rsatish)
ishlab chiqarish (ekspluatatsiya)dan keyingi † bosqich (soliq xizmati, statistika organlari oldidagi majburiyatlarning vujudga kelishi)
IQTISODIY FAOLIYAT (XO‘JALIK FAOLIYATI) MANFAATLARINING SUB’YEKTLARI
ˆ jamiyat va korxonalarning davlat
mehnat jamoalari mahsulot ˆ ˆ
iste’molchilari mulkdorlari
—7—
Xo‘jalik faoliyati jarayonidagi manfaatlar hudud va milliy sifatlari bo‘yicha quyidagicha tasniflanadi:
1. Milliy va xorijiy. 2. Regional va mahalliy.
3.
Iqtisodiyot sohalari bo‘yicha.
Jumladan, notijorat munosabatlarni, shuningdek, davlat va jamiyat manfaatini ta’minlash maqsadida davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solib turuvchi qoidalar yig‘indisini o‘zida mujassamlashtiradi.
Xo‘jalik faoliyati faqat tovar ishlab chiqarishga oid munosabat emas, balki ishlab chiqarishni boshlash uchun bino olish yoki qurish, joy olish, yoqilg‘i, xomashyo, asbob-uskunalarga ega bo‘lish bilan bog‘liq munosabatlarni ham qamrab oladi. Ana shular xo‘jalik huquqining predmetini tashkil etuvchi munosabatlar bo‘lib, bevosita daromad (foyda) olishga qaratilmagan boshqa maqsadlar bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Bular jumlasiga mulkni boshqarish, korxonani tuzish va tugatish bo‘yicha tashkiliy-mulkiy tusdagi barcha faoliyatlarni kiritish mumkin.
Xo‘jalik sub’yektlarining o‘zaro vertikal va gorizontal
munosabatlari guruhlari
ˆ ˆ ˆ Birinchi guruh Ikkinchi guruh Uchinchi guruh ˆ ˆ
xo‘jalik faoliyatini xo‘jalikka rahbarlik ichki munosabatlar — amalga oshirish qilishdan kelib har bir korxona, bilan bog‘liq chiqadigan(xo‘jalikni birlashmaning ishlab munosabatlar — boshqarishga oid) chiqarish tuzilmalari bevosita mahsulot munosabatlar o‘rtasidagi ichki ishlab chiqarish, ish munosabatlari shaklida bajarish, xizmat
namoyon bo‘ladi ko‘rsatish bilan
bog‘liq xo‘jalik
faoliyatidir
—8—
Xo‘jalik (biznes) huquqining o‘ziga xos xususiyatlari uning sub’yektlari bilan ham bog‘liqdir.
Ma’lumki, rejali iqtisodiyot sharoitida xo‘jalik munosabatlari faqat korxona va tashkilotlar hamda ularning bo‘limlari o‘rtasida vujudga kelar edi. Xo‘jalik faoliyatini alohida fuqaro emas, balki ularning jamoasi olib borar edi. Fuqaro xo‘jalik faoliyatida tashkilot jamoasi tarkibida ishtirok etar edi. Ularning bu munosabatlari esa mehnat huquqi bilan tartibga solinar edi.
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish, avvalo, davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiy mulkni shakllanti- rishdan boshlanadi. Alohida fuqaroning xususiy mulk egasi sifatida e’tirof etilishi uni biznes faoliyati bilan shug‘ullanishi uchun imkoniyat berdi va buning uchun yetarli huquqiy asoslar yaratildi. Endilikda fuqaro foyda olish maqsadida tavakkalchilik asosida, tegi
shli tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tgan vaqtdan e’tiboran tadbirkor maqomiga ega bo‘lgach, xo‘jalik faoliyati bilan boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar qatori teng huquqlilik asosida shug‘ullanish huquqiga ega bo‘ldi.
Respublikamizda bozor munosabatlarining bosqichma- bosqich shakllanib borishida biznes faoliyatining, biznes munosabatlari ishtirokchilarining ham roli, ta’siri tobora muhim ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Jumladan, bu munosabatning o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni ishlab chiqarishni tashkil etish, tadbirkor- likni ro‘yxatga olish, uni
korxona shaklida rasmiylashtirish, hisob- kitob olib borish, soliq to‘lash, bozorga tovar, ish va xizmat bilan chiqish tartibini va qoidasini belgilash, boshqa korxona va tashkilotlar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni huquqiy boshqarishni taqozo etadi.
Agar, muqaddam fuqaroning bozorga chiqishi iqtisodiyotimiz uchun tasodifiy bir hol bo‘lib va ma’muriy huquq qoidalari bilan boshqarilgan bo‘lsa, hozirgi bozor munosabatlari sharoitida bu munosabatlar bir butun bo‘lib, tovar ishlab chiqaruvchilar faoliyatini tartibga soluvchi yagona qoidalar bilan tartibga solinadi. Demak, korxona, tashkilotlarning, tadbirkorlarning moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlari bir butun hold a xo‘jalik huquqiga oid qonunlar orqali tartibga solinib turiladigan xo‘jalik munosabatlarining birinchi guruhini tashkil etadi.
—9— Xo‘jalik munosabatlari bevosita foyda olish bilan bog‘liq bo‘lmagan holda ham mavjud bo‘ladi. Bunday faoliyatga misol sifatida mulkni boshqarish, idora qilish, korxona tashkil etish, tugatish bilan bog‘liq tashkiliy-mulkiy xarakterdagi faoliyatlarni ko‘rsatish mumkin. Ana shu munosabatlar ham bevosita xo‘jalik huquqi qoidalari bilan tartibga solinib turiladi.
Xo‘jalik sub’yektlari viloyat, shahar, tuman, mahalliy hokimiyat idoralari bilan tegishli xo‘jalik faoliyatini tashkil etish va mulkni boshqarishda ishtirok etadi. Bunday xo‘jalik munosabatlari foyda olish bilan bog‘liq bo‘lsa ham, xo‘jalik boshqarishini o‘z ichiga oladi.
Davlat budjetidagi muassasalar, matlubot jamiyati, xayriya fondlari va vazifalarini hal etish uchun xo‘jalik munosabatlariga kirishadigan boshqa muassasalar faoliyati foyda olish bilan bog‘liq bo‘lmagan faoliyat jumlasiga kiradi. Bu munosabat biznes faoliy
ati bilan juda yaqin bo‘lib, shakli jihatdan uni amalga oshirishdan deyarli farqlanmaydi va shu tufayli xo‘jalik huquqi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu xo‘jalik munosabatlarining ikkinchi guruhini tashkil etadi.
Davlat jamiyat manfaatini hisobga olgan holda xo‘jalik faoliyatini amalga oshiruvchi sub’yektlarga iqtisodiy ta’sir etadi, uning faoliyatini nazorat qiladi. Bu munosabat xo‘jalik huquqi predmeti-ning uchinchi guruhini tashkil etadi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan munosabatlar guruhi bozor iqtisodiga oid bo ‘lgan va davlat tomonidan tartibga solinadigan xo‘jalik sub’yektlarining ko‘p qirrali faoliyatini ifodalaydi.
Boshqariladigan bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tish xo‘jalik munosabatlari to‘g‘risidagi va tegishli xo‘jalik huquqi predmeti haqidagi tush unchaning ham o‘zgarishiga olib keladi. Chunki, ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan xo‘jalik huquqi tizimi muqaddam faqat davlatga tegishli bo‘lgan korxona, tashkilotlarga doir xo‘jalik munosabatlariga, shuningdek, kooperativ va boshqa tashkilotlar bilan bo g‘liq xo‘jalik munosabatlariga xizmat qilgan edi. Hozirgi kunda esa mulk shakllarining ko‘p xilligi, fuqaro mulklarining kichik korxona shaklida, dehqon xo‘jaligi, xususiy biznes faoliyati shaklida ishlab chiqarishga jalb etilishi, xo‘jalik munosabatlarining shakli, hajmi, xarakteri va mazmunini o‘zgartirib yubormoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida hamma uchun majburiy rejali tartib o‘z kuchini yo‘qotadi. Ammo, reja faqat alohida olingan holatlarga,
—10— ya’ni davlat ehtiyojlarini ta’minlashga qaratilgan topshiriqlarni bajarishga tatbiq etiladigan bo‘ladi.
Bozor
munosabatlariga o‘tish
sharoitida xo‘jalik munosabatlarini huquqiy tartibga solish bozor uchun tovar ishlab chiqarishga (ish va xizmat ko‘rsatishga) ixtisoslashgan faoliyat bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli har qanday sub’yekt o‘ziga tegishli mulk yuzasidan ishlab chiqarish faoliyatiga kirishadi va uni amalga oshirish jarayoni xo‘jalik huquqi bilan tartibga solinadi.
Xo‘jalik huquqi davlatning ishlab chiqarish faoliyatiga ta’sir etishi bo‘yicha kelib chiqadigan munosabatlarga ham tatbiq etiladi. Bu davlat bilan boshqa sub’yektlarning o‘zaro vertikal bo‘yicha xo‘jalik yuritish munosabatlaridir.
Bozor munosabatlari sharoitida rejalashtirish shaklidagi davlat rahbarligi, nazorat, idora etish o‘z xarakterini va xususiyatini yo‘qotib boradi. U ko‘proq shartnoma asosida ta’sir etish usuliga o‘tadi. Masalan, xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning o‘zaro
munosabatlari faqat
shartnomaga asoslanadi, korxonalarning o‘z ichki bo‘g‘inlariga rahbarlik qilishi ichki xo‘jalik shartnomalariga asoslanadi. Biroq ozmi-ko‘pmi qabul qilingan rejali hujjat natijasida tashkil topadigan tegishli munosabatlar va rahbarlik, davlat ehtiyoji uchun davlat buyurtmasi ustidan mulk egasining nazorat qilish funksiyasi o‘rnatilgan qoida va tartib yo‘li bilan davlat ta’sir chorasini amalga oshirish (ijtimoiy, ekologik va shunga o‘xshash) tartibga solishning ma’lum bir yig‘indisini tashkil etadi, iqtisodga davlatning ta’sir etish choralarining yangi turlari: soliq, antimonopoliya nazorati va boshqalar kelib chiqadi.
Yüklə 285,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|