I Maidə Surəsi 55-56

MaideSuresi 90-93 ......................................................... 167

yoruq. Allahın kitabı da bu konkretləşmələri bir dərəcəyə qədər təsdiq

edir. Bu ayədə olduğu kimi: "Bu sırada ona ruhumuzu (Cəbrayılı)

göndərdik. O, ona normal bir kişi qılığında göründü." (Məryəm,

17) İnşallah bu mövzunu İsra surəsinin ilk ayəsinin təfsiri əsnasında

və ya başqa uyğun bir yerdə eninə-boyuna araşdıracağıq.

Bu mövzuda bilinməsi lazım olan budur: Əgər bir və ya bir neçə rəvayətdə

bir hekayə iştirak etsə, bu hekayə və ya hekayələr başqa ayələrlə

açıqca dəstəklənilən bir ayənin mənasının dəyişməsini

tələb etməz. Şeytanın insan üzərindəki tək silahı düşüncəyə istiqamətli

qənaətdir. Ayələr lazımınca bu imkanın bəzi vəziyyətlərdə ona

tanındığını bilirik. Əgər şeytan bir insana konkret bir qılıqda görünsə

və bir iş etsə və ya insana bir şey etməyi öyrətsə bu vəziyyət,

onun insanın fikirinə istiqamətli qənaətinə, təsirinə yeni bir şey

əlavə etməz. Bu mövzuda edəcəyimiz araşdırmanın gözlənilməsini tövsiyə

edirik.

"Elə isə bunlardan qaçının; ümid edilər ki qurtuluşa çatarsınız."

ifadəsi, bu pisliklərin gətirib çıxardıqları zərərlərin açıqlanmasından

sonra gələn açıq bir qadağan etmədiyər. Məqsəd vicdanlar üzərində güclü

bir təsir etməkdir. Sonra bu pisliklərdən qaçınıldığı təqdirdə

qurtuluşun ümid edilə biləcəyinə toxunulur. Bu ifadə tərzi qadağan etməyi

güclü bir dillə gücləndirməkdədir. Çünki bu iyrəncliklərdən uzaq

dayanmayanlar üçün heç-bir qurtuluş ümidi olmadığı vurğulanır.

"Şeytan, içki və qumarla yalnız aranıza düşmənlik və kin soxmaq,

sizi Allahı xatırlamaqdan və namaz qılmaqdan saxlamaq istər." Ragıp

İsfahani, əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyir: "Bu ayədə keçən

'adavet' sözünün kökü olan 'adv' təcavüz və razılaşmazlıq deməkdir.

Bu söz bəzən ürəklə əlaqədar olaraq istifadə edilər. O zaman

'adavet və muadat'[=düşmanlık] şəklində olar. Bəzən

getməklə əlaqədar uyğunlaşmazlıqda istifadə edilər. O zaman 'adv' [=koşmak]

şəklində istifadə edilər. Bəzən insanlar arası əlaqələrdə ədaləti pozuntu

etmə mənasını verər. O zaman 'udvan və adv' şəklində istifadə edilər.

'Daşqınlığa qapılaraq kor-koranə Allaha söyərlər.' [Ən'am, 108]

ayəs(n)i buna nümunədir. Bəzən də oturulan yerin hissələrinin uyğunlaşmazlığı

mənasını verər. O zaman 'adva'' şəklində istifadə edilər və hissələri

bir-biri ilə uyğunlaşmasız iqamətgah demək olar. 'Muadat' və

düşmənlik mənasında olan 'aduvv=düşman' sözü, həm düşmən

adam [tək], həm də düşmən qövm [çoxluq] üçün istifadə edilər. Uca

168 ................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Allah belə buyurur: 'Bəziniz bəzinizə düşməndir.' Həm 'ida',

həm də 'ada' olaraq çoxluq bağlanar. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur:

'Allahın düşmənləri atəşə süründürüldükləri gün...'

(Fussilət, 19)" (el-Müfredatdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Yenə ayədə keçən "bağza" və onun kökü olan "buğz" sevmənin

zidd idi deməkdir. Ayədəki "yesuddune" hərəkətinin kökü olan "sadd"

alı qoyma və "muntehun" sözünün məsdəri olan "intiha" sözü,

qadağanı mənimsəmə və başlamanın zidd idi mənasını verər.

Bu ayə -daha əvvəl dediyimiz kimi- "şeytan işi" və ya "şeytan işi

pislik" ifadəsinə şərh gətirir. Yəni ayədə sıralanan pisliklərin

şeytan işi və ya şeytan işi iyrənc şeylər olmalarının mahiyyəti

budur: Şeytan işi bir pislik olmaqdan başqa bir xüsusiyyətləri olmayan

içki və qumarda şeytanın tək məqsədi, sərhədlərinizi tapdaladaraq

bir-birinizdən nifrət etmənizi təmin edərək sizin aranıza düşmənlik

və kin toxumları çörək və sizi Allahı xatırlamaqdan və namazdan saxlamaqdır.

Bu pisliklərin hamısındakı, yəni içkidəki, qumardakı,

bütlərə hörmət göstərmənizi təmin etməkdəki və sizə şans oxlarını istifadə etdirməkdəki

məqsədi budur.

Ayədə kin və düşmənlik toxumları əkmə hərəkəti, yalnız içkiyə

və qumara izafə edildi. Çünki bu iki zərər, onların açıq nəticələridir.

Məsələn, içkini ələ alaq. İçki içmək sinir sistemini idarəsiz

bir hərəkətliliyə sövq edər. Bunun nəticəsində ağıl bulanar və əsəbi

həyəcanlar ön plana çıxar. Əgər bu həyəcan qabarması hirs formasında

ortaya çıxarsa, sərxoşun işləməyəcəyi heç bir cinayət yoxdur.

Bu cinayətlər ala bildiyinə böyük və cırıcı canavarların gözə

al/götürə bilməyəcəkləri dərəcədə faciəvi ola bilərlər.

Əgər bu həyəcan qabarması şəhvət və heyvanlıq formasına bürünsə,

hər cür alçaqlıq və iyrənclik sərxoşa cazibədar görünər. Bu

alçaqlıqlar və iyrəncliklər öz mənliyinə, malına, ismətinə, hörmət

göstərdiyi və müqəddəs bildiyi dini dəyər və ictimai qaydalara zərər verə bilər.

Oğurluq, xəyanət, dəyərləri dişləyə, sirri ifşa etmə və insanlığın

məhvinə gətirib çıxaracaq işlərə girişmə kimi davranışlar bu kateqoriyaya

girər. İçki içmənin məşhur olduğu cəmiyyətlərdə işlənən cinayətlərdə

və növ növ iyrəncliklərdə içkinin ən böyük faktor olduğunu,

statistik məlumatlar ortaya qoymaqdadır.

Qumara gəlincə; o, insanın uzun zaman xərcləyərək qazandığı

Maidə Surəsi 90-93 ......................................................... 169

malı və etibarı çox qısa zamanda itirdirər. Bəzən mal itkisini

can, namus və mövqe itkis(n)i izlər. İnsan əgər qumarda rəqiblərini

məğlub et/yeyilər də pul qazansa, bu vəziyyət ona normal və balanslı həyat

tərzini tərk etdirərək onu geniş ölçüdə əyləncənin və əxlaqsızlıqların

qucağına təyin edər; tənbəlliyə, işsizliyə, çalışma/işləməməyə və

qanuni yollardan həyatını qazanmaqdan imtina etməyə sürüyər. Əgər

qumarbaz oyunda məğlub olsa, pul itirməsi və səylərinin

boşa getməsi, qazanan rəqibinə qarşı içində kin və düşmənliyə,

peşmanlığa və hirsə gətirib çıxarar.

Hərçənd bu zərərlər az sayda, bir və ya iki dəfə reallaşdıqlarında

sıravi saf insanların gözlərinə batmaz. Lakin seyrək rast gəlinən

faciələr məşhur inkişaflara dəvətnamə çıxarar. Az, çoxa doğru aparar.

Bir, iki deyərkən hadisələrin sayı qabarar və əgər kökdən

önlənə bilməzsə, çox keçmədən izdihamları saral, cəmiyyətin bünyəsinə

işlər və vəhşi bir bəla halına gəlir ki, azğın ehtiraslardan və

məhvedici arzulardan başqa heç bir şey hakim ola bilməz.

Bütün bu şərhlərdən aydın olur ki, "Şeytan, içki və qumarla

yalnız aranıza düşmənlik və kin soxmaq, sizi Allahı xatırlamaqdan

və namaz qılmaqdan saxlamaq istər." ayəsindəki hasredici

xüsusiyyət, bu sayılan pisliklərin hamısına bir bütün halında istiqamətlidir.

Lakin Allahı xatırlamaqdan və namazdan saxlama zərəri hamısının

ortaq xüsusiyyəti ikən düşmənliyi və nifrəti qızışdırmaq, xüsusiyyətlərinin

gərəyi olaraq içkiyə və qumara məxsusdur.

"Sizi Allahı xatırlamaqdan və namaz qılmaqdan" ifadəsində, namazın

Allahı xatırlamanın bir nümunəs(n)i olmasına baxmayaraq ayrı zikr edilməsi,

Allahı xatırlamanın əskiksiz bir nümunəs(n)i olması hasebiyle buna

verilən sıx qayğıya dəlalət edir. Necə ki səhih rəvayətlərə

görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) "Namaz dinin direğidir." buyurmuşdur.

Quranın bir çox ayəsində namazın əhəmiyyəti son dərəcə qüvvətli bir

israrla vurğulanmışdır. Bu şübhə aparmaz bir gerçəkdir. Bu israrlı

vurğulamanın bəzi nümunələri bunlardır:

"Möminlər qurtuluşa çatmışlar. Onlar ki, huşu içində namaz

edərlər..." (Mu'minun, 2) "Onlar ki, kitaba sıx sarılarlar və namazı

edərlər. Heç şübhəsiz biz yaxşı işlər edənlərin mükafatını

itkiyə uğratmadan tam olaraq verərik." (Ə'RAF, 170) "Doğrusu insan

ehtiraslı və eqoist yaradıldı. Özünə pislik toxununca sızlanar,

lakin özünə xeyr toxununca əli möhkəm olar. Ancaq namaz qılan

170....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lar belə deyil." (Məaric, 22) "Sənə vəhy edilən kitabı oxu və namaz

et. Heç şübhəsiz namaz, insanı iyrənc işlərdən və pisliklərdən

saxlayar. Allahı xatırlamaq, daha böyükdür." (Ənkəbut, 45) "Allahı

xatırlamağa qaçışın." (Cümə, 9) Bu ayədə Allahı xatırlamaqdan nəzərdə tutulan,

namazdır. "Məni xatırlamaq üçün namazı et." (Taha, 14) Eyni mənas(n)ı

daşıyan daha bir çox ayə vardır.

Uca Allah bu ayədə əvvəl öz adını xatırlamağa yer verdi, onu

namazın önünə al/götürdü. Çünki ilahi çağırışın tək hədəfi budur. O, qulluq

bədəninə can verən ruhdur, dünya və axirət xoşbəxtliyinin

mayasıdır. Dini ilk olaraq qanuniləşdirdiyi gün uca Allahın Hz. Adəmə

söylədiyi sözlər, bu gerçəyin dəlilidir: "Allah dedi ki, hər ikiniz

də yerə enin. Sizlər bir-birinizin düşmənisiniz. Məndən sizə bir

hidayət gəldiyində kim mənim doğru yola çağıran mesajıma xəbərdar etsə,

o nə havalanar və nə çətinliyə düşər. Amma kim mənim xəbərdarlıqçı

mesajıma (zikrimə) arxa çevirsə, o dolanışıq çətinliyinə düşər və qiyamət

günü onu kor olaraq yığıncaq yerinə sürərik." (Taha, 124)

"Rəbbin müşriklər ilə onların Allahı bir tərəfə buraxaraq tapındıqları

saxta ilahları bir araya gətirdiyi gün, saxta ilahlara Bu qullarımı

sizmi sapdırdınız, yoxsa özlərimi yoldan çıxışlar?' deyər.

Saxta ilahlar deyərlər ki: Sən hər cür nöqsanlıqdan münəzzəhsən.

Sənin xaricində meşəbəyilər və dayaqlar əldə etmək bizə

yaraşmaz. Lakin sən onlara və atalarına o qədər bol nemətlər

verdin ki, sonunda səni xatırlamağı unudaraq yox edilməyi haqq edən

bir birlik oldular." (Furqan, 18) "Bizi xatırlamaqdan üz çevirən və

dünya həyatından başqa bir şey istəməyən kəslərdən üz çevir.

Onların çata biləcəkləri məlumat sərhədi budur." (Nəcm, 30)

Ayələrdə haqqında danışılan Allahı xatırlamanın (zikrin) əleyhdarı, Allahı

unutmaqdır ki, bu unutmağı qulluğu və dinə bağlılığı unutmaq gəlir

ki, bu olmadan insan ruhunu xoşbəxt etmək mümkün deyil. Necə ki

uca Allah, "Allahı unutduqlarından ötəri Allahın onlara

özlərini unutdurduğu kəslər kimi olmayın." (Həşr, 19) buyurur.

"Artıq bunlardan imtina edəcəksinizmi?" ifadəsi, danlama məzmunlu

bir sual cümləsidir. Bu cümlə Müsəlmanların bu qadağana qədər

bu pislikləri işləməyə son vermədiklərinə müəyyən bir nisbətdə dəlil

təşkil edir. "Şeytan, içki və qumarla yalnız aranıza düşmənlik

və kin sox-mak... istər." ayəs(n)i, "De ki: Onlarda həm böyük günah,

Maidə Surəsi 90-93 ...................................................... 171

həm də insanlar üçün faydalar varsa; amma günahları faydalarından

daha böyükdür." ayəsinin təfsiri kimi bir mövqeyə malikdir. Yəni,

içki və qumarda var olduğu fərz edilən və günahla birlikdə olan

faydanın, günahdan və ya özündən daha basqın olan günahdan

zaman zaman ayrılması mümkün deyil. Həm günah, həm də

fayda ehtiva edən yalan kimi məsələn. Yalanın bəzən faydası günahdan

ayrıla bilir. İnsanları barışdırmaq kimi bir faydas(n)ı əldə etmək üçün

deyilən yalan kimi.

Çünki "Bunlar şeytan işi pisliklərdir." ifadəsindən sonra gələn

"Şeytan, içki və qumarla yalnız aranıza düşmənlik və kin soxmaq...

istər." ifadəsindəki hasredici üslubdur. Yəni ayənin mənas(n)ı

belədir: İçki və qumar şeytan işi olmaqdan başqa bir xüsusiyyətlə ortaya

çıxmazlar. Şeytanın içki və qumar vasitəçiliyi ilə istədiyi yeganə

şey, aranızda kin və nifrət meydana gətirmək, sizi Allahı xatırlamaqdan

və namazdan saxlamaqdır. Buna görə bunlarda yalnız faydanın

görüləcəyi bir vəziyyətlə heç bir zaman karşılaşılamaz ki, o

vəziyyətdə mübah görülsünlər. Bu nöqtəni yaxşı anlamaq lazımdır.

"Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin, onlara qarşı gəlməkdən

çəkinin." Bu ayə, daha əvvəlki ayədə söz mövzusu edilən iyrəncliklərdən

qaçınma ilə əlaqədar əmri gücləndirir. Bu gücləndirmə əvvəlcə

qanun qoyma səlahiyyəti olan Allaha itaət etməyi əmr etməklə, ikinci

mərhələdə icra etmənin səlahiyyəti olan Peyğəmbərə itaət etməyi əmr etməklə

və üçüncü adım/addımda açıq bir xəbərdarlıq ilə dilə gətirir.

Bunun yanında "Əgər üz çevirsəniz bilin ki, Elçmize düşən,

açıqca eşitdirməkdir." ifadəsində təhdid məzmunlu bir gücləndirmə vardır.

Xüsusilə ayədəki "bilin ki" ifadəsi bu gücləndirməyi daha da

gücləndirməkdədir. Çünki bu ifadə bunu eyham edir: Əgər siz bu

əmrə arxa çevirib söz mövzusu günahları işlərsinizsə yəqin sanırsınız

ki, Peyğəmbərin qoyduğu qadağana qarşı gələrək ona baş tutdunuz

və onu məğlub et/yeyildiniz. Lakin onun bizim tərəfimizdən vəzifələndirilmiş

bir peyğəmbər olduğunu bilməmiş və ya unutmuş oldunuz.

Onun vəzifəs(n)i yalnız özünə vəhy edilən və təbliğ etməklə əmr edildiyi

əmrləri açıq bir dillə eşitdirməkdir. Siz əslində Rəbbinizlə,

onun Rəbliyi mövzusunda zidd düşürsünüz.

Yuxarıda söylədiyimiz bu ayələr, söz mövzusu pislikləri

qadağan etmə mövzusunda dəyişik gücləndirmə üsullarını ehtiva edirlər.

Bu üsulları belə sıralaya bilərik: Sözə "Ey inananlar!" xitabı ilə