I Maidə Surəsi 55-56

172 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

başlanmış olması; həsir ifadə edən "innema" ibaresinin istifadə edilməsi;

söz mövzusu pisliklərin iyrənclik olaraq xarakterizə edilmələri; bunların

şeytan işi olmalarının ifadə edilməsi; açıqca bunlardan qaçınılmasının

əmr edilməsi; qurtuluşun bu qaçınmadan gözlənilə biləcəyinin

bildirilməsi; bu pisliklərin kin və nifrət, Allahı xatırlamaqdan

və namazdan saxlamaq kimi ümumi zərərli nəticələndirərinin zikr edilməsi;

bu pisliklərə son verməyənlərin danlanılması; Allaha və

Elçiyə itaət edilməsinin əmr edilməsi və onlara qarşı gəlməkdən

çəkindirilməsi; açıq təbliğdən sonra bu qadağana arxa çevirənlərin

təhdid edilməsi.

"İnanıb yaxşı əməllər işləyənlər... Allah, işləri yaxşı şəkildə edənləri sevər."

Ayədəki "taimu" hərəkətinin kökləri olan" tam və təam" sözləri

yemək yemək mənasını verər. Bu söz yeməklər üçün istifadə edilər,

içkilər üçün istifadə edilməz. Mədinəlilərin dilində isə xüsusi olaraq

buğda mənasını verər. Bu söz bəzən də dadmaq mənasını verər.

O zaman yemək mənasında istifadə edildiyi kimi içmək mənasında

də istifadə edilər. Necə ki, "Kim ondan (çayın sunundan) ehtiva etsə, artıq

o məndən deyil. Kim də onu dadmazsa, bəndəndir; əliylə bir

ovuc içənlər başqa." (Bəqərə, 249) ayəsində içmək mənasında istifadə edildi.

Bəzi rəvayətlərə görə də Peyğəmbərimiz (s. a. a) zəmzəm

suyu haqqında "O həm bir içki/içəcək, həm də xəstəliklər üçün şəfadır."

buyuraraq bu sözü içki/içəcək mənasında istifadə etmişdir.

Bu ayəyə axışı etibarilə uyğun tək şərh, onun özündən əvvəlki

ayələrlə inteqrasiya olunmuş sayılmasıdır. O təqdirdə içki qadağanından

və ya bu ayələrin enişindən əvvəl içki içmiş olan möminlərin

vəziyyəti ilə əlaqədar şübhəni ortadan qaldırmış olar. Çünki bu ayədəki

"yedikləri və içdikləri şeylər" ifadəsi mütləqdir, onu kayıtlamaya

əlverişli bir şeylə qeydlənmiş deyil.

Ayənin məqsədi bu mütləq yemək və içkidən qorxunu qaldırmaqdır.

Halbuki bu qorxunun qaldırılması, "təqvanı güdüb inandıqları

və yaxşı əməllər etdikləri, sonra təqvanı güdüb inandıqları

və sonra təqvanı güdüb əməlləri gözəl şəkildə etdikləri təqdirdə"

ifadəsi ilə qeydləndirilir. İçində təqvanın üç dəfə təkrarlandığı

bu qeydləyici ifadədəki təqvanın mənas(n)ı, sözün gerçək mənasındakı

şiddətli təqvadır.

Təqva sahibi möminlər üçün mütləq (halal) yemək və içkilə

Maidə Surəsi 90-93 ............................................................ 173

rin qorxusuz olduğunu bildirmək, əgər digər möminlər və kafirlər

haqqında mütləq qadağanı sabit saymaq məqsədini daşıyırsa, belə bir

şərh bu və bənzəri ayələrlə ziddiyyət təşkil edər: "Də ki: Allahın qulları üçün

çıxardığı bəzəyi və təmiz ruziləri kim haram etdi? Də ki: O dünya

həyatında inananlar üçündür, qiyamət günü isə yalnız onlarındır."

(Ə'RAF, 32) Üstəlik bu dinin özünü qavrayanlar yaxşı bilirlər ki o, insan

fitrətinin həyatda mübah saymaq məcburiyyətində olduğu halal və təmiz

şeyləri heç kimə qadağan etməz.

Yox, əgər ayənin məqsədi bu mütləq yemək və içkiləri təqva

sahibləri xaricində qalan insanlara qadağan etmə məqsədi daşımırsa,

ayənin mənas(n)ı belə olar: İman edib yaxşı əməllər işləyənlər təqva

sahibi olmaları, yenə təqva sahibi olmaları, yenə təqva sahibi olmaları

şərti ilə bu yemək və içkilərdən faydalanmaları caizdir. Halbuki

bunlardan faydalanmanın yalnız iman edib yaxşı əməllər işləyənlər

üçün caiz olmadığı, bu icazənin onlarla birlikdə digərləri üçün də

etibarlı olduğu bilinən bir gerçəkdir. Əgər bu icazənin yalnız onlara

məxsus olduğunu fərz etsək belə bunun üçün bu ağır şərt qaçılmaz.

Əgər "yedikləri və içdikləri şeylər üzündən" qeydi, halal və

mütləq yeməklər və içkilər mənasına alınsa, təfsirçilərin etdikləri

yo-rumların heç birisi bu iki çıxmazın birindən xilas ola bilməz.

Çünki bu şərhlərin hamısı bu ifadənin sərhədləri içində qalar: "İman

edib yaxşı əməl işləyənlər əgər haramlardan qaçınsalar, halallardan

faydalanmalarında qorxu yoxdur." Açıqca aydın olacağı kimi bu məna

az əvvəl izah etdiyimiz iki çıxmazın birindən xilas ola bilməz.

Bir təfsirçi bu ayədə hazfedilmiş sözlər yəni "...fima taimu

və ğayrihi" olduğunu və bu təqdirə görə ayənin mənasının belə olduğunu

söyləyir: "İman edib yaxşı əməllər işləyənlər haramlardan

qaçındıqları təqdirdə onlar üçün yeyib içdikləri 'və digər faydalandıqları

üçün' bir qorxu yoxdur." Bu şərh, dəlilsiz bir təqdiri tələb etmiş

olması yanında, üstəlik az əvvəl sözünü etdiyimiz çıxmazı da

ortadan qaldırmır.

Bir başqa təfsirçi belə deyir: Burada iman və yaxşı əməlin hər ikisi

də gerçək şərt deyil. Məqsəd haramlardan qaçınmanın lazımlılığını

vurğulamaqdır. İmanın və yaxşı əməlin buna əlavə olunması, haramlardan

qaçınmanın lazımlılığına dəlalət etsin diyedir.

Bu şərh haqqında söyləyəcəyimiz budur: Ayədən aydın olduğu

174 .................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

qədəriylə məqsəd, yeməklərin və içkilərin qorxusuzluğunu ifadə

etməkdir. Az əvvəl söylədiyimiz kimi bu qorxusuzluq üçün iman, yaxşı

əməl və ya haramlardan qaçınma şərti söz mövzusu deyil. Bu şərh

ayədən aydın olan anlama, son dərəcə uzaq düşməkdədir.

Başqa bir təfsir məlumatı belə deyir: Mömin üçün qorxusuzdur

demək uyğundur. Amma kafir, əzaba mustahak olduğundan ötəri

onun üçün bu ifadəni istifadə etmək doğru olmaz.

Bu şərhə verəcəyimiz cavab budur: Xüsusilə mömini zikr etmək

doğru deyil. Necə ki "Də ki: Allahın, qulları üçün çıxardığı

bəzəyi və təmiz ruziləri kim haram etdi?" (Ə'RAF, 32) ayəsində mömin

sözü iştirak etmir. "Də ki: Mənə vəhy olunanda yeyən kimsə üçün

haram qılınmış bir şey tapa bilmirəm; ancaq leş yaxud axıdılmış

qan... axar qandan olsa başqa." (Ən'am, 145) ayəsindəki xitabda

də mömindən və kafirdən danışılmamaqdadır. "Ey insanlar, biz

sizi bir kişi ilə bir dişidən yaratdıq. Allah qatında ən üstününüz,

(pisliklərdən) ən çox çəkinəninizdir." (Hucurat, 13) ayəsində də

mömini ilə kafiri ilə bütün insanlara səslənilmişdir.

Bir başqa təfsir məlumatı da, "Haramı və halalı bilmə yolunu özünə

bağladığı üçün ayədə yalnız mömindən danışılmışdır" deyir.

Bu şərh də daha əvvəlki şərhdəki problemlə qarşı-qarşıyadır.

Üstəlik "təqva sahibi olduqlarında" ifadəsindən qaynaqlanan

problemi də ordadan qaldırmır.

Bu ayə haqqında edilməsi yerində olan şərh budur: Bu ayə,

özündən əvvəlki ayələrlə inteqrasiya olunduğu üçün onlarla eyni mənas(n)ı

paylaşır. Ayə daha əvvəl az və ya çox içki içmiş və ya qumar

oynayaraq bir şeylər əldə etmiş ya da müqəddəs sayılan daşlar üzərində

heyvan boğazlamış möminlərin vəziyyətinə toxunur. Sanki

möminlər bu qadağan etmə ayəsinin enişindən sonra vaxtilə içki içmiş

və ya içki içmənin yanında ayədə sayılan digər pislikləri də

işləmiş və o gün həyatda olan və ya həyatında Allahın hökmünə

təslim olub ancaq indi ölmüş olan qardaşlarının vəziyyətini

soruşdular da bu ayə onların sualına cavab olaraq enmişdir.

Suallarına verilən cavab budur: Haqqında danışılan möminlər əgər

iman edib yaxşı əməl işləyənlərdən dirlərsə, Allaha iman və yaxşı əməllə,

daha sonra Peyğəmbərə enən bütün hökmlərə inanmaq və enən

hökmləri vasvasılıqla tətbiq etməklə təqva yolu üzrələrsə, keçmiş

Maidə Surəsi 90-93 ..................................................... 175

günahlarından ötəri məsul tutulmayacaqlar.

Bununla ortaya çıxır ki, "fima taimu (daddıqları şeylər)" ibaresindeki

adı mevsulden, içki/içəcək bir şey olması hasebi ilə içki və ya

dadma mənasına uyğun gələcək xüsusiyyətləri hasebi ilə ayədə sayılan

içki, qumar, müqəddəs sayılan heyvan seqment daşları və şans oxları

kimi haramların bütünü nəzərdə tutulmaqdadır. O zaman ayənin mənas(n)ı

belə olar: İman edib yaxşı əməllər işləyənlər, qadağan edici hökmün

enməsindən əvvəl içdikləri içkidən və ya içki ilə birlikdə sayılan digər

haramlardan ötəri məsul tutulmayacaqlar.

"Təqvanı güdüb inandıqları və yaxşı əməllər etdikləri, sonra

təqvanı güdüb inandıqları və sonra təqvanı güdüb əməlləri gözəl

şəkildə etdikləri təqdirdə" ayəsindəki "Təqvanı güdüb inandıqları

və yaxşı əməllər etdikləri" ifadəsi, "inanıb yaxşı əməllər işləyənlərə...

bir günah yoxdur." ifadəsindəki mövzunu təkrarlamaqdadır.

Bu təkrarlama, ikinci ifadədəki iman edib yaxşı əməllər əməliyyata/işləmə

xüsusiyyətinin, birinci ifadədəki qorxusuzluq hökmü üzərində təsiri

olduğunu vurğulamaq məqsədiylə edilmişdir. Uca Allahın bu ayədəki

möminlərə istiqamətli xitabında eyni incəlik vardır: "İşdə, içinizdəki

Allaha və axirət gününə inanan kimsəyə bununla öyüd verilər."

(Bəqərə, 232) Bu üslub Ərəb dilində məşhurdur.

"Sonra təqvanı güdüb inandıqları" ifadəsindən, imandan sonra

imanın mötəbər olduğu aydın olur. Buradakı ikinci iman, təfsili

imandır. Bu da Peyğəmbərin Allah qatından gətirdiyi hökmlərin

bütününə, heç birini rədd etmədən və heç birinə etiraz etmədən

inanmaq də-mektir. Belə bir iman, Peyğəmbərin əmrlərinə və

qadağanlarına təslim olmağı tələb edir. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi:

"Ey inananlar! Allaha və Peyğəmbərə inanın." (Hədid, 28) "Biz hər

peyğəmbəri, Allahın icazəs(n)i ilə, özünə itaət edilməsi üçün göndərdik...

Xeyr! Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıqlar

barəsində səni hakim edib, sonra da verdiyin hökmü, içlərində

heç bir çətinlik duy/eşitmədən tam mənasıyla qəbul etmədikcə

inanmış olmazlar." (Nisa, 65) Bu mənadakı ayələrin sayı çoxdur.

"və sonra təqvanı güdüb əməlləri gözəl şəkildə etdikləri

təqdirdə" ifadəsindən lütfkarlığın (yaxşı işlər etmənin) imandan sonra

imana izafə edilməsinin mötəbər olduğu aydın olur. Bu ifadədə

keçən "lütfkarlıq" sözü heç bir xarab niyyət daşımadan bir işi gözəl

176 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

şəkliylə etmək deməkdir. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "İman

edib yaxşı əməllər işləyənlərə gəlincə, biz yaxşı işlər edənləri qətiliklə

mükafatsız buraxmarıq." (Kəhf, 30) "Yara aldıqdan sonra yenə Allahın

və Peyğəmbərin (Uhud Döyüşündə müşriklərin ordusunu

izləmə) çağırışına razılıq edənlər, onların içindən yaxşılıq edənlər

və (günahlardan) çəkinənlər üçün böyük bir mükafat vardır."

(Al/götürü İmran, 172) Yəni bunların döyüş çağırışına uyğun gəlmələri, Allahın razılığını

qazanmaq və əmrinə teslim olmaq üçündür, başqa bir məqsədə

söykən/dözməməkdədir. Lütfkarlığın başqalarına dönük bir növü də

vardır. Bu da gözəl görünən bir şeyin başqalarına çatdırılmasıdır.

"Ana-ataya yaxşılıq edin/əldə et." (Bəqərə, 83) ayəs(n)i ilə "Allah sənə necə yaxşılıq

edirsə, sən də insanlara yaxşılıq et/ət." (Qəsəs, 77) ayələri lütfkarlığın

bu mənasının nümunələridir.

Ayənin yeri göz önünə alındığında, buradakı lütfkarlığın iki mənasından

birincisinin uyğun olduğu görülər. Bu mənada, bir işi gözəl

istiqaməti üzrə etmək deməkdir. Dini təqvanın haqqı, yalnız iman

etmək və dinin gerçəyini təsdiq etməklə tam verilmiş olmaz.

Bunun üçün dinin hökmlərinə tək-tək, detallı olaraq inanmaq lazımdır.

Bu hökmlərin bir təkini rədd etmək, dini kökdən rədd etmək

mənasını verər.

Şəriət hökmlərinə tək-tək təfsilatlı şəkildə inanmaqla da

təqvanın haqqı verilmiş olmaz. Bunun üçün o şəriət hökmlərini

tətbiq etmək və tətbiq edərkən bunu gözəl şəkildə etmək lazımdır. Bu

hökmlərin tələb etdiyi etmələri və etməmələri harfiyen yerinə

gətirmək lazımdır. Bu yerinə yetirmə əməliyyatı, Allahın əmrlərinə və

qadağanlarına boyun əyməkdən və uyğun gəlməkdən qaynaqlanmalı, münafiqcə

bir art niyyətə söykən/dözməməlidir. Təqva azuqəs(n)i ilə azuqələnən kimsənin

Allaha inanıb yaxşı əməl işləməsi, Peyğəmbərin (s. a. a) gətirdiyi

hökmlərə bütünü ilə inanması, bütün bunlarda uyğun gəlməyi və lütfkarlığı

əsas alan/sahə tutumu mənimsəməsi lazımdır.

Təqvanın bu ayədə üç dəfə təkrarlanmasına və iman, yaxşı əməl

və lütfkarlıqdan ibarət olan/yaranan üç mərhələnin bununla qeydlənməsinə gəlincə;

bu vəziyyət, bu üç mərhələnin gerçək təqva ilə birlikdə olması, bu mərhələlərin

heç birində dini olmayan başqa bir məqsədin söz mövzusu

olmaması lazım olduğuna istiqamətli işarəs(n)i gücləndirmək üçündür. Daha

əvvəlki bəzi araşdırmalarda ifadə etdiyimiz kimi təqva, xüsusi bir dini

mövqe deyil; o bütün dini mövqeləri əhatəsinə alan/sahə bir ruh