I Maidə Surəsi 55-56

196 .................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Aləm əhli oranın adı və xatirəsi sayəsində, oranı görmə, oraya

yandırlaşma və oraya yönəlmə sayəsində hidayət taparlar. Kəbənin

xüsusiyyəti, bu ayədə də bu ayədəkinə yaxın şəkildə tanıdılır: "Gerçək

budur ki insanlar üçün ilk qurulan ev, Məkkədə, o, bərəkət və bütün

aləmlər üçün hidayət qaynağı olan Kəbədir." (Al/götürü İmran, 96) Təfsir

kitabımızın üçüncü dərisində bu ayənin təfsiri əsnasında buradakı

mövzumuza istiqamətli işıqlandırıcı məlumat verilmişdi.

Bu söylədiklərimizin bir bənzəri, haram ayların insanlar üçün

ayaqda dayanma vəsiləsi olması haqqında da etibarlıdır. Allah bu aylarda

döyüşməyi qadağan etdi. Bu aylarda insanlara can, ismət və mal

toxunulmazlığı təmin etdi. İnsanlar bu aylarda pozulan və sarsılan işlərini

düzəltmə fürsətinə qovuşdular. Haram aylar, ilin digər ayları

arasında yol yorğunluğunun aradan qaldırılacağı bir yerləşmə və dinlən/istirahət etmə

dövrü kimidir.

Qısacası Kəbə, haram aylar və bunlarla əlaqəli olan qurbanlıq

və boyunbağı kimi simvollar, insanların dünyəvi və ührəvi həyatlarını

bütünü ilə dəstəkləyən faktorlardır. İnsanlar Kəbə və haram

aylar sayəsində bir hissəs(n)i keçici və bir hissəs(n)i davamlı olan müxtəlif

mənfəətlər əldə edərlər. Qohumlarla əlaqələri sıxlaşdırmaq, dostlarla

yaxınlıq qur-mak, kasıblara kömək etmək, alış-verişdə canlılıq,

qohum və yaxınlar arasındakı sevgini gücləndirmə, xaricilərlə və

uzaqlardakı din qardaşlar ilə tanış olma, ürəklərin yaxınlaşması, ruhların

təmizlənməsi, güclərin bərkiməsi, inancın qüvvətlənməsi,

dinin həyatilik qazanması, haqq və tövhid bayrağının ucalması bu

mənfəətlərin başlıcalarıdır. Düşünən ensənsə bunları incədən incəyə

ağıl süzgəcindən keçirdiyində, çox bərəkətlərlə qarşılaşdığını görərək

heyrətə düşər.

Ehramlı ikən ovlanmağı qadağan edən ayələrin dərhal arxasından

bu gerçəyə yer verilməsi, söz mövzusu qadağan hökmlərin faydasız

və ya az faydalı olduğu yolundakı şübhəni aradan qaldırmaqdır. Hər hansı

bir yerdə və ya hər hansı bir zaman dilimində ovlanmağı qadağan etmənin

səbəbi və faydası nədir? Qurban göndərmənin və

bənzəri simvolların səbəbi nədir? Bunlar primitiv cəmiyyətlər arasında

görülən xurafatların bir bənzəridirlərmi?

Bu şübhələrə verilən cavab budur: Kəbəyə, haram aylara və

bunlara bağlı hökmlərə dəyər ətf etmək, elmi bir gerçəyə və ciddi

Maidə Surəsi 94-99 ................................................................. 197

bir əsasa söykən/dözər. Bu da bunların insanların həyatını dəstək olan

bir dəstək olmalarıdır.

Bu şərhimizdən, "Bu, Allahın..." deyə başlayan ayənin daha

əvvəlki ayələrlə olan əlaqəsi meydana çıxır. Bu ayədəki

"zalike =o" işarə ədatı ilə ya daha əvvəlki ayələrdə açıqlanan və

"Allah, Kəbəni, o hörmətli evi insanlar üçün dayaq etdi." ayəsində

qanuniləşmə səbəbi izah edilən hökmün özünə işarə edilmiş

və ya "Allah, Kəbəni, o hörmətli evi..." ayəsində sahib olduğu

mövqe etibarilə bilinib açıqlanan hökmün şərhi edilmişdir.

Birinci ehtimala görə məna budur: Allah, Kəbəni və haram ayları

bunun üçün insanların ayaqda dayanma səbəbi etdi və bunlarla

uyğun hökmlər ortaya qoydu ki, insanlar bunların

toxunulmazlığını güdərək və bu mövzudakı hökmləri tətbiq edərək

bunu anlasınlar: Allah, göylərdəki və yer üzündəki hər şeyi və

bunların vəziyyətlərini düzəldəcək şeyləri bilər. Bu səbəbdən Allah sizin

üçün qanuniləşdirdiyi hökmləri məlumata söykənən olaraq qanuniləşdirmişdir.

Bu hökmlərin heç biri, cəhalətdən qaynaqlanan bir xurafat deyil.

İkinci ehtimala görə məna belə olar: Biz sizə bu gerçəyi, yəni

Kəbəni, haram ayları və bunlarla əlaqəli hökmləri ortaya

qoymağı insanların ayaqda dayanma səbəbi etməmizi açıqladıq. Bu

şərhi Allahın göylərdəki, yerdəki hər şeyi və bunlara bağlı

olaraq vəziyyətlərini düzəldici hökmləri bildiyinin və bu hökmlərin

boş, səbəbsiz və xurafat olmadıqlarının şüuruna çatmanız üçün

etdik.

"Bilin ki, Allah şübhəsiz əzabı ağır olandır və Allah şübhəsiz bağışlayıcı

və mərhəmətlidir." Bu ayələr yuxarıda dilə gətirilən hökmlərin

mövqesini sağlamlaştırır və eyni zamanda bir gerçəyin şərhini

gücləndirir. Əmrlərə qarşı gələnlərə təhdid və itaatkarlara

vəd xüsusiyyəti daşıyır. Lakin bu ifadədən təhdid mesajı daşıdığı sezilir.

Buna görə uca Allahın şiddətli əzab edicilik sifəti, ONun bağışlayıcılıq

və mərhəmətlilik sifətlərinin qabağına keçərildi. Yenə eyni səbəb

ilə bu ayənin dərhal arxasından, "Elçiyə düşən eşitdirməkdən

başqa bir şey deyil. Allah gizlədiyinizi və aşkar etdiyinizi

bilər." ayəsinə yer verilmişdir.

198 .............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Hammad b. İsa və

İbni Əbu Ümeyrdən, onlar da Müaviyə b. Ammardan, o da İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) "Allah, sizi əllərinizin və mizraqlarınızın çata biləcəyi

bir ovla mütləq sınayar..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət

edər: "Hudeybiye ümrəsi əsnasında vəhşi heyvanlar Peyğəmbərin

(s. a. a) ətrafını qucaqladı. Belə ki, Müsəlmanların əlləri və mizraqları

onlara çata bilər vəziyyətə gəldi." [c. 4, s. 396, h: 1]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti Ayyaşi də Müaviyə b. Ammardan mürsəl

olaraq nəql etmişdir. 1 Bu mənanı verən bir rəvayəti isə Kuleyni,

əl-Kafi adlı eserde2 və Şeyx Tusi, et/ət-Tehzib adlı eserde3 öz rəvayət

zənciriylə Halebi kanalıyla İmam Sadiqdən (ə.s) nəql etmişlər.

Ay-yaşı da onu Səmaya kanalıyla İmam Sadiqdən (ə.s) mürsəl

olaraq nəql-etmişdir. 4 Qummu da tefsirinde5 mürsəl olaraq nəql etmişdir.

Yenə bu məna indi oxuyacağınız üzrə Mukatil b.

Hayyandan da nəql edilmişdir.

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində ifadə edildiyinə görə İbni Əbu

Xatəm, Mukatil b. Hayyandan belə rəvayət edər: "Bu ayə

Hudeybiye ümrəsi əsnasında endi. O sırada vəhşi heyvanlar, quşlar

və ov heyvanları Müs-lümanların ətrafını daha əvvəl heç görmədikləri

şəkildə qucaqlamışdı. Lakin Allah Müsəlmanlara ehramlı ikən o

heyvanları öldürməyi qadağan etdi. Beləcə kimin Allahdan qeyb barəsində

qorxduğu müəyyən olacaqdı."

Mən deyərəm ki: Bu iki rəvayət, daha əvvəl açıqladığımız üzrə ayənin

mənasının geniş əhatəliliyi ilə ziddiyyət təşkil etməz.

el-Kafidə rəvayət zəncirləri ifadə edilərək Əhməd b. Məhəmməd'-

deyil, o da merfu olaraq İmamdan, "əllərinizin və mizraqlarınızın

çata biləcəyi bir ovla" ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Əllərin

çata biləcəyi ovlar, yumurtalar və sərçələr; mizraqların çata biləcəyi

ovlar isə, əllərin çata bilməyəcəyi ov heyvanlarıdır." [c. 4, s. 397, h: 4]

1- [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 343, h: 193]

2- [Fürus(n)u Kafi, c. 4, s. 396, h: 2]

3- [et/ət-Tehzib, c. 5, s. 300, h: 20]

4- [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 342, h: 192]

5- [Tefsir'ul-Kummi, c. 1, s. 182]

Maidə Surəsi 94-99 .............................................................................................. 199

Tefsir'ul-Ayyaşi'de öz rəvayət zənciriylə Harizdən, o da İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Əgər biri ehramlı ikən bir

göyərçin öldürsə, kəffarəs(n)i bir qoyun, əgər bir sərçə öldürsə,

kef-fareti bir kişi dəvədir. Əgər bir quş yumurtasına basar da

onu tapdalasa, bir dirhəm verməsi lazımdır. Bütün bunları Məkkədə

və Minada sədəqə olaraq verər. Bu, Allahın kitabında açıqladığı

hökmdür: Allah, sizi əllərinizin çata biləcəyi 'yəni yumurta və

sərçələ' və mizraqlarınızın çata biləcəyi bir ovla 'yəni bunların

analarıyla' sınayar." [c. 1, s. 342, h: 191]

Mən deyərəm ki: Şeyx Tusi, et/ət-Tehzib adlı əsərində Hariz kanalıyla

İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) canlı bu rəvayətin yalnız son hissəsinə

yer vermişdir. [c. 6, s. 314, h: 74]

et/ət-Tehzib adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə İbni Əbu

Ümeyrdən, o da Hammaddan, o da Halebidən, o da İmam Cəfər

Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Ehramlı bir adam ov heyvanı öldürdü-

ğünde, cəzasını ödəməsi lazımdır. Ovu səbəbiylə üzərinə fərz

olan cəzanı bir yoxsula sədəqə olaraq verər. Əgər təkrar bir ov heyvanı

öldürsə cəza ödəməsi lazım deyil. Ondan Allah intiqam alar

və bu intiqam axirətdə olar." [c. 5, s. 372, h: 209]

Yenə et/ət-Tehzib adlı əsərdə Kuleynidən, o da İbni Əbu Ümeyrden,

o da bəzi yoldaşlarından, onlar da İmam Cəfər Sadiqdən

(ə.s) belə rəvayət edilər: "Ehramlı bir adam səhvən bir ov heyvanı

öldürdüyündə, kəffarə ödəməsi lazımdır. Əgər ikinci dəfə bilə-bilə

bir heyvanı öldürsə, o kimsə Allahın özündən intiqam alacağı

kəslərdən olar və artıq üzərinə kəffarə gəlməz." [c. 5, s. 372]

Yenə eyni əsərdə İbni Əbu Ümeyrdən, o da Müaviyə b. Ammardan

belə rəvayət edilər: "İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) 'Əgər ehramlı bir

adam ov heyvanı öldürsə hökmü nədir?' deyə soruşdum. 'Kəffarə

ödəməsi lazımdır.' dedi. 'Əgər bir dəfə daha etsə?' dedim. 'Hər

dəfə kef-faret ödəməsi lazımdır.' dedi." [c. 5, s. 372, h: 215]

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi rəvayətlərdə ziddiyyət var. Şeyx

Tusi, bu rəvayətləri belə bardaşdırmışdır: Ehramlı bir adam əgər belə

belə bir ov heyvanı öldürsə, kəffarə ödəməsi lazımdır. Əgər yenə

bilə-bilə eyni şeyi etsə, kəffarə ödəməsi lazım deyil. O, Allahın

özündən intiqam alacağı kəslərdən olar. Lakin unudaraq bu

200 ................................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

işi təkrarlayan kimsənin hər dəfə kəffarə ödəməsi lazımdır.

Yenə eyni əsərdə Züraredən, o da İmam Məhəmməd Mis'-

dan (ə.s) "İçinizdən iki ədalətli adamın qərar verəcəyi" ifadəsiylə əlaqədar

olaraq belə dediyi rəvayət edilər: "Ədalətli adam Peyğəmbər (s. a. a) və

ondan sonrakı imamdır. Peyğəmbər və ya imam, ədalətli kəslərdir.

Əgər sən Allahın verdiyi hökmü Peyğəmbərdən və ya imamdan

öyrəndinsə, bu sənə yetər. Artıq onu başqasından soruşma." [c. 6,

s. 314, h: 74]

Mən deyərəm ki: Bu mənada bir neçə rəvayət var. Bir dənəsi belədir:

"İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) yanında 'zeva ədlin su samurum' ibaresini

oxuduğumda məni 'zu ədlin su samurum' deyə xəbərdar etdi və 'Burada

Quranı kopiya edənlər səhv etmişlər.' dedi." İmamın bu xəbərdarlığı

açıqca görüldüyü üzrə sözlərdən birinin qiraəti ilə əlaqədardır.

el-Kafidə Zühri kanalıyla İmam Əli b. Hüseyndən [Zeynelabidin]

(ə.s) belə rəvayət edilər: "Ovlanma cəzası olaraq tutulacaq oruc

fərzdir. Çünki uca Allah, 'Sizdən kim onu bilərək öldürsə,

etdiyi işin günahını dadması üçün üzərinə içinizdən iki ədalətli adamın

qərar verəcəyi dəvə, mal və davar cinsindən, öldürdüyü heyvana

bərabər, Kəbəyə çatacaq bir qurban olmaq üzrə cəza və ya yoxsullara

yedirmə şəklində bir kəffarə ya da buna bərabər oruc vardır.'

buyurur."

"Ey Zühri! Bu kəffarəyə bərabər gələcək oruc gününün necə hesab

ediləcəyini bilirsənmi? deyə soruşdu. Xeyr, dedim. Bunun

üzərinə bunları söylədi: Ov heyvanının dəyəri biçilər. Sonra bu dəyər

buğdaya çevrilər. Sonra o buğdanın qaç/neçə sa [təxminən üç kiloqram]

etdiyi ölçülər və günahkar ovçu hər yarım sa üçün bir gün oruc tutar."

[c. 4, s. 83, h: 1]

Yenə əl-Kafi adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Əhməd

b. Məhəmməddən, o da öz hədis ravilerinin birindən, o da İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Ehramlı ikən üzərinə

qurban kəsməsi fərz olan adam, bu qurbanı istədiyi yerdə kisə bilər.

Lakin ov heyvanı öldürənlərin kəffarə olaraq kəsəcəkləri qurban

xaric. Çünki uca Allah o mövzuda, 'Kəbəyə çatacaq bir qurban.'

buyurur." [c. 4, s. 384, h: 2]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Hariz kanalıyla İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s)

"Həm özünüzə, həm də yola salara bir dolanışıqlıq olmaq üzrə də

Maidə Surəsi 94-99 ..................................................................... 201

niz ovu və yeməyi sizə halal qılındı." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət

edilər: "Məqsəd insanların yedikləri duzlanılmış heyvanlardır.

Quru və dəniz ovları bir-birlərindən belə ayrılar: Sıx ağaclıqda yuva

edən, quruda yumurtlayıb quruda kürtə yatan quşlar quru ov

heyvanlarıdır. Lakin zaman zaman quruda yaşadığı halda dənizdə

yumurtlayıb dənizdə kürtə yatan quşlar dəniz ov heyvanlarıdır."

[c. 1, s. 346, h: 209]

Yenə eyni əsərdə Zeydi Şahham kanalıyla İmam Cəfər Sadiq'-

dan (ə.s) "Həm özünüzə, həm də yola salara bir dolanışıqlıq olmaq

üzrə dəniz ovu və yeməyi sizə halal qılındı." ayəs(n)i haqqında belə

buyurduğu rəvayət edilər: "Məqsəd, duzlanılmış balıqlardır. Azuqə əldə etdiyin

balıqlar isə, duzlanılmış olmasalar da insan üçün dolanışıq

qaynağıdır və məğlub et/yeyilər. [Ancaq ayə onu əhatəsinə al/götürmür.]" [c. 1,

s. 346, h: 210]

Bu mənala əlaqədar olaraq Şiə kanalıyla Ehlibeyt İmamlarından

nak-ledilen rəvayətlər çoxdur.

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində İbni Əbu Şeybenin, Müaviyə b.

Quraraya, Əhmədin də Ənsardan birinə söykən/dözərək verdiyi məlumata

görə, "Adamın birinin dəvəsi bir dəvə quşunun yuvasını ayakladı

və yumurtasını qırdı. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a) adama,

'Hər qırılan yumurta üçün ya bir gün oruc tutmağın və ya bir yoxsulun

qarınını doyurmağın lazımdır.' dedi."