I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 106-109 ....................................................... 279

lunmalarıdır. O gün, onların Allahın təqdiri uyğun olaraq bu şahidliyi

edəcəkləri şübhəsizdir.

Buna görə onların "bizim heç bir məlumatımız yox" demələri, o gün

səlahiyyəti və suverenliyi bütünü ilə əlində tutacaq olan gerçək

hökmdar qarşısında geyiniləcək bir qulluq ədəbi olduğu qədər, eyni

zamanda gerçək vəziyyətin dilə gətirilməsidir. Gerçək vəziyyətdən

nəzərdə tutduğumuz budur: Şəxsi bir sifət olaraq elm sahibi olan tək Odur.

ONun xaricindəkilər ONun bağışladığı qədəri ilə məlumat sahibi ola bilərlər.

Peyğəmbərlərin bu ilk cavabdan sonra ümmətlərinin vəziyyəti

ilə əlaqədar olaraq özlərinə bağışlanan məlumata söykənən bir cavab vermələrində

bir qorxu yoxdur.

Bu söylədiklərimiz, "Beləcə sizi orta bir ümmət etdik ki, siz

insanlara şahid olasınız və Peyğəmbər də sizə şahid olsun." (Bəqərə,

142) ayəsinin təfsiri əsnasında etmiş olduğumuz araşdırmağı təsdiq

edər. O araşdırmada bu məlumatın və şahidliyin bizim bildiyimiz mənadakı

məlumat və şahidlik növündən olmadığını, bunların sırf Allaha

məxsus bir məlumat növü olduğunu və Allahın bu məlumat növünü bəzi seçmə

qullarına bağışladığını ifadə etmişdik.

2- Uca Allah, özünə yaxın qulların qiyamət günü özləri

ilə əlaqədar mövzularda məlumat sahibi olduqlarını bildirmişdir. Bu ayələrdə

bu gerçək vurğulanır: "Özlərinə məlumat və iman verilənlər dedilər

ki: 'Siz Allahın hökmü uyğun olaraq təyin olunan yenidən dirilmə

gününə qədər qaldınız." (Rum, 56) "Bu setin təpələrində hər iki

qrupu simalarından tanıyan kəslər vardır." (Ə'RAF, 46) "Allah xaricində

tapındıqları sözdə ilahlar şəfaət səlahiyyətinə sahib deyildirlər.

Ancaq bilərək haqqa şahidlik edənlər bunun xaricindədir." (Zuxruf,

86)

İsa Peyğəmbər (ə.s) bu ayənin əhatəsinə girənlərdəndir. Çünki

o bir peyğəmbərdir və bilərək haqqa şahidlik edənlərdəndir.

Uca Allah başqa bir ayədə, "Peyğəmbər dedi ki, qövmüm bu

Quranı tamamilə tərk etdi." (Furqan, 30) Buradakı "Peyğəmbər"dən

məqsəd bizim Peyğəmbərimizdir. Burada Peyğəmbərimizin (s. a. a)

dilindən nəql edilən söz, eyni zamanda araşdırmaqda olduğumuz

ayədəki, "Sizə nə cavab verildi?" sualının cavabıdır. Bütün bunlardan

ortaya çıxır ki, peyğəmbərlərin "Bizim heç bir məlumatımız

yox." şəklindəki cavabları son cavab deyil.

3- Quranda peyğəmbərlərin və ümmətlərin hər ikisinin də

280 .................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

sorğuya çəkiləcəkləri bildirilir. Uca Allah belə buyurur:

"Özlərinə peyğəmbər göndərilənləri də, peyğəmbərləri də sorğuya

çəkəcəyik." (Ə'RAF, 6) Bunun yanında özlərinə peyğəmbər

göndərilmiş ümmətlərin çox sayda suala verdikləri çox sayda

cavabdan danışılır. Cavab isə məlumatı tələb edir. Sual da məlumatın

varlığına istiqamətli bir işarədir. Necə ki ümmətlər ilə əlaqədar olaraq

belə buyurulur: "Sən daha əvvəl bu vəziyyətdən xəbərsiz idin. Biz

sənin gözündəki pərdəni qaldırdıq. Bu gün görüşün itidir."

(Qaf, 22) "Günahkarları, Rəblərinin hüzurunda utancdan başlarını

önə əymiş olaraq 'Rəbbimiz gördük, eşitdik. İndi bizi dünyaya

geri göndər də yaxşı işlər edək, indi qəti olaraq inandıq' deyərkən

bir görsənsə." (Səcdə, 12) Bu mənada daha bir çox ayə vardır.

Qiyamət günü ümmətlər -xüsusilə onların günahkarları- məlumat

sahibi olacaqlarına görə, peyğəmbərlərin məlumatdan məhrum olacaqları

necə təsəvvür edilə bilər? O halda yuxarıdakı şərhimizin

doğruluğunu qəbul etmək lazımdır.

ŞAHİDLİYİN MƏNAS(N)I ÜZƏRİNƏ

İçində yaşadığımız cəmiyyət və həyatın müxtəlif sahələrindəki təsirli

güclər arasındakı təsir-reaksiya əlaqələri, bizləri qaçınılmaz olaraq

anlaşılmazlıqlara və qarşıdurmalara sürüyər. İçimizdən birinin əlindəki

mənfəət qaynağına başqası ya ortaq olmaq və ya o mənfəəti tək

başına əldə etmək istər. Bunun üçün mənfəətin cazibədarlığına qapılan

adam onun ilk sahibi ilə qarşıdurmaya girər. Bu qarşıdurmaların ortadan

qalxması üçün insanın mühakimənin və hökm vermənin lazımlılığını

qəbul etməsi zəruri olmuşdur.

Mühakimənin başda gələn ehtiyacı, meydana gələn iddiaların və hadisələrin

olduqları kimi saxlanması, dəyişdirmə və təhrif etmə cəhdlərindən

zərər görmələrini önləyəcək şəkildə zəbtə keçirilmələridir.

Hakimlərin doğru qərar verə bilmələri üçün bu şərtdir. Bunda heç

kimsənin şübhəsi ola bilməz.

Bunun üçün hadisələrlə əlaqədar şahidlik təşkilatının işləməsi lazımdır;

yəni bir insanın hadisəs(n)i bilməsi, görməsi və bu məlumatını daşıması və

lazım olduğu zaman bu məlumatını səlahiyyətlilərə təqdim etməsi zərurət edər. Hadisələri

yazıya keçirmək də bir zəbt etmə yoludur. Ayrıca insanlığın tapdığı

başqa zəbt etmə metodları da istifadə edilə bilər.

Maidə Surəsi 106-109 ........................................................ 281

Lakin şahidlik, digər zəbt etmə və qoruma metodlarından bir neçə

baxımdan ayrılar. Birincisi, şahidlik xaricindəki metodlar insanlar

arasında hələ məşhur deyil. Bunların ən məşhuru və ən/en bilinəni

olan yazıya keçirmə metodu belə günümüzə qədər bütün insanları

əhatəsinə al/götürmüş deyilkən, digər metodların məşhur istifadəsindən

necə söz edilə bilər? Lakin şahidlik və məlumatı daşıma metodu belə

deyil.

İkincisi, şahidin saxladığı və yaddaşına yerləşdirdiyi məlumatları

şifahi/sözlü olaraq ifadə etməsi mənasını verən şahidlik yazıya keçirmə

və digər məlumat zəbt etmə və saxlama metodlarına görə pozulma və

müxtəlif qəzalara məruz qalma ehtimallarından daha uzaqdır.

Bundan ötəri heç bir millətin, şahidlik təşkilatına əhəmiyyət verməkdən

geri dayanmadığını görərik. Cəmiyyətlər arasındakı dərin ənənə,

milli xüsusiyyət, geri qalmışlıq və irəliləmişlik fərqliliklərinə

baxmayaraq şahidlik hamısında etibarlılığını qorumaqdadır.

Bu mövzuda göz qarşısında tutulan ölçü, şahidliyinə müraciət ediləcək

adamın millətin bir fərdi və cəmiyyətin parçası olmasıdır. Bundan

ötəri məsələn buluq çağına çatmamış uşaqların və nə dediyini

bilməyən dəlilərin şahidlikləri qəbul edilməz. Bəzi primitiv cəmiyyətlərdə

də qadınların şahidliyi etibarlı sayılmaz. Çünki o cəmiyyətlərdə

qadınlar o cəmiyyətin bir parçası qəbul edilməz. Romalılar və Grekler

kimi köhnə qövmlərdə əksəriyyətlə bu cür tətbiqlər və ənənələr

etibarlı idi.

Fitrət dini olan İslam isə şahidliyə əhəmiyyət verər və digər məlumat

saxlama metodları arasında ona dəlil olma imtiyazı tanıyar. Digər

məlumat saxlama metodlarına isə məlumat təmin etdikləri nisbətdə etibar edər.

Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Şahidliyi Allah üçün yerinə yetirin." (Talaq,

2) "Şahidliyi saxlamayın. Kim şahidliyi saxlasa, onun ürəyi günahkardır."

(Bəqərə, 283) "Onlar ki, şahidlik vəzifələrini yerinə yetirərlər."

(Məaric, 33)

İslam, zina xaricindəki bütün iddialarda iki adamın şahidliyini etibarlı

sayar. Məqsəd şahidlərin birinin o birisini təsdiq etməsidir. Necə ki

uca Allah belə buyurur: "(Bu əməliyyatınıza) kişilərinizdən

iki şahid yapış. Əgər iki kişi yoxsa, razı olduğunuz şahidlərdən

bir kişi, iki qadın şahidlik etsin, ta ki qadınlardan biri çaşsa,

digəri ona xatırlatsın. Şahidlər çağırıldıqları zaman gəlməkdən ka

282............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

çınmasınlar. Az olsun, çox olsun, onu müddətinə qədər yazmaqdan

üşənməyin. Bu, Allah qatında daha ədalətli, şahidlik üçün daha

möhkəm və şübhələnməməniz üçün də əlverişlidir." (Bəqərə, 282)

Ayədə ifadə edilir ki, burada açıqlanan və göz önünə alınan

şahidliklə əlaqədar hökmlər -ki, bu hökmlər arasında iki adam olsunlar

deyə birinin yanına o birisini qatmaq da vardır- ədalətə, şahidliyin

yerinə yetirilməsinə və şübhəni aradan qaldırmağa ən uyğun hökmlərdir.

Kənar yandan İslam, cəmiyyətin fərdini təyin edərkən, başqa bir deyişlə

insan cəmiyyətini meydana gətirən təkləri təyin edərkən, qadını da onun

bir parçası saydığı və onu da bu hökmün əhatəs(n)i içində bildiyi

üçün ona kişilə birlikdə şahidlik haqqı tanımışdır. Lakin meydana gətirdiyi

cəmiyyətin romantiklik yerinə ağılı icra etməyə söykən/dözməsini

ön gördüyü üçün və qadının da romantik yanı ağırlıq təşkil etdiyi üçün ona

kişinin yarısı nisbətində haqq və ağırlıq vermişdir. Bunun nəticəs(n)i olaraq

iki qadının şahidliyini bir kişinin şahidliyinə bərabər saymışdır. Necə ki

yuxarıdakı ayədə keçən, "biri çaşsa, digəri ona xatırlatsın"

ifadəsi bu nöqtəyə işarə edir.

Təfsir kitabımızın dördüncü dərisində İslamda qadın haqqları

mövzusunda etdiyimiz araşdırmada bu xüsusa işıq tutacaq məlumatlar

vermişdik. Şahidlik mövzusunda detallara aid bir çox hökm vardır

ki, bunlar fiqh kitablarında geniş şəkildə ələ alınmaqdadır və bizim

bu araşdırmamızın məqsədi xaricində qalmaqdadır.

ƏDALƏT ÜZƏRİNƏ

İslam hökmlərini araşdıranlar araşdırmaları əsnasında ədalət

sözü ilə tez-tez qarşılaşarlar. Bəzən araşdırmağı edənlərin

anlayış fərqlərinə bağlı olaraq bu sözün fərqli təriflərinə,

dəyişik şərhlərinə rast gəlinər. Lakin bu anlayışın təhlilində və

İslamın təməl dayağı olan fitrətlə uyğun gəldirilərək qazandığı etibarlılıq

xüsusiyyəti formasında Qurana söykənən olan bu araşdırmamızda

başqa bir yol izləməmizin uyğun olacağını düşünərək belə

deyirik:

Uca və alçaq tutumlar ilə ifrat və təfrit qütbləri arasında etidal

və ortalama nöqtə mənasını verən ədalətin insan cəmiyyətlərində,

gerçək dəyəri və böyük bir ağırlığı vardır. Ortalama kütlə,

ictimai birləşmənin təməl ünsürünü meydana gətirər. Cəmiyyətdə uca dəyər

Maidə Surəsi 106-109 ........................................... 283

lerle bəzənmiş və çatılması məqsəd qoyulan ideal nöqtəni təmsil edən

fərdlər hər vaxt az sayda olar. Cəmiyyətin nadir rast gəlinən fərdləri

hər nə qədər ictimai quruluşun təməl ünsürlərini meydana gətirsə də

cəmiyyət beləsinə az olan fərdlərdən meydana gəlməz, meydana gəlməsini

yalnız bunlara bağlaya bilməz.

Kənar yandan cəmiyyətin o biri qütbündə əxlaqsız və səviyyəsi aşağı

fərdlər iştirak edər. Bunlar ictimai haqqları güdməzlər. Cəmiyyətin

ortalama ideallarını şəxslərində reallaşdırmazlar. İctimai həyatın

şərti olan təməl qaydaları güdmə arzusu güdməzlər. Cəmiyyəti

çökdürən və ünsürləri arasındakı bağları qoparan müxtəlif cinayətlər/günahları

işləmələrinə maneə tanımazlar. Qısacası bunların cəmiyyətin bir

parçası olmalarına etibarsız, faydalı təsirlərinə və yaxşı öyüdlərinə

güvən olmaz.

Bu iki zidd qütb bir tərəfə buraxılsa, hökm ortalama fərdlərə

görə olar. Cəmiyyətin quruluşunu bu fərdlər dəstək olar. Cəmiyyətin

məqsədləri və idealları bu fərdlərdə reallaşar. Gözəl nəticələri bunlarda

görülər ki, cəmiyyətin parçaları və orqanları bu gözəl nəticələri

əldə etmək və bunlardan faydalanmaq üçün bir araya gəlmişdir.

Bütün bu söylədiklərimiz bu mövzuya əyilən ictimai hər kəsin

ilk baxışda qəbul edəcəyi, şübhəyə düşmədən təsdiqləyəcəyi gerçəklərdir.

Hər kəs zəruri olaraq qəbul edər ki, ictimai həyatda davranışlarına

güvən duyul/eşidiləcək, orta yolu mənimsəmiş, qanunları, etibarlı

ənənələri və əxlaq qaydalarını pervasızca tapdalamaqdan qaçınacaq,

hökumət mühakimə və şahidlik kimi çox sayda sahədə bir nisbətdə

əhəmiyyətli hesab etməzliyə və diqqətsizliyə qapılmayacaq münasib fərdlərə ehtiyac

vardır.

İşdə İslam, fitrət nəzərində bədihi olan və ya bədihiyə yaxın bir

dərəcədə olan bu hökmü, şahidlər üçün etibarlı saymışdır. Necə ki

uca Allah belə buyurur: "İçinizdən iki ədalətli adamı şahid yapış.

Şahidliyi Allah üçün edin. Allaha və axirət gününə inananlara verilən

öyüd budur." (Talaq, 2) "Ey inananlar! Sizdən birinizə ölüm gəlib

damın tərəfindən, vəsiyyət edəcəyi zaman aranızda olması lazım olan şahidlik,

sizdən ədalət sahibi olan iki adamın şahidliyidir." (Maidə,

106) Hər iki ayədə də möminlərə xitab edilir. Söz mövzusu iki şahidin

ədalətli kəslər və möminlərdən olmasının şərt qaçılması, bu

284 ............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

şahidlərin dini cəmiyyətlərinə nisbətlə münasib və ortalama bir vəziyyətdə

olmaları deməkdir.

Milliyyət və kavmiyet əsasına söykənən cəmiyyətlərə gəlincə, İslam

bu cəmiyyətlərdə etibarlı olan dindənkənar bağları nəzəri etibara al/götürməz.

Aydın olan o ki, dini cəmiyyətin ölçülərinə görə bu şahidlərin münasib

və ortalama vəziyyətdə olmaları demək, onların dindarlıqlarına etibarlı,

dində məhvedici böyük günah sayılan pisliklərdən çəkinən

kəslər olmaları deməkdir. Necə ki uca Allah, "Əgər sizə

qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin kiçik

günahlarınızı bağışlayarıq və sizi şərəfli və gözəl bir yerə soxarıq."

(Nisa, 31) buyurur. Böyük günahların mənasını bu ayənin təfsiri əsnasında

dördüncü dəridə izah etmişdik.

Bu ayədə bu məna ifadə edilməkdədir: "İffətli qadınları zina

etməklə günahlandırdıqdan sonra bu mövzuda dörd şahid göstərə bilməyənlərə

səksən qırmanc vurun və artıq şahidliklərini heç qəbul etməyin.

Onlar yoldan çıxmış kəslərdir. Tək bu böhtan cinayət/günahının arxasından

tövbə edərək tutumlarını düzəldənlər bu hökmün əhatəs(n)i

xaricindədirlər. Çünki Allah bağışlayıcı və mərhəmətlidir." (Nur, 5)

"Şahidlərdən razı olduğunuz..." (Bəqərə, 282) ayəs(n)i də, araşdırma

mövzumuz olan və ədalətli olmağı şərt qaçan ayələ eyni mənas(n)ı ifadə

edir. Çünki burada söz mövzusu edilən razı olma, dini cəmiyyətin

verəcəyi bir razılıqdır. Dini cəmiyyət isə dinə söykən/dözməsi hasebi

ilə yalnız din sahəsindəki davranışları etibarlı olan kəslərə təsdiq

verər. Bu, bilinən bir gerçəkdir.

İşdə fiqhdə "ədalət bacarığı" deyə adlandırdığımız sifət budur.

Bu sifət, əxlaqi mənada ədalət bacarığından fərqlidir. Fiqh sahəsində

söz mövzusu olan ədalət, ətrafın fikirinə görə böyük günahlardan

daşındıran bir nəfs quruluşuna sahib olmaqdır. Əxlaqi ədalət

isə, gerçək mənada insanda kökləşən bir bacarıq deməkdir.

Bu araşdırmada izah etməyə çalışdığımız ədalət, Ehlibeyt İmamlarından

(hamısına salam olsun) gələn rəvayətlərdə təsvir edilən ədalətdir.

Məsələn Məhrum La Yahzuruh'ul-Fakih adlı əsərdə müəllif öz

rəvayət zənciriylə İbni Əbu Yafurdan belə rəvayət edər: "İmam

Cəfər Sadiğə (ə.s), 'Bir adamın Müsəlmanlar tərəfindən ədalətli olduğu

nə ilə aydın olacaq ki, onun onların lehində və ya əleyhindəki

şahidliyi qəbul edilə bilsin?' deyə soruşdum. Mənə bu cavabı verdi: