I Maidə Surəsi 55-56

488 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

məğlub et/yeyilib boyunduruğu altına alan insanın istədiyi şeylərin hamısını

özü üçün istər. Bu səbəbdən zəif insanın iradəsi ilə güclü adamın

iradəsi arasında belə təbii bir əlaqənin olduğu deyilə bilməz: Zəif

adamın iradəsi güclü adamın iradəsinin əlaqə qurduğu şeylər ilə

əlaqə qurmayacaq və ya zəif adamın iradəsi güclü adamın iradəsində

əriyərək iki iradə bir tək iradə olacaq və bu mürəkkəb iradə güclünün

mənfəətinə işləyəcək ya da zəifin iradəsi müstəqilliyini yox

edəcək şəkildə güclünün iradəsinə bağlanacaq. [Belə bir şey

düşünülə bilməz.]

Vəziyyət belə olunca və həyatla əlaqədar qanunların təbii quruluşa

söykənən olması lazım olduğuna görə, insanın şəxsi etibarı ilə və davranışlarında

azad olaraq yaşaması lazımdır. İşdə köləliyi qaldırmanın

bəslənmə qaynağı budur.

Lakin insana bağışlanan bu azadlığı düşünməmiz lazımdır.

Görəsən bu azadlıq, ortaya çıxdığından və insanlıq bünyəsində var olduğundan

bəri insan cəmiyyətində yaşayan bütün fərdləri əhatə edəcək

şəkildə mütləqdirmi?

Tanış bileli insan növü cəmiyyət halında yaşamağa davam edir.

Strukturca xüsusiyyətlərinin gərəyi olaraq onun üçün başqa cür bir

həyat mümkün deyil. Kənar yandan bir cəmiyyətin müəyyən bir müddət

üçün belə olsa həyatını davam etdirə bilməsi üçün mütləq fərdləri arasında

ortaq bir mövzunun ənənə sistemi olması lazımdır. Bu ənənə

sistemi, istər ağla söykənən ədalətli bir sistem olsun, istər kefi arzulardan

qaynaqlanan zalım bir sistem olsun, istəsə başqa bir xüsusiyyətdə

olsun varlığı qaçınılmazdır və hansı xüsusiyyətdə olursa olsun,

bu sistem fərdi azadlığı sərhədlər/məhdudlaşdırar.

Üstəlik insanın yaşaya bilməsi üçün mütləq aləmdəki maddələr

üzərində hər hansı bir qənaətdə ol/tapılması lazımdır. Həyatını

davam etdirə bilməsinin təminatı budur. Bu qənaətin mümkün

ola bilməsi üçün qənaətdə ol/tapıldığı maddənin belə və ya belə

ona aid olması lazımdır ki, biz bu aid olmağa mülkiyyət deyirik. -

Mülkiyyət deyərkən də məqsədimiz onun ümumi mənasıdır; həm təməl

haqqları, həm də bildiyimiz mal əldə etməyi əhatəsinə al/götürər.- Məsələn

filan adamın geydiyi paltarı, paltar onun üzərindəykən filanca

adam geyə bilməz. Bir adamın yediyi yemək, içdiyi su və oturduğu ev eyni

zamanda başqasının ola bilməz. Bu da müəyyən bir maddəni istifadə etmə

Maidə Surəsi 116-120 ............................................................. 489

yanın mütləq iradəsini qeydləndirmək, azadlığını məhdudlaşdırmaq

mənasını verər.

İşdə bu səbəblədir ki, insanlar yer üzünə yerləşdikləri ilk gündən

bəri qarşıdurmalarla boğuşurlar. Yer üzünə dağılan fərdlərin

hər günü yeni bir qarşıdurma ilə başlayıb yeni bir qarşıdurma ilə bitir.

Bu qarşıdurmalar insanların ölməsi, ismətlərin tapdalanması və malların

talan edilməsi ilə sona çatır. Əgər insan özünün -yəni insanlığın-

mütləq azad olduğu fikirində olsaydı, bu qarşıdurmaların heç biri

meydana gəlməzdi.

[İnsanların azadlığını məhdudlaşdıran bir başqa xüsus da, cəmiyyətlərdə

cəza qanunlarının mövcudluğudur.] Cəzalandırma qanunu mədəni

və primitiv bütün cəmiyyətlərdə hamı/həmişə etibarlı olmuşdur. Cəzalandırmanın

tək mənas(n)ı, günahkarın doğuşdan sahib olduğu bəzi nemətlərə

cəmiyyət tərəfindən əl qon/qoyulması və azadlığının qismən əlindən alınmasıdır.

Əgər cəmiyyət və ya cəmiyyətin idarəçiləri edama məhkum

edilən bir qatilin həyatına malik olmasalar, canını

al/götürə bilməzdilər. Əgər cəmiyyət orqan kəsmə, döymə və həbs etmə kimi

cəza növləri ilə günahkarı rahatı, həyatı və mülkiyyəti ilə əlaqədar bəzi haqqlardan

məhrum etməyə səlahiyyətli olmasa, bu cəzaları hökm edib tətbiqi

mümkün olmazdı. Zalımın və təcavüzkarın azadlığını

məhdudlaşdırmadan onu zülmdən və hücumdan saxlamaq necə mümkün

ola bilər? Zorbanın bəzi azadlıqlarını əlindən almadan can, ismət

və mal toxunulmazlığı təmin edilə bilərmi?

Qısacası ağılı başında heç kim şübhə etməz ki, cəmiyyətdə insanın

bir an üçün olsa belə mütləq azadlığa sahib olması dərhal

ictimai nizamın pozulmasını tələb edir. Cəmiyyət insan üçün fitri bir ehtiyacdır.

İnsan onsuz yaşaya bilməz. İşdə bu cəmiyyət insana iç güdüsel

qaynaqlı iradəsi və şüuru tərəfindən təmin edilən fitri azadlığın

mütləqliyini qeydləndirər. İnsan cəmiyyəti necə azadlığı kökündən

yox edərək yaşaya bilməz isə, onu müəyyən nisbətdə qeydləndirmədən

də yaşaya bilməz. İnsanlıq cəmiyyəti, bu ifrat və təfrit qütbləri arasında

bu azadlığını köhnədən bəri qoruyur. Halbuki, sıx Qərb təbliğatının

təsiri altında qalan bizlər, azadlığın məzmunu ilə və

adı ilə Qərblilər tərəfindən icad edilib mütləq xüsusiyyəti ilə qorunduğunu

sanırıq.

Bəli, fitrətin çağırışına uyğun gələn bir cəmiyyətin özü, işdə fitri olan

bu azadlığı qeydləndirib məhdudlaşdırır. Eynilə bədəni və bədəni

490 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

olmayan təbii güclərin bir-birlərini qeydləndirmələri kimi. Bəzi təbii

güclər, yerlərini alan/sahə başqa bəzi güclərin funksiyalarını yerinə

gətirmələrini təmin etmək üçün işləmələri dayandırarlar. Məsələn mütləq

olaraq görmənin qaynağını meydana gətirən görmə gücü kimi. Bu güc,

gözlər həssaslığını itirənə və ya düşünmə gücü yorulana

qədər funksiyasını yerinə yetirər. Laqeydlik və yorğunluq meydana çıxınca

görmə gücü, yerini alan/sahə gücün funksiyaya keçməsi ilə qeydlənərək

işini dayandırar. Dad al/götürmə duyğusu da ləzzətli qida

maddəsini ağıza al/götürüb tapdalamaqla və ud-makla dad al/götürər. Lakin həzm

sisteminin əzələləri yorulunca, dad al/götürmə duyğusu qeydlənər və

istədiyi yeməklərdən uzaq dayanar.

Buna görə fitrətə söykənən bir cəmiyyətin var olub davam edə bilməsi

üçün insanın davranışlarla əlaqədar bəzi azadlıqlarından və nemətlərdən

faydalanma sərbəstliyindən bəzi fədakarlıqlar etməsi

lazımdır.

10- Azadlıqlar Nə Qədər Qısılar?

Fitrətin çağırışına uyğun gələn bir cəmiyyət tərəfindən bağışlanan azadlıqların

məhdudlaşdırılma miqdarı və bu azadlıqların fitri mütləqliyinin

qeydlənmə dərəcəsi cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişər. Bunu təyin edən

faktor cəmiyyətdəki qanunların çoxluğu və azlığıdır. Cəmiyyətin özündən

sonra azadlıqları məhdudlaşdıran xüsus, fərdlərə tətbiq olunan

qanunlardır. Bu qanunlar nə qədər çox olar və fərdlərin davranışlarını

nə qədər vasvasılıqla yoxlama altına alsalar, azadlıqdan və sərbəstlikdən

məhrum qalma nisbəti artar. Qanunlar nə qədər az və

davranışların yoxlama altında tutulma nisbəti nə qədər aşağı isə,

azadlıqdan məhrum olma dərəcəsi o qədər düşər.

Lakin düşünülə biləcək hər cəmiyyətdə qaçınılmaz olan və cəmiyyət

halında yaşayan insanın əhəmiyyətli hesab etməzliklə qarşılaya bilməyəcəyi

və əhəmiyyətsiz saya bilməyəcəyi lazımlılıq, cəmiyyətin varlığını və davamlılığını

qorumaqdır. Çünki onsuz həyat olmaz. Bunun yanında cəmiyyətdə

etibarlı olan ənənələrin və qanunların tapdalanmamalarını

təmin etmək də zəruridir. Bundan ötəri dünyadakı hər cəmiyyətdə

mütləq mənsublarını və gələcək nəsillərini yox olmaqdan qoruyacaq

bir müdafiə etmə mexanizmi və etibarlı ənənələri ilə aralarında

hörmət görən adətlərini tapdalatmayan bir baş səlahiyyətli vardır. Bu

Maidə Surəsi 116-120 ................................................ 491

məqsədlərə çatmaq üçün ictimai təhlükəsizlik məşhur hala gətirilər və

zorba təcavüzkarlar cəzalandırılar. Əlimizdəki tarix də bunu təsdiqləyir.

Vəziyyət belə olunca, fitrət qanununa görə cəmiyyətin başda gələn

ilk haqqı, özünə nəzərdə tutan düşməninin azadlığını əlindən

al/götürməsidir. Başqa bir deyişlə cəmiyyət, həyatını yox edəcək, maddi

və mənəvi varlığına nəzərdə tutan düşməninin şəxsinə və davranışlarına

əl qoyaraq iradə azadlığını dilədiyi şəkildə əlindən alma

haqqına malikdir. Bu məqsədlə söz mövzusu düşmənini ölüm cəzası

də daxil olmaq üzrə dilədiyi hər cəzaya çarpdıra bilər. Bunun yanı

sıra cəmiyyət, ənənələrinin və qanunlarının düşmənini davranış

azadlığından və qanunlarını dişləyə sərbəstliyindən məhrum buraxa bilər.

Beləcə cəmiyyət, düşmənini canından, malından və digər

varlıqlarından məhrum edərək cəzalandırmaq surətiylə onun üzündən

itirdiklərini ondan geri ala bilər.

Cəmiyyətlərinə hörmət göstərməyən, onunla əməkdaşlıq içində qaynaşmayan,

onu yox etməkdən və məhv etməkdən qaçınmayan

düşmənlərinə cəmiyyətin göz yummasını, onların öz başlarına

buraxmasını insan -hətta tək bir insan belə- necə qəbul edə bilər?

Cəmiyyətə istiqamətli fitri maraq/əlaqə ilə bu cür bir düşməni davranış azadlığı

ilə baş-başa buraxmaq, iki açıq-aşkar zidd idi bir araya gətirməkdən, axmaqlıqdan

və dəlilikdən başqa nədir?

Etdiyimiz bu şərhlərdən bunlar ortaya çıxır:

1- İnsan azadlığının mütləq olduğu fikiri, insanın fitri və

qanuni haqqına açıqca tərs düşər ki bu, fitri və qanuni haqqların başında

gəlir.

2- İslamın etibarlı saydığı kölələşdirmə haqqı fitrətin qanununa

uyğundur. Bu da İslam cəmiyyətinə döyüş açan, haqq dinin düşmənlərinin

kölələşdirilməsi və davranış azadlıqlarının əlindən alınmasıdır.

Bunlar kölələşdirilib İslam cəmiyyətinin içinə çəkiləcəklər,

kölə olaraq yaşamağa çətinlik çək/məcbur ediləcəklər. Bu sırada sağlam dini

tərbiyə ilə öyrədiləcəklər və tədrici bir şəkildə azat edilərək sağlam

və qazanclı bir şəkildə azad cəmiyyətə qatılacaqlar. Bu vaxt İslam

dövlətinin başı, əgər cəmiyyətin faydasını o yolda görsə, bütün kölələri

satın alıb azat edə bilər və ya bu mövzuda ilahi hökmlərlə ziddiyyət təşkil etməyən

başqa bir yol izləyə bilər.

492 ................................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

11- Köləliyi Qaldırma Qərarı Nə Nəticə Verdi?

Böyük dövlətlər, Brüksel Razılaşmasını qüvvəyə qoyaraq kölə

al/götürüb satmağı şiddətlə qadağan etdilər. Beləcə kölələr və nökərlər azadlıqlarına

qovuşdular. İndiki vaxtda artıq onlar kumpanyaların

bazarlarında düzülüb görücüyə çıxarılmırlar və qoyunlar kimi oradan

oraya daşınmırlar. Bunun nəticəs(n)i olaraq artıq hərəm ağaları

istifadə etmə ənənəs(n)i də ortadan qalxdı. İndiki vaxtda kiçik nümunələr

halında da olsa, nə bunlara və nə onlara rast gəlinmir. Yalnız primitiv

cəmiyyətlərdə bu cür tətbiqlərin olduğundan zaman zaman

danışılır.

Lakin bu qədəri, yəni kölələşdirmə adının dillərdən düşməsi

və bu adla xatırlanan insanların gözlərdən itmələri, bu mövzuda

diqqətli araşdırmaçıları təmin edərmi? Görəsən belə soruşmazlar

mı? Bu məsələ bir söz məsələsidirmi ki, bu mövzuda adın zikr edilməsinin

qadağan edilməsi kafi olsun və tətbiqdə köləyə

azad insan deyilmək kafi görülsün də bu azad deyilən adamın əməyinin

faydasına əl qoyulması və başqalarının iradəsinə bağlı olması

əhəmiyyətli görülməsin. Yoxsa məsələ bir məzmun, bir məna məsələsi

dirmi ki, özü və obyektiv nəticələri baxımından məzmununun vəziyyəti

qiymətləndirilsin?

Alın sizə İkinci Dünya Döyüşü. Hələ üzərindən yalnız on küsər

il keçdi. Qalib dövlətlər məğlub düşmənlərinə şərtsiz təslim

olmağı söykədilər. Sonra yurdlarını işğal etdilər. Milyonlarla mallarını

al/götürdülər. Həyatdakı insanlarını və uşaqlarını tahakküm altına

al/götürdülər. Milyonlarla əsirlərini ölkələrinə daşıdılar. Onları orada istədikləri

işlərdə, istədikləri kimi istifadə etdilər. Belə ki bu vəziyyət, günümüzə

qədər eynilə belə gedir.

Biri mənə söyləsin: Görəsən köləliyin, söz olaraq deyilməsi

qadağan edilsə belə, imtina edilməz bir məzmunu yoxmu? Görəsən bu anlayışın,

mütləq azadlığın ortadan qaldırılmasından, iradəyə və davranışlara

əl qon/qoyulmasından, güclü və üstün adamın zəif və əzilən adam

üzərində hökmünü ədalətlə və ya zülmlə dilədiyi kimi icra etməsindən

başqa bir mənas(n)ı varmı?

Heyrətə layiqdir ki, İslamın hökmünün mümkün olan ən/en düzəldilmiş

şəkli kölələşdirmə deyə adlandırılır da Qərblilərin hökmünə

bu ad verilmir. Halbuki İslam bu mövzuda ən asan və ən yüngül

Maidə Surəsi 116-120 ........................................................ 493

tutumu geyinərkən, onlar ən ağır və ən çətin tutumu geyinirlər. Qərblilər

sevgi, qoruma və sürüşərmə adı altında ölkələrimizi işğal etdiklərində,

onların sevgilərinin və dostluqlarının nə olduğunu gördük.

Görəsən düşmənlik və cəzalandırma məqsədi ilə işğal etdikləri ölkələrdəki

insanların başlarına nələr gəlir?

Buradan ortaya çıxır ki, köləliyi qaldırma qərarı əslində

vermə formasında al/götürmə olan siyasi bir oyundur. Əvvəl döyüş səbəbi

ilə kölələşdirməyi ələ alaq. İslam bunu qüvvədə tutdu. Qərblilər

də hər nə qədər söz olaraq deyilməsini qadağan etdilər isə də hərəkətiyyatda

onu qüvvədə tutdular. Ataların övladlarını satmaları şəklindəki

köləliyə gəlincə, Qərblilər bu cür köləliyi qadağan etdilər; amma

İslam onu çox daha əvvəl qadağan etmişdi. Üstünlük və siyasi suverenlik

yolu ilə ortaya çıxan köləliyi də İslam çox əvvəl qadağan etdi.

Qərblilər də bu cür köləliyi söz birliyi ilə qadağan etdilər. Lakin görəsən

bu qadağan etmə eynilə döyüş əsirləri mövzusunda olduğu kimi sözdəmi

qaldı yoxsa söz mərhələsini aşıb məzmun və məna mərhələsinə keçərək

tətbiqlərə əks olundumu?!

Avropalıların Asiya, Afrika və Amerika qitələrindəki müstəmləkələrinin

tarixini, buralarda işlədikləri cinayətləri, tökdükləri qanları,

tapdaladıqları ismətləri, talan etdikləri malları, işlədikləri yüzlərlə və minlərlə

zulumları nəzərdən keçirərək bu problemin cavabını ortaya çıxarmaq

mümkündür.

Əslində bu problemin cavabını tapmaq üçün bu uzun -əgər həqiqətən

uzun isə- yolu izləmək lazım deyil. Cəzair xalqının Fransızlardan

çəkdiyi sahilimləri, dağıtmaları, nəşr/təzyiqləri, bunun yanında Ərəb

ölkələrinin İngilislərdən çəkdiklərini, bunlara əlavə olaraq Sudan

xalqının başına gələnlər ilə Amerika da Qırmızıdərililərin dramını,

Şərq Avropaya Sov-yetler Birliyinin çəkdirdiklərini və bizim özümüzün

bunlardan və onlardan gördüyümüz zülmləri araşdırmaq

kifayətdir. Bütün bu işləri edərkən, söylədikləri sözlər söz etibarilə

şəfqət və xeyirxahlıqla dolu olsa da, məna və məzmun etibarilə

kölələşdirmədən ibarət idi.

Bütün bu izah etdiklərimizdən çıxan nəticə budur: Qərblilər, fitri

səbəbinin varlığı halında mütləq azadlığın ortadan qaldırılmasını

nəzərdə tutan İslami tətbiqi hərəkətiyyat mərhələsində mənimsədilər. Bu

fitri səbəb, cəmiyyəti yıxmaq və insanlığı məhv etmək istəyənlərə

qarşı döyüşməkdir. Bu yanaşma, fitrət qanununa görə qanuni bir hü