İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
|
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1. Ahmet Kabaklı «Türk Edebiyatı». İstanbul, 1994, III cilt. 2. İsmail Parlatır. Recaizade Mahmut Ekrem. Ankara, 1986. 3. İnci Enginün. Abdülhak Hamid Tarhan. Ankara, 1986. 4. A.H.Tanpınar. XIX asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul, 1997. 5. Rıfkı Yazıcı. Türk Edebiyatı Konya. 1991.
Türk ədəbiyyatinda romantizm cərəyanının nümayəndələri Əbdülhəq Hamid və Rəcaizadə Mahmud Əkrəm 343
XÜLASƏ Məqalə Türk ədəbiyyatında romantizm cərəyanının nümayəndələrindən olan Rəcaizadə Mahmud Əkrəm və Əbdülhəq Hamidin yaradıcılığına həsr olunub. Ədiblərin həm nəsr, həm də nəzm əsərləri gözdən keçirilib. РЕЗЮМЕ В статье «Абдульхак Хамид и Реджаизаде Махмуд Экрем как представители романтического течения в турецкой литературе» рассматриваются некоторые произведения этих двух авторов, где они выступили как романтики. Эти же авторы в других произведениях проявили себя как реалисты. В статье раскрываются эти темы. SUMMARY
The article is about the contributions of two famous Turkish poets Redzaizade M.E and Hamid to the romantic literature. The main works of this poets that the author gave in this article was about love, nature, sadness, senses and death. Çapa tövsiyə etdi: dos.Ş.Qədimova Beyzavi və onun Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda muhafizə olunan “Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil” təfsirinin əlyazma nüsxələri 345
BEYZAVİ VƏ ONUN FÜZULİ ADINA ƏLYAZMALAR İNSTİTUTUNDA MUHAFİZƏ OLUNAN “ƏNVARUT-TƏNZİL VƏ ƏSRARUT-TƏVİL” TƏFSİRİNİN ƏLYAZMA NÜSXƏLƏRİ Bayramova Sevinc AMEA Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Açar sözlər: Qazi Beyzavi, təfsir, təsvir, əlyazma Key words: Gadi Baydawi, exegesis, paleographic description, manuscript Ключевые слова: Кады Байдави, экзегез, палеографическое описание, рукопись
Böyük təfsir alimi, təfsirçilərin baş tacı, Şirazın Beyza kəndində anadan olduğu üçün Beyzavi, Şirazda qazilik etdiyi üçün də Qazi Beyzavi adı ilə məhşur olan Abdullah ibn Ömər ibn Məhəmməd Nəsrəddin əl-Beyzavinin doğulma tarixi dəqiq bilinməsə də 100 ilə yaxın omür surdüyü, 1189-1286-cı illər arasında yaşadığı rəvayət olunur. Usaqlıq illərini Beyzada keçirən alim, atası Ömər ibn Məhəmməddən ərəb dili, ədəbiyyatı və islam elimlərini öyrənmişdir. İran Atabəyi Əbu Bəkr ibn Səd ibn Zəngi hökmranlığı dövründə onu şəhərin baş qazisi təyin edir. Beyzavi də ailəsi ilə birlikdə köçüb Şiraza gəlir və həyatının çox hissəsini orada keçirir. Monqol istilaları zamanı qonşu ölkələrin alimlərinin gəlib Şirazda özlərinə sığınacaq tapması nəticəsində burada böyük bir elm mərkəzi yaranmışdır. Bəyzavinin elm alması üçün başqa ölkə və ya şəhərlərlərə getməyinə ehtiyacı qalmamışdır. O, həmin alimlərin yanında bir çox elmlərə yiyələnmişdir. Məşhur əsərlərinin olmasına baxmayaraq həyatı, müəllimləri və tələbələri haqqında qaynaqlarda kifayət qədər məlumat yoxdur. “Əl-Ğayətul-Qusva” adlı əsərinin müqəddiməsindən məlum olur ki, onun birinci dərəcəli müəllimi Şirazın baş qazisi olan atası Ömər b. Məhəmməd olmuşdur 1 . Rəvayətə görə O, şeyxi kimi bilinən Məhəmməd bin Məhəmməd əl- Kütəhtaidən də dərs almişdır. Atasının ölümündən sonra İran əmiri Əbaqa tərəfindən Şirazda qazi təyin olunan Bəyzavi həm vəzifəsini yuksək dərəcədə yerinə yetirirməsi
1 Mahmud Bəysuni Fudə, Nəşətut-Təfsir və Mənacihuhu, Qahirə, 1986, səh. 211. Bayramova Sevinc 346
nəticəsində Şirazın baş qazisi vəzifəsinə qədər yüksəlir və eyni zamanda tələbə yetişdirirdi. Kəmaləddin əl-Məraği, Əbdurrəhman ibn Əhməd əl-İsfahani, Əhməd ibn Həsən əl-Gərbərdi və Zeynəddin əl-Hənki onun tanınmış tələbələrindəndir. Beyzavi müxtəlif elm məclislərində iştirak edir, zəngin bilik və bacarığı sayəsində dövrünün alimlərinə qarşı üstünlüyünü dəfələrlə sübut edirdi. Təbrizdə keçirilən elm məclislərinin birində göstərdiyi məharət və elmi gücü həmin məclisdə iştirak edən bir vəzir tərəfindən çox bəyənilir. Rəvayətə görə Təbrizə gələrkən orada olan bir elm məclisində iştirak edir. Həmin məclisdə vəzir də arxa tərəfdə əyləşib məclisə nəzər yetirirdi. Dərsi izah edən alim bir məsələdən bəhs edirdi. Heç kəsin bu məsələyə cavab verə biləcəyini təxmin etmirdi. Bu zaman Beyzavi verilən sualı cavablamağa başayır. Alim Beyzaviyə “məsələni başa düşdüyünə məni inandırmasan səni dinləməyəcəyəm” deyir. Buna qarşılıq Beyzavi məsələni söz olaraq, yoxsa məna olaraq izah edim deyə soruşur. Alim verdiyi suala sualla qarşılıq alacağıni təxmin etməmişdir. O, Beyzavidən söz-söz təkrar edib izah etməsini istəyir. Beyzavi həmin məsələni izah edir, hətta orada olan səhvi düzəldərək, doğru cavab budur deyə alimə bildirir. Sonra həmin məsələyə bənzəyən başqa bir məsələni tərtib edib həll etmək üçün alimə təqdim edir. Alimə Beyzavinin tərtib etdiyi məsələ ağır ğəlir. Bütün olub- bitənləri izləyən vəzir Beyzavini yanına çağırır, onun kim olduğunu sorusur. Beyzavi, Şiraza qazilik etmək üçün gəldiyini deyir. Vəzir ona xeyli qiymətli bəxşişlər və libaslar verir. Onun Şirazda yaşadığı müddət ərzində bütün ehtiyaçlarını qarşılayır 2 . Beyzavi qaziliyi müəllimi və şeyxi kimi tanınan Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-Kütahtainin tövsiyəsi ilə buraxıb Təbrizə gəlir və omrünün sonuna qədər orada yaşayır 3 . Onun ölümü haqqında müxtəlif fikirlər olsa da qaynaqların çoxu onun 685/1286- cı ildə 650/1252- ci ildə Təbrizədə vəfat etdiyini və muəllimi və şeyxi olan əl-Kütahtainin qəbrinin yanında dəfn edildiyini göstərir. Qazi Beyzavi Şafei məzhəbində, əhl-i Sunnə və-l Camaat əqidəsində olmuşdur. Təfsir, Hədis, Fiqih, Üsul, Kəlam, Məntiq, Nəhv, Bəlağət və Tarix elmlərinin hər birisində söz sahibi və mütəxəsis idi. İslam elmlərinin demək olar ki, hər bir sahəsinə aid məşhur əsərlər yazaraq “Əllamə” adını qazanan Beyzavi həm də böyük bir elmi şəxsiyyət idi. Ondan bəhs edən alimlər onun haqqında “Qazi Beyzavi”, Bəyyədullahi vəchən” (Allahu Təala onun üzünü nurlandırsın!) adına və duasına
2 Katib Çələbi, Kəşfuz-zunun an asəmul-kutub val-funun, I, 186; Davudi, Tabaqatul- Müfəssin, Beyrut, tarixsiz. I, səh. 248-249. 3 Ö. N. Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1960, II, səh. 350 Beyzavi və onun Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda muhafizə olunan “Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil” təfsirinin əlyazma nüsxələri 347
yaraşacaq qədər yüksəkdir. O, təfsirçilərin baş tacı, bu elmdə yüksək movqeyə çatmış, hər sahədə sənətkar, hər məzhəbdə öndər, hər düsüncədə rəhbər, hər elmdə mahirdir” demişlər. Elminin yüksək olduğunu, geniş mədəniyyət və dünya görüşünə sahib olduğunu demək olar ki, dövrünün bütün alimləri təsdiqləmişdirlər. Katib Çələbinin ”Kəşfuz-zunun an əsamil-kutub vəl-funun” əsərində Beyzavi haqqında deyilir ki, Onun yazdıqlarına etiraz edənlər Qazi Beyzavinin elmdəki yüksək dərəcəsinə çata bilməyənlər və sözlərinin incəliklərini başa düşməyənlərdir. Onun sözlərinin mənasını yalnız elm sahəsində yüksək mövqeyə çatanlar başa düşə bilər. Alimlərin Beyzavi haqqında çox dəyərli fikirləri vardır: İbn-i Qazi Şühbə; “Beyzavi (r.a) bir çox əsərlərin sahibidir. Azərbaycan və ətrafının ən böyük alimi olub Şirazda qazilik etdi.” Subki; “Qazi Beyzavi (r.a) məsələləri dəlilləri ilə ələ alan, hər kəsdən seçilən, salih və çox ibadət edən böyük alimlərdəndir.” İbn-i Həbib; “Böyük alimlər onun əsərlərini çox təriflədilər. Əğər onun “Minhac”-ından başqa əsəri olmasaydı elminin yüksəkliyinə dəlil olaraq bu belə bəhs edərdi.” deyə buyurmuşlar 4 .
Beyzavinin demək olar ki, elmin hər bir sahəsinə aid əsərləri vardır. Amma daha çox Təfsir, Fiqh, Üsul-i Fiqh, Kəlam səhəsinə aid yazmış olduğu əsərləri ilə məshur olmuşdur. Əsərləri içərisində ən məhşurları bunlardir: 1. Minhəcul-Vüsul ilə ilmil-Üsul: Fiqh üsuluna aiddir. 2. Şərhu Məsabihus-Sünnə: əl-Bəğavinin (ö.516/1122) nin hədisə dair “Məsabihus-Sünnə” adlı əsərinə yazdığı şərhdir. 3. əl-Ğayətul-Qusva: Şafei məzhəbinə isnad edilərək yazilan bu əsər Fiqhə aiddir.
4. Təvaliul-Ənvar min Mətailul-Ənzar: Kəlam elminə aiddir. 5. Nizamut-Təvarix: Fars dilində olan bu əsər Hz.Adəmdən başlayaraq 674/1275-ci ilə qədər olan geniş bir tarixi əhatə edir. 6. Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil: Bəyzavi daha çox “Qazi Təfsiri”, “Təfsirul- Bəyzavi” adıyla tanınan bu əsəri ilə şöhrət tapmışdır. Təfsir sözünün lüğəti mənası ərəb dilindən tərcümədə “açıqlama”, “gizli olan bir şeyi açığa çıxartma”, “aydınlatma” mənalarını verir. İstilahı mənası isə, Allahın ayələrini izah etmək və buyurduğu ayələrdə məqsədini açıqlamaqdır. Beyzavi şah
4 İslam Alimleri Ansklopedisi, Türkiye Gazetesi, İstanbul, tarixsiz, VIII, səh. 125. Bayramova Sevinc 348
əsəri olan bu təfsirdə “Dirayət” və ya “Rəy” (əqli izahlara əsaslanan) yolunu tutmuşdur. Dirayət təfsiri ayə, hədis, səhabənin fikirləri nəzərə alınmaqla dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, dinşünaslıq və s. elmlərdən istifadə etməklə yanaşı ictihadla birlikdə öz şəxsi düşüncələrini də ortaya qoyaraq Qurani-Kərimi açıqlamaqdır 5 .
haşiyə və təliq yazılmışdır. Yazılmış haşiyələrin içərisində məşhurları bunlardır: Müslihiddin ibn Təmcid (ö.890/1485), Məhəmməd ibn Mustafa Şeyxzadə (ö.950/1543), Əbdulhəkim əs-Siyalquti (ö.1067/1485), Şəhabəddin əl-Xəfaci (1069/1659), İsmail ibn Məhəmməd əl-Konəvi (1195/1781). Bunların içərisində də Şeyixzadə haşiyəsi daha məşhurdur. İrəlidə bu təfsirdən bəhs edəcəyik. Beyzavi, təfsirin əvvəlində təfsirçidə hansı xüsusiyyətlərin olmasını və təfsirinin xüsusiyyətlərini belə açıqlayır: “Təfsir elmi dini elmlərin şahı və şəriətin təməlidir. Onun haqqında danışmağa yalnız üsul və füru ilə dini elmlərin hər birində yüksək mərtəbəyə çatmış, ərəb dili və ədəbiyyatının bütün incəliklərinə sahib olanlar layiqdirlər”. Beyzavi əsərin əvvəlində belə deyir: “Uzun zamandır bu sahədə bir kitab yazmağı fikirləşirdım. Bu kitab Səhabə, Tabiun ilə onlardan sonrakı Sələf və Xələf alimlərinin böyüklərindən mənə çatan təfsirə dair sözlərin əsasını, parlaq söz və məsələləri, istər mənim, istərsə də, məndən əvvəlki alimlərin Qurandan çıxardıqları hökümləri ələ alaraq məhşur səkkiz imama aid edilən qiraət üsullarına və mötəbər qurradan rəvayət edilən Şazz qiraətlərə yer verəcəkdir 6 ”. Təfsir yazmaq üçun İslam elmlərini, ərəb dilini dərindən bilməklə yanaşı həyat təcrübəsi və zəka sahibi olmaq əsasdir. Bunların hamısı və demək olar ki, daha coxu Beyzavidə toplanmışdır. Uzun illər qazılıq etməsi bu işdə onun yoluna işiq salmışdır. Amma belə çətin və məsuliyyətli işin öz səviyyəsini aşdığını fikirləşərək geri çəkilmişdir. Demək olar ki, bütün təfsirçilər təfsirlərini ömürlərinin sonuna doğru, yaşlı vaxtlarında yazmışdılar. Beyzavi də elmi biliyinin lazımı səviyyəyə çatdığı yaşlı vaxtlarında istixarə etdikdən sonra istədiyi “Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil” adlı əsərini yazmağa qərar vermişdir. Katib Çələbi onun bu qərarı verməsində, şeyxi kimi
5 Doç. Dr. Ali Turqut, Tefsir Usülu ve Kaynakları, İstanbul, 1991, s. 4, 250 6 ƏYİ, C- 627/9580, Beyzavi, Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil, səh. 1b-2a; Katib Çələbi, həmin əsər, I,186 Məcmuatut -Təfasir, İstanbul 1984, I, 713 Beyzavi və onun Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda muhafizə olunan “Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil” təfsirinin əlyazma nüsxələri 349
tanınan Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-Kütahtainin xüsusi rol oynadığını ”Kəşfuz- zunun an əsamil-kutub vəl-funun” kitabinda nəql etmişdir. Doğrudan da Beyzavi təfsirində bu şərtlərin hər birinə əməl etmiş, qisa, əhatəli və mükəmməl bir təfsir meydana gətirmişdir. Beyzavi təfsirinin ən əsas qaynaqları Zəməxşəri (ö.538/1144)nin “əl-Kəşşaf” adlı təfsiri ilə Fəxrəddin ər-Razi (ö.606/1210)nin “Mətafihul-Qayb” (əl-Təfsirul- Kəbir) idir. Bəzən də Rağib əl-İsfəhaninin “əl-Müfrədat fi Qaribil-Quran”- ından da istifadə etmişdir. Həmçinin təfsirinə Səhabə və Tabiundan gələn xəbərləri də əlavə etmişdir. Hətta alimlərin təqdirini qazanan incə və dərin mənalar kəsb edən açıqlamaları da əlavə etmişdir. Təfsirinin bəzi yerlərində qiraət elmindən də bəhs etmişdir. Beyzavi bütün bunları ustalıqla, yüksək bir üslubla ifadə etmişdir. Bəzən elə ifadələrdən istifadə etmişdir ki, onu ancaq zəka və bəsirət sahibləri başa düşə bilərlər. Beyzavi təfsirinin özəlliklərindən bəziləri bunlardır: 1. Qısa və əhatəli olması, 2. Ayələrdəki ədəbi incəlikləri, Quranın möcüzəsinə dəlil gətirməsi, 3. Ayələrin açıqlamasında daha çox səbəb-i nüzula (ayələrin eniş səbəbinə) geniş yer verməsi, 4. Ayələrin təfsirində fərqli görüşlərə diqqət çəkməsi və öz fikirlərini açıq-aşkar şəkildə ifadə etməsi, 5. İstər fərqli fiqhi məzhəblər,istərsə də etiqadi məzhəblərin müxtəlif ayələrlə əlaqəli fikirlərinə açıq şəkildə fikrini bildirməsi, 6. Bəzi vaxtlarda təsəvvüfi mənaları diqqətə alması, Qeyd etmək istərdim ki, Beyzavinin şeyxi olaraq bilinən Məhəmməd b. Məhəmməd əl-Kütahtai ilə əlaqələrinin olması və əsərlərində olan bəzi fikirləri onun təsəvvüflə da maraqlandığını göstərir. O, nəfs tərbiyyəsini İslamın əsas sərtlərindən biri kimi qəbul edir 7 . Yazmış olduğu təfsirdə də bunu açıq-aşkar bildirir. Beyzavinin təsəvvüfi görüş və fikirləri haqqında çox məlumat yoxdur. Hətta bəzi qaynaqlar onun Azərbaycan şeyxi olduğunu göstərir 8 . Həyatı və yaradıcılığı ilə tanış olduqda belə bir nəticəyə gəlirik ki, təsəvvüflə əlaqəsi demək olar ki, ömrünün sonlarına
7 ƏYİ, C-634, Beyzavi, həmin əsər, səh. 242a. 8 İslam Ansklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2010, VI, s. 100 9 Ö. N. Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1960, II, səh. 351 10
Katib Çələbi, həmin əsər, I, 186 11 Katib Çələbi, həmin əsər, I,188 Bayramova Sevinc 350
yaxın baş vermiş və onunla əlaqəli sadəcə bir kitab yazmışdır. Onun elmini islam alimləri çox mədh etmişdirlər. Ömər Nəsuhi Bilmən “Büyük Tefsir Tarihi” adlı əsərində Beyzavi təfsiri haqında deyir ki, bu təfsir yazılışı etibarı ilə axıcı bir üslubla, təfsirçilərin bildikləri bir-çox qaydaları qısa və açıq formada vermişdir. Dəfələrlə gözdən keçirilmiş, elm adamları tərəfindən dəyərli olaraq qəbul edilən bu təfsir, Osmanlı zamanında Ramazan aylarında Padşahın hüzurunda seçilmiş alimlər tərəfindən oxunulması adət halını almışdır. Bu zaman digər alimlər tərəfindən böyük həyacanla dinlənilmiş və izlənmişdir. Bu Osmanlı tarixində ”Hüzur dərsləri” adı ilə tanınır. Əsirlər boyu mədrəsələrdə dərs kitabı olaraq oxudulmuşdur 9 . Beyzavi təfsir yazarkən daha çox Zəməxşərinin “Kəşşaf” ından istifadə etmişdir. Cəlaləddin Süyuti deyir ki, “Kəşşaf” təfsiri haqqındakı müxtəsərlərin başında Qazi Nəsrəddin Beyzavinin “Ənvarut-Tənzil” adlı əsəri durur. Katib Çələbi də bu sözləri deyir: ”Bu təfsirin tərifə ehtiyacı yoxdur. Beyzavi, təfsirində iraba (ərəb qrammatikası), ərəb ədəbiyyatına aid olanları Kəşşafdan, hikmətə kəlama aid olanları Fəxrəddin Razinin “Təfsiril Kəbirindən”, İştiqaqa (sözlərin əmələ gəlməsi) aid olanları isə Rağib əl-İsfahanidən alaraq istifadə etmişdir. Bununla bərabər kitabına öz parlaq fikrinin məhsulu olan bir çox mülahizələri də əlavə etmişdir. 10 ” Hər hansı bir elmin yüksək pilləsində olan alimlərin rəisinə imam deyilir. Beyzavini də təfsir elminin imamı adlandıra bilərik. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, bir çox alimlər bu məşhur əsərə haşiyələr yazılmışdır. Katib Çələbi də “Ənvarut-tənzil və əsrarut-təvil”ə yazılan haşiyələr içərisində ən məşhuru, faydalısı və asan başa düşüləni böyük alim olan Məhəmməd ibn Mustafa Şeyxzadənin haşiyəsi olduğunu bildirmişdir 11 . Bu haşiyənin əvvəlində Beyzavinin bir alim kimi, böyük şəxsiyyət olduğunu alimlərin yekdilliklə qəbul etdikləri göstərilir. Qurani Kərimin öyrənilməsi, tədqiq edilməsi hər zaman alimlərin həyat prinsip- lərinə çevrilmişdir. Bu sahədə Azərbaycan alimlərinin də xidmətləri az olmamışdır. Beyzavinin təfsirinə yazılan haşiyə, sərh və təliqlərin arasında öz dövrlərinin tanınmış alimlərindən olan 10-a yaxın azərbaycanlı müfəssirlərin də adlarına rast gəlinir. Onlardan biri XV yüzilliyin ikinci, XVI əsrin birinci yarısında yaşamış, dövrünün görkəmli elm adamlarından olan Molla Məhəmməd Əmin Sədrəddin oğlu Şirvanidir. O, Azərbaycanın Ağdaş rayonunda ziyalı aləsində dünyaya gəlmiş və ilk təhsilini də orada almışdır. Məhəmməd Əmin Şirvani, təhsilini davam etdirmək üçün İstanbula getmiş və ömrünün sonuna qədər orada yaşayıb- yaratmışdır. Elmin müxtəlif sahələrinə aid əsərlər yazmışdır. Alim Sultan I Əhmədə həsr etdiyi “əl- Beyzavi və onun Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda muhafizə olunan “Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil” təfsirinin əlyazma nüsxələri 351
Fəvaid əl-Xəqaniyyə əl-Əhmədiyyə” əsərində 53 ədəd orta əsr elmlərinin təsnifatını vermış, onları ardıcıl şəkildə xarakterizə etmişdir. O, Qurani Kərimin bir-çox surə və ayələrini təfsir etməklə bərabər Beyzavinin “Ənvarut-tənzil və əsrarut-təvil” təfsirinə yazmış olduğu haşiyə və təliqlərlə ayrı-ayrı ayələrin zahiri və batini mənalarını daha aydın başa düşülməsi üçün böyük əmək sərf etmişdir. XVI əsrdə Ərdəbil vilayətinin Xalxal bölgəsində dünyaya gəlmiş Hüseyn əl- Hüseyni əl-Xalxali XIX əsrin tanınmış alimi Əbdulqəni Nuxəvi Xalisəqarizadənin verdiyi məlumata görə sonralar Şirvana köçərək Şamaxı şəhərində məskunlaşmış və XVII əsrin əvvəllərində vəfat etmişdir. O, astronomiya, riyaziyyat, fəlsəfə, məntiq, ilahiyyat, ərəb dilçiliyi və başqa elm sahələrinə dair yazmış olduğu əsərləri ilə dövrünün məşhur alimi kimi şöhrət tapmışdır. Zəməxşərinin “əl-Kəşşaf” və Beyzavinin “Ənvarut-tənzil və əsrarut-təvil” tərfsirlərinə geniş həcmli və mükəmməl haşiyələr yazaraq, Qurani- Kərimin çətin başa düşülən kəlamları ilə bağlı geniş və müfəssəl şərhlər verməyə çalışmışdır. Bu məşhur təfsir, Azərbaycan alimi Muhyiddin Məhəmməd bin Məhəmməd əl-Bərdəyi ət-Təbrizinin də diqqətini özünə çəkmişdir. O, ilk təhsilini atasından və bir çox başqa alimlərdən almışdır. Sonra elmini artırmaq üçün Şiraza və Herata getmiş, müxtəlif elmlərə yiyələndikdən sonra Bursaya qayıdaraq, əvvəlcə Əhməd paşa mədrəsəsində, daha sonra Ədirnədə dərs deməyə başlamışdır. Alim 927 (1521)-ci ildə Ədirnədə vəfat etmişdir. Beyzavi təfsirinə haşiyə yazan azərbaycanlı müfəssirlərdən birisi də, XVI əsr alimi Məhəmməd bin Cəmaləddin bin Ramazan Şirvanidir. O, yazmış olduğu haşiyə ilə demək olar ki, Qurani Kərimin surələrini əvvəldən axıra qədər yenidən təfsir etmişdir. Onun yazdığı haşiyə həcm baxımından təfsirin özündən böyük olmuşdur. Dörd cilddən ibarət olan bu haşiyənin əlyazması Misrin “Dərul- kutub” kitabxanasında qorunub saxlanılır. Beyzavi təfsirinə haşiyə yazan azərbaycanlı mufəssirlərindən olan XV əsrin ikinci yarısı XVI əsrin əvvəllərində yaşamış Baba Nemətullah bin Məhəmməd Naxçıvani olmuşdur. O, Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzi olan Naxçıvanda anadan olmuşdur. Baş verən bəzi siyasi hadisələr və ailə problemləri onu 1498-ci ildə Təbrizə köçməyə məcbur etmiş, bir il orada qaldıqdan sonra 1499-cu ildə Konyaya köçərək Akşehir qəzasında məskunlaşmışdır. Xalq arasında Şeyx Əlvan, Baba Nemətullah, Əlvanul-Akşehiri, Baba Nemət, Nemətullah Sultan və Nemətullah Baba adları ilə tanınmışdır. Bəzi mənbələr onun ibn Əlvan ər-Rumi adı ilə də məhşur olduğunu qeyd edir. Elmdə böyük söz sahibi və gözəl davranışlı Nemətullah Naxçıvani 1514-cü ildə Aksehirdə vəfat etmişdir. O, Fəlsəfə, Bəlağət, Fiqh Kəlam elmlərinə yiyələnmiş, ömrünü təmamilə təsəvvüfə sərf etmişdir. Nemətullah Naxçıvani Qurana “Əl-Fəvatihul-
Bayramova Sevinc 352
iləhiyyə vəl-məfatihul-qeybiyyə əl-muvəddatulil-kəlamil-Quraniyyə vəl-hikəmil- furqaniyyə” və “Təfsiru cuzun-nəbə” adlı iki təsəvvüfi təfsir yazmışdır. O, ömrü boyu Ouranın öyrənilməsi yolunda çalışmış və bu yolda məhşur Beyzavi təfsirinə də müraciət edərək, ona təsəvvüf elmi baxımından böyük bir haşiyə yazmışdır. Bu təfsiri araşdıraraq, ona böyük həcimli haşiyə yazan azərbaycanlı alimlərdən birisi də Zuhuri və İsaqzadə adları ilə tanınmış Saleh bin İshaq Qarabaği Şirvani (1622-1672) dir. O, tarixçi, şair və müfəssir kimi tanınmışdır. Əvvəlcə Beyrutda, sonra isə Misirdə qazi vəzifəsində işləmiş və orada da vəfat etmişdir 9 .
əl-Qarabaği (öl.1535), Nurəddin Nurullah b. Məhəmməd Rəfi əş-Şirvani (öl.1655), Əcəm Sinan adı ilə tanınmış Sinanəddin Yusuf əl-Bərdəi, əş-Şamaxı nisbəsi ilə tanınmış Əli b. Sadiq b. Məhəmməd (öl. 1785), əl-Kurani Məhəmməd b. Şərbət b. Yusif (öl.1667) kimi alimlər, istər öz təfsirlərində, istərsə də Beyzavinin təfsirinə yazdıqları müxtəlif həcimli haşiyələrlə Qurani- Kərimin ayələrininin zahiri və batini mənalarını araşdıraraq, insanların onu düzgün, doğru, asan başa düşmələrinə və ibrət almalarına çalışmışlar. AMEA Füzuli adına Əlyazmalar İnstitununda da Beyzavi Təfsiri və ona yazılan bir çox haşiyələr və şərhlər qorunub saxlanılır. Müxtəlif dövürlərdə, müxtəlif katiblər tərəfindən köçürülmüş “Ənvarut-Tənzil və əsrarut-Təvil” əsəri Əlyazmalar instisunda bu şriftlər altında qorunub saxlanılır: B-452/11788, B-2486/18584, B- 11936, B-2278, B-2180, B-3175/21839, B-3286/22275, B-5994/29502, B-2180, 2623, B-3175, C-11/11677, C-73/11770, C-270/15054, C-345/16162, C-389/17092, C-403/20767, C-501/22873, C-515/23143, C-524, C-532/23788, C-582/24507, C- 617/23712, C-618/23503, C-627/23560, C-660/26190, C-992/31088, C-1008/31120, C-1033, C-1119/11761, D-127/11747, D-241/15582, D-270/7303, D-273/16082, D- 275/16017, D-298/16858, D-335/15583, D-427/20890, D-497/22558, D-515/23143, D-579/24497, D-586/23713, D-596/23714, D-606/16067, D-723, D-726/29084, D- 727/29085, D-742, D-821, D-855. Həmin əlyazmalar Qurani Kərimin iki cild halında və ayrı-ayrılıqda müxtəlif surələrinin təfsirlərindən ibarətdir. Bu əlyazmaların bir- neçəsinin poliqrafik təsvirini nəzərinizə çatdırırıq. Qeyd edim ki, aşağıda təsvirini
12 K.Şərifov, Azərbaycan müfəssirləri, səh. 797, Azərbaycan Respublikası Z.Bünyadov adina Şərqşünasliq İnstitutu, Azərbaycan Şərqşünaslıq Elminin inkişaf yolları, Akad. Vasim Məmmədəliyevin anadan olmasınin 70 illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq Elmi Konfransın materialları, Bakı, 27-28 iyun 2013.
Beyzavi və onun Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda muhafizə olunan “Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil” təfsirinin əlyazma nüsxələri 353
verdiyim bu şifrələr altında olan əlyazmalar müxtəlif tarixlərdə katiblər tərəfindən qələmə alınmış Beyzavi təfsirinin özüdür. C-344/15587 Əsər Şərq istehsalı olan qırmızı mürəkkəblə çərçivəyə alınmış kağıza qara mürəkkəblə, nəsx xətti ilə yazılmışdır. Surələrin adları qırmızı mürəkkəblə yazılmış, həmçinin təfsir olunan ayələrin üzərindən qırmızı mürəkkəblə xəttlər çəkilmişdir. Əsərdə orta əsr mətnşünaslıq nümunələrindən istifadə olunmuşdur. Şərq üsulu ilə səhifələnmişdir. Cildi şabalıdırəngli, Şərq ornamentləri ilə bəzədilmiş dəridir. Əvvəli: مولعلا مظعا ناف دعب و...اريزن نيلماعلل نوكيل هدبع ىلع ناقرفلا لزن ىذلا دمحلا و ارادقم لا ملع
ارانم و افرش اھعفرا سفت
...اھسارو ةينيدلا
مولعلا سئر
وھ ىذلا
ري
Katibi: Yusif b. Əli b. Yusif b. İshaq Tarix: 967/1559, Rəcəb ayinin sonu, Cümə gecəsi C-618/9571 Əsər Avropa istehsalı olan vərəqlərə qara mürəkkəblə nəsx xətti ilə çərçivə içərisində yazılmışdır. Həm Şərq, həm də Avropa üsulu ilə səhifələnmişdir. Bu əlyazmada əl-Bəqərə surəsindən başlayaraq əl-Kəf surəsinə qədər olan 18 surənin təfsiri yer alır. Əlyazmanın vərəqlərində nəmdən əmələ gəlmiş ləkələr vardır. Cildin bir üzü yoxdur, digər üzü isə tünd zoğalı rəngli, Şərq ornamentləri ilə bəzədilmiş dəridir. Əvvəli:
ولعلا مظعا ناف دعب و...اريزن نيلماعلل نوكيل هدبع ىلع ناقرفلا لزن ىذلا دمحلا و ارادقم م تلا ملع ارانم و افرش اھعفرا سف نيدلا مولعلا سئر وھ ىذلا ري ...اھسارو ةي
Katib: Əbdurrəhman b. Ömər Tarix: 1107/1695, Şəvval ayının əvvəli C-11/11677 Şərq istehsalı olan nisbətən nazik, parıltılı vərəqlərə nəsx xətti ilə yazılmışdır. Surələrin adları qırmızı mürəkkəblə, təfsir olunan ayələrin üst hissəsindən qırmızı mürəkkəblə xətt çəıilmişdir. Şərq üsulu ilə səhifələnmişdir. Kənarlarında müəyyən qeydlər aparılmışdır. Cildi tünd zogalı rəngli, əlavə dili olan dəridir. Katib: İbn Məhəmməd Mömin Səadəddin Məhəmməd Tarix: 1121/1709, Həcmi: 383 vərəqdir. C-627/9580 Şərq istehsalı olan vərəqlərə qara mürəkkəblə nəsx xətti ilə yazılmışdır. Bəqərə surəsinin ilk iki vərəqi riqi xətti ilə yazılmışdır. Surələrin adları qara mürəkkəblə yazılmışdır.Təfsir olunan ayələr qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. Bayramova Sevinc 354
Şərq üsulu ilə səhifələnmişdir. Kənarlarında müəyyən qeydlər aparılmışdır. Cildi qara rəngli, üzəri şərq ornamentləri ilə bəzədilmiş dili olan dəridir. Katib: Məhəmməd Əmin b.İshaq Tarix: 939/1532 Həcmi: 465 vərəqdir. B-3175/4800 Avropa istehsalı olan mavi rəngli vərəqlərə nəstəliq elementli nəsx xətti ilə qara mürəkkəblə yazılmışdır. Şərq üsulu ilə səhifələnmişdir. Təfsir edilən surələrin adları qırmızı mürəkkəblə yazılmış, ayələrin üst hissəsindən isə qırmızı mürəkkəblə xətlər çəkilmişdir. Hər vərəqdə 12 sətr var. Sətr aralarında və kənarlarda müəyyən qeydlər aparılmışdır. Əsərdə orta əsr mətnşünaslığına aid nümunələrindən istifadə olunmuşdur. Bu əlyazmada Yasin, Saffat, Rəhman, Vaqiə, Cuma, Talaq, Təhrim, Haqqa, Nuh, Cin, Müzəmmil, Mudəssir, Qiyamət, Mursəlat, Nəbə, Naziat, Əbəsə, Təkvir, İnfitar, İnşiqaq, Buruc, Tariq, Ğasiyə, Fəcr, Bələd, Əlaq, Bəyyinə, Zilzəl, Adiyət, Təkəsur, Huməzə, Qariə, Fil, Qureyş, Kafirun, Nasr, Təbbət, İxlas, Fələq, Nəs surələrinin təfsirləri vardır. Cildi qəhvəyi rəngli, Şərq ornamentləri ilə bəzədilmiş dəridir. Katib: Məhəmməd Vəlid Şeyx Əsli Bəqurlu Tarix: 1220/1805-06, Ramazan ayının 1-i, Çərşənbə günü Həcmi: 223 vərəq B-3286/4911 Əlyazma Avropa istehsalı olan təbii rəngli vərəqlərə qırmızı mürəkkəblə haşiyələnmiş çərçivənin içərisində qara mürəkkəblə səliqəli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Surələrin adları kənarda qara mürəkkəblə yazılmışdır. Təfsir edilən ayələrin üzərindən qırmızı mürəkkəblə xətlər çəkilmişdir. Şərq üsulu ilə səhifələnmişdir. Əvvəli Məryəm surəsinin təfsiri ilə başlayır, sonu Nəs Surəsinin təfsiri ilə bitir. Hər səhifədə 19 sətr var. Cildi qəhvəyi rəngli üzərində narıncı rənglə, Şərq ornamentli naxışlarla bəzədilmiş dəridir. Tarix:1165/1751-52 Ölçüsü: 22x15 B 723/10700 Əlyazma Avropa istehsalı olan vərəqlərə nəstəliq elementli nəsx xətti ilə qara mürəkkəblə yazılmışdır. Vərəqlərin kənarları nəmdən korlanmışdır. Katib: Həsən Ağa b. Qasayri Tarix: 1085/1674 Ölçüsü: 29x19 B 452/2070 Avropa istehsalı olan təbii rəngli vərəqlərə qara, nisbətən narın nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Ourani Kərimin müxtəlif surələrinin
Beyzavi və onun Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda muhafizə olunan “Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil” təfsirinin əlyazma nüsxələri 355
təfsirləri vardır. Təfsir olunan ayələrin üzərindən qırmızı mürəkkəblə xətlər çəkilmişdir. Şərq üsulu ilə səhifələnmişdir. Cildi tünd qəhvəyi rəngli, üzəri şərq ornamentli naxışlarla bəzədilmiş dəridir. Əlyazma əvvəldən naqisdir. Katib: Hafiz Əhməd b. Məhəmməd b. Hacı Xəlil Tarix: 1262/1788, Şəvval ayı Ölçüsü: 21x14 Bundan əlavə əlyazmalar institutunda bu əsərə yazılmış haşiyə və şərhlər də mövcuddur. Ən məhşur haşiyələrdən olan və B-3599/22472 şifrəsi altında qorunub saxlanılan Şeyxzadənin haşiyəsinin poliqrafik təsvirinə nəzər salaq : Şeyxzadə Beyzavinin “Ənvarut-tənzil və əsrarut-təvil” təfsirinə yazdığı haşiyə ilə şöhrət qazanmışdır. O, bir müddət müəllimlik etmiş və həmin təfsiririn mətnini şagirdlərin başa duşməsi üçün, onlarin səviyyəsinə uyğunlaşdırmışdır. Şeyxzadə həmçinin mütəvazi və gözəl xasiyyəti ilə də tanınırdı. Ayələri təfsir edərkən şübhəyə düşdüyündə Allah (c.c) a yönəldiyini və Allah (c.c) tərfindən qəlbinin genişləndiyini deyirdi. Şeyxzadənin vəfat tarixi bəzi qaynaqlarda 951 (1544)-ci il verilsə də, şagirdi Taşköprüzadənin verdiyi 950 (1543) -ci il tarixi daha doğru qəbul edilir 13
əhərlənmiş ağ kağıza qara mürəkkəblə səliqəli və xırda kalliqrafik nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Başlıqlar, هلوق və
لوقا tipli sözlər kinovarla yazılmışdır. Mətndə şərh edilən hissələrin altından qırmızı mürəkkəblə xəttlər çəkilmişdir. Əbdülqəni Nuxəvi tərəfindən mətnin haşiyələrində əsərə çox geniş şərhlər yazılmış və tekstoloji araşdırmalar zamanı aşkar etdiyi nüsxə fərqlərini qeyd etmişdir. Əlyazmanın mətnini bağlamaq üçün əlavə dili olan cildi dəridəndir. Cildin üzərində bir-biri ilə kəsişən xətlərlə birləşdirilmiş 9 ədəd basma medalyonlar vardır. Haşiyənin həcmi 543 vərəqdir. Katib: هداز ىراق هصيلخ ىوخنلا ىنغلا دبع Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə Köçürülmə tarixi: 1256/ 1840-41 Təshih və tədqiq tarixi: 1276/1859-60 Ölçüsü: 25x15 Əvvəli:
...ﷲ ىلص و نيملاعلا بر دمحلا
13 İslam Ansklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2010, 39/ 97-98; K.Şərifov, Ə. N. Xalisəqarizadə kitabxanasının kataloqu, Bakı, 2009, I, səh. 121. Bayramova Sevinc 356
Sonu:
...ةروسلا هذھب قلعتي ام مث ليئارسا ىنب ةروسلا هذھ B-3599/22472. Əsərin 2-ci hissəsini əhatə edən bu mətn Avropa istehsalı olan yüksək keyfiyyətli əhərlənmiş ağ kağıza qara mürəkkəblə, ğözəl və narın kalliqrafik nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Başlıqlar, لوقا və
هلوق tipli sözlər kinovarla yazılmışdır. Əlyazma Şərq və Avropa üslubu ilə səhifələnmişdir. Şərq uslubu qara, Avropa üslubu qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. Səhifə 1b. və 2a.da qırmızı və yaşıl rəngli mürəkkəblə çərçivəyə alınmış fehrist yerləşir. Fehristdən sonra 10a.- ya qədərki vərəqlər boş buraxılmışdır. 10a. vərəqində əsərin, müəllifin və katibin adı kalafon formasinda qara və qırmızı rəngli mürəkkəblə yazılmışdır. Mətində
ﷲ ميحرلا نمحرلا مسب ifadəsi qara, surələrin adları qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. Mətində orjinaldan verilmiş cümlə və sözlərin üzərindən qırmızı və yaşıl mürəkkəblə xətlər çəkilmiş, kənarları şərhlərlə əhatə olunmuşdur. Şərhlər geniış olduğundan bəzi vərəqlərin arasına əlavə yarımvərəqlər artırılmışdır. Əbdülqəni Nuxəvi tərəfindən mətnin haşiyələrində əsərə çox geniş şərhlər yazılmış və tekstoloji araşdırmalar zamanı aşkar etdiyi nüsxə fərqlərini qeyd edilmişdir. Mətində orta əsr mətnşünaslığına dair işarələr vardır. Əlyazmanın cildi əlavə dili olan, tünd qəhvəyi rəngli dəridir. Katib:
هداز ىراق هصيلخ ىوخنلا ىنغلا دبع
Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarizadə Tarixi: 1259/1843. Ölçüsü: 22,5x18,5. Həcmi: 434 vərəqdir. Əvvəli: بايعلاا ىف جوعلاك ىناعملا نم وھو هلوق Sonu:
علا بر دمحلاو نيلسرملا ىلع ملاسلاو نوفصي امع ةزعلا بر كبر ناحبس نيملا
Bunlardan başqa Əlyazmalar institunda Beyzavinin
ملع ىف بابللاا بل بارعلاا(Lubbul-əlbab fi ilmil- irab) əsərinin də B-3424/22634, B-4068, B-733 saylı şriftlərdə mühafizə edilən üç əlyazması vardır. Müəllifin bu əsəri İbn Hacibin “əl- Kafiyə fin-nəhv” adlı əsərinin müxtəsər variantı və şərhidir. Həmin əsər, məhşur alim Birgivi tərəfindən “İmtihanul-Əzkiya” adı ilə şərh edilmişdir 14 . Əsər ərəb 14 Katib Çələbi, yenə orada., İstanbul, 1941, I. səh. 168, 186, Mucəmul-Müəllifin, VI, 97-98; Əli Turqut, Q. Kərim ensklopediyası, II, 181-182, Əli Turqut, Tefsir usulu və Kaynakları, səh. 256. Beyzavi və onun Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda muhafizə olunan “Ənvarut-Tənzil və Əsrarut-Təvil” təfsirinin əlyazma nüsxələri 357
qrammatikasından bəhs edir. B-733 sirifli əlyazmanın poliqrafiq təsvirinə nəzər salaq. Əsərin mətni qara mürəkkəblə Rusiya istehsalı olan kağıza nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Mətnin haşiyələrində göstərilmiş çoxsaylı nüxsə fərqlərindən aydın olur ki, əsərin bu nüsxəsi, başqa əlyazmalarla müqayisəli şəkildə tədqiq olunmuşdur. Şərq və Avropa üsulu ilə səhifələnmişdir. Əsər Əlyazma toplusunun 110b.-115a. vərəqlərini əhatə edir. Cildi, basma medalyonlarla bəzədilmiş tünd qəhvəyi rəngli dəridir. Katib: Əbdül Qəni Nuxəvi Xalisəqarizadə Tarix: 1265/1848-49 Köçürülmə yeri: Şəki, Ölçüsü: 22,5x17 Əvvəli: ...نيمزاجلا عفر ىذللا دمحلا Sonu: شكب تررمو سكتمركلا وحن اتف و ثنوملا “Ənvarut-Tənzil və əsrarut- Təvil” əsərinin əlyazmaları dünyanın bir çox kitabxanalarında qorunub saxlanılır. Son illərə qədər Şərqdə və Qərbdə dəfələrlə çap olunmuşdur. Lakin, əlyazmaların qarşılaşdırılaraq elmi şəkildə nəşri indiyə qədər həyata keçirilməmişdir. Belə bir məsuliyyətli işi, Türkiyədə 2010-cu ildə, Doç. dr. Şadi Eren dörd cild halında, 2011-ci ildə isə, Doç. dr. Abdülvehhab Öztürk beş cild (tam mətn) 3000 səhifə halinda mükəmməl bir tərcümə ilə çap etdirib oxucuların ixtiyarına vermışdirlər.
Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|