Innovaciyalar ministirligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASİ JOQARİ BILIMLENDIRIW, PÁN HÁM
INNOVACIYALAR MINISTIRLIGI
BERDAQ ATİNDAǴİ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

BIOLOGIYA FAKULTETI
EKOLOGIYA HÁM TOPİRAQTANİW KAFEDRASI
«Topıraq hám qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı» páninen
KURS JUMISI
Tema: «Atmosfera hawasına antropogen tásir»

Orınlaǵan: Topıraqtanıw qánigeligi 4A kurs
studenti Urazbaeva K.
Qabıl qılǵan: b.i.b.f.d. Matmuratov M.

Kurs jumısın tapsırıw sánesi “___”_____2023-j.	________________ (qolı) ________________ (qolı)	Kurs jumısı tekserilgen waqtı “___”_____2023-j.
Kurs jumısın qorǵaǵan sánesi “___”_____2023-j. Baha“___”_______		Komissiya aǵzaları: ______________________ ______________________

NÓKIS-2023
MAZMUNÍ

KIRISIW.......................................................................................................		3
I BAP. ATMOSFERANÍŃ ANTROPOGEN PATASLANÍW MASHQALASÍ
1.1.	Atmosferanıń pataslanıwı hám onıń kelip shıǵıwı........................	5
1.2.	Atmosferanıń jasalma antropogen pataslanıwı.............................	10
1.3.	Avtotransport shıǵındılarınan hawanıń pataslanıwı......................	15
II.BAP. ATMOSFERANÍŃ PATASLANÍW AQÍBETLERI HÁM ONÍ SAPLASTÍRÍW ILAJLARÍ
2.1.	Atmosferanı pataslanıwınıń aqıbetleri..........................................	18
2.2.	Atmosfera hawasınıń tazalıǵın saqlaw..........................................	19
2.3.	Atmosfera hawasın qorǵawdıń tiykarǵı baǵdarları.......................	21
2.4.	Atmosferanı qorǵaw quralları……………………………………	24
JUWMAQ...................................................................................................... PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR......................................................		28
		30

Kirisiw
2019-jıldıń 13-mart kúni “Atmosfera hawasın qorǵaw haqqında” ǵı nızamǵa muwapıq, húkimet atmosfera hawasın qorǵaw salasında birden-bir mámleket siyasatın ámelge asırıwdı támiyinleydi. Atmosfera hawasın pataslantıratuǵın ele-mentler shıǵarıw normativleri húkimet tárepinen belgilenetuǵın boldı.
Insaniyat turmısı ushın eń zárúrli faktor bolǵan atmosfera hawasın qorǵaw, onıń sapa kórsetkishlerin ekologiyalıq normativlerge sáykesligin támiyinlew bú-gingi kúnniń global máselelerinen biri bolıp tabıladı. Atmosfera hawasınıń patasla-nıwı ósimlik, haywanat, ulıwma, barlıq tiri janzatlarǵa zıyanlı tásir kórsetedi.
Birlesken Milletler Shólkeminiń maǵlıwmatına kóre, dúnyada on danadan toǵız adam pataslanǵan hawadan nápes aladı. Jer júziniń 91 % xalqı hawası patas-lanǵan aymaqlarda jasap atır. Adamlardaǵı júrek kesellikleriniń 25 %, ókpe kesel-likleri hám ókpe rakınıń 43 % pataslanǵan hawadan dem alıw nátiyjesinde kelip shıǵıp atır. Atmosfera hawasınıń pataslanıwı tekǵana insan, bálki qorshaǵan orta-lıq, ósimlik hám haywanat dúnyasına da unamsız tásir kórsetedi.
Usınıń menen birgelikte, atmosfera hawasına shıǵarılıp atırǵan ıssıxana gazlerı global jılıwǵa alıp keletuǵın klimat ózgerislerin keltirip shıǵaradı. Dúnya kóleminde atmosfera hawasına shıǵarılıp atırǵan shıǵındılar muǵdarı sol pátde ketsa, global jılıw hám klimat ózgerisleri nátiyjesi júdá awır aqıbetlerge alıp keliwi múmkinligi bóljanbaqda.
Sońǵı jıllarda atmosfera hawasınıń pataslanıwında antropogen tásirdiń róli keskin artıp baratır. Islep shıǵarıw kárxanaları, avtomobillerdiń kóbeyiwi atmo-sferaǵa taslanıp atırǵan shıǵındılar muǵdarınıń artıwına sebep bolıp atır.
Jurtımızda 99,5 mıń turaqlı pataslantıratuǵın derekke iye 3,5 mińnan aslam islep shıǵarıw kárxanaları hám de 2,816 mln. nan artıq kóshpeli pataslandıratuǵın derekler, yaǵnıy avtotransport quralları bar.
Hár jılı atmosfera hawasına 200 million tonnadan artıq karbon oksidi hám dioksid, 150 million tonna kúkirt dioksidi, 50 million tonnadan artıq azot oksidi, shama menen birdey muǵdardaǵı uglevodorodlar kiredi. Bunnan tısqarı, atmo-sferaǵa júdá kóp muǵdardaǵı mayda bólekler shıǵarıladı, olar atmosfera aerozollar-dı payda etedi (jılına 200 den 400 million tonnaǵa shekem).
Sońǵı 100 jıl ishinde qazıp alınatuǵın janar maydıń turaqlı túrde ósip barıwı nátiyjesinde CO₂ muǵdarı 10 % ge asdı. Awıllıq jerlerde hawanı pataslantıratuǵın elementlerge ammiak, vodorod sulfidi hám pestitsidler kiredi.