İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türkçülük, onun mahiyyəti və əsas istiqamətləri.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 57
mütərəqqi ruhlu İslamda axtarılmalı; 2) dini kimliklə (İslamla) milli kimlik (Türklük) isə bir-birinə nəinki ziddir, hətta bir-birini tamamlayır. Ağaoğlunda «İslam milətçiliyi» nəzəriyyəsinin yaranma- sında «İttihadi-İslam» konsepsiyasını irəli sürən Cəmaləddin Əfqaninin mühüm təsiri olmuşdur. Əvvəlcədən qeyd edək ki, Əfqaninin milliyyətə, millətə baxışı Rəsulzadə üzərində hansı təsiri buraxmışdırsa da, Ağaoğlu üzərində də İslama münasibəti eyni məna kəsb etmişdir. Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, Əfqani «müsəl- man xalqlarını ilkin İslama qayıtmağa, ləyaqətsiz hökmdarlara qarşı açıq mübarizəyə qoşulmağa çağırırdı. Eyni zamanda o, ruhaniləri amansızcasına tənqid edir, onların «boş dialektika və sxolastikasını» məsxərəyə qoyur, onların riyakarlığına və həyasızlığına gülürdü… Bütün ölkələrin müsəlmanları onun səsində nə isə tanış, eyni zamanda yeni çalarlar hiss edirdilər» [28, 136]. Əfqaninin bu ideyalarını müsbət dəyərləndirən Ağaoğlunun fikrincə, Şərqdə nümunəvi ictimai xadim olan bu şəxs, eyni zamanda özünün gələcək davamçılarının fəaliyyəti üçün proqram tərtib etmiş və bu davamçıların inkişaf etdirməli olduqları ideyaları göstərmişdir. Q.Mustafayevə görə, Ağaoğlu «İslam birliyi»nə həsr etdiyi yazılarında Əfqaninin fikirləri ilə razılaşdığını bildirmiş, eyni zamanda «İslam şərqinin böhrandan çıxmasının yolunu «islamın bərpasında», islam millətçiliyində görmüşdü» [159, 93]. Doğrudan da, «Müsəlman xalqlarının vəziyyəti» (1903- 1904) silsilə məqalələrində İslam dünyasının yarımcan vəziyyətdə olması fikrini qəbul edən Ağaoğlu yazırdı ki, taleyin zərbələrindən sarsılıb məyus olmuş müsəlmanlar indi gəzib bu fəlakətin onların üzərinə haradan gəldiyini axtarır və vəziyyəti düzəltmək haqqında fikirləşirlər. Halbuki müsəlmanların islahat www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
58 58 dövrünü keçmələrinin vaxtı çoxdan çatmışdır [250]. Müsəlman- ların qəflət yuxusundan oyadacaq müsəlman islahatçısının yolunu gözləyən Ağaoğlunun fikrincə, hər bir müsəlman milləti ilkin İslama əməl etməklə yanaşı, Qərb mədəniyyətinin müsbət dəyərlərini də mənimsəməli və Avropa millətləri kimi inkişaf etməlidirlər. Çünki İslam dini bədbinlik deyil, nikbinlik və tərəqqipərvərlik dinidir. O yazırdı: «Nə Quran, nə də şəriət özlüyündə tərəqqinin düşməni deyildir; özlərini İslam ideyasının daşıyıcıları hesab edən şeyxlər və üləmalar bəd məqsədlərlə oradakı fikirləri təhrif edib, onları mədəniyyətin barışmaz düşmənlərinə çevirmişlər» [6, 50]. Bizcə, Ağaoğlu «İslam millətçiliyi»nin elmi-nəzri əsas- larını «Panislamizm və onun xarakteri» məqaləsində vermişdi: «İslam ayrı-ayrı xalqların: ərəb, türk, fars, zənci, tacik və sairələrin özünəməxsus fərdi etiqadlarındakı, adət-ənənə- lərindəki, hətta dil və geyimlərindəki fərqi aradan qaldırmış – niverləmiş, sözün tam mənasında onları fatehlərin assimilyasiya- sına məruz qoymuşdur. Hal-hazırda müsəlman xalqlarının lüğətində millət məfhumuna uyğun olan bir istilah axtarmaq yersiz olar. Çünki onların hamısı bu mənanı ifadə edən ümumi bir istilahı – ərəbəcə «millət» sözünü işlədirlər. Bu istilah isə irqi, qövmi, etnik, hətta əxlaqi birliyi deyil, hər şeydən əvvəl dini birliyi ifadə edir» [251]. Bu mənada, onun fikrincə, «panislamizm» ideyası İslam dininin özündə, onun nəzəriyyə və tarixində ehtiva edilmişdir: «Quran, hər cür millətçiliyə düşməndir. Ümumbəşərilik demək olan İslam milli əlahiddəliyi, irqi ayrı-seçkiliyi, silki xurafat və ənənələri zəiflətməyə çalışır. İslama görə, ona iman gətirən bütün insanlar qardaşdırlar, hamı Allah və Quran qarşısında bərabərdir. Nə türk, nə ərəb, nə fars, nə hindu, nə zənci, nə ağ var: hamı müsəlmandır, bərabər və
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 59
birdir, hamı eyni bir Atanın (Allahın – F.Ə.), sevən bir Atanın övladlarıdır, fərq yalnız Ona itaət edənin dərəcəsindədir. Bu ideya Quranda ümumi müddəa şəklində deyil, aydın və rəsmi şəkildə ifadə edilmişdir: «müsəlmanlar qardaşdırlar»» [251]. Q.Mustafayev yazırdı ki, «İslam millətçiliyi»ni irəli sürməklə Ə.Ağaoğlu və digər milli-burjua ziyalılar açıq şəkildə olmasa da, üstüörtülü olaraq dini-millətçilik yolunu birinci plana çəkir və müsəlmanları-türkləri dini millətçiliyin bayrağı altında toplamağa çalışmışlar: «Burjua millətçiləri Azərbaycan xalqının maarif və mədəniyyəti yolunda maarifçilərin mübarizəsini islam maarifi və mədəniyyəti uğrunda mübarizə istiqamətinə yönəltməyə çalışır, onların köməyi ilə islam dini ilə elmi barışdırmaq, «islam mədəniyyətini» «qərb mədəniyyətinə» qarşı qoymaq, islamı müasirləşdirmək, islam ruhaniliyini çarizmin təsirindən xilas edib, islam millətçiliyi axınına cəlb etmək istəyirdilər» [159, 97]. Bizcə, sosial-demokratların, o cümlədən bolşeviklərin kommunizm utopiyası kimi, mütərəqqi islamçıların da bəzən «İslam birliyi» ideyasını siyasiləşdirmələrində qeyri-adi heç nə yoxdur. Başqa sözlə, sosial-demokrtalar kommunizm ideyasına hansı şəkildə yanaşırdılarsa, bir qədər fərqli şəkildə islamçılar da «İslam birliyi» ideyasının gerçəkləşməsinə bir o qədər ümid bəsləyirdilər. Digər tərəfdən o fikirlə də razılaşmaq olmaz ki, Ə.Ağa- oğlu və digər milli aydınlarımız İslam mədəniyyətini Qərb mədəniyyətinə qarşı qoymuşdular. Doğrudur, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bu cür mühafizəkar ziyalılarımız olmuşdur, ancaq hər iki mədəniyyətin ortaq nöqtələrindən çıxış edən mütəfəkkirlərmiz də var idi. Ə.Ağaoğlu da məhz belə bir mövqe tutaraq İslam mədəniyyəti ilə Qərb mədəniyyətinin bir-birini inkar etmədiyini vurğulamışdır: «Birləşmə mənasında keçmişə www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
60 60 qayıtmağı təbliğ edən panislamizm, eyni zamanda müsəlmanlar arasında müasir həyatın köklü və biryolluq dəyişdirilməsində təkid edir… Bu, vaxtilə yalnız müsəlmanların malı olan iqtisadi, siyasi və mədəni fütuhatlar sahəsindəki təkiddir… Bir sözlə, Avropa ağıl tərzi və yeni müsəlman meyli möcübincə islamçılıq ideyalarında panislamizm və yevropeizm anlayışı sinonimi xarakteri kəsb etmişdir» [251]. O, bununla da Avropada mövcud olan demokratik dəyərlərin – siyasi, vicdani, mənəvi və s. azadlıqların islama zidd olmadığını əksinə, bu amillərin Quranda öz əksini tapdığını göstərmişdir. Q.Mustafayevə görə, bununla da «ictimai-tarixi hadisələrə idealist-dini mövqedən yanaşan Ə.Ağayev özü-özünü inkar edir. O, bir əli ilə dində yeniliyin zəruriliyini yazır, digər əli ilə onu pozur» [159, 89]. Bizcə, Ağaoğlu bir çoxlarından fərqli olaraq İslam dininin demokratik dəyərlərə zidd olmadığını, bu dəyərlərin həmişə İslamda olduğunu və bu gün də olmasını önə çəkməklə öz-özünü inkar deyil, əksinə təsdiq yolunu tutmuşdur. Gördüyümüz kimi, Azərbaycanda milli ideyalardan biri olan islamçılığa münasibət 100 il bundan əvvəl olduğu kimi bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Doğrudur, dinə münasibət Konstitusiyada açıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Ancaq bununla yanaşı, dinə münasibətdə cəmiyyət daxilində müəyyən problemlər hələ qalmaqdadır. Bu xüsusilə, özünü müxtəlif təbəqələrin dinə-İslama fərqli münasibətlərində büruzə verirr. Məsələn, bəziləri hesab edirlər ki, milli ideyalardan biri kimi İslama daha çox önəm verilməlidir. Çünki İslam millətlər və etnoslar arasında heç bir fərq qoymur. Başqa sözlə, «müsəlmanlar qardaşdırlar» prinsipi irəli çəkilərək milli ideologiyanın aparıcı ideya xəttinə çevrilməlidir. İlk baxışda, bunun doğru olduğu qənaətinə gəlinə bilər. Ancaq məsələnin
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 61
mahiyyətinə dərindən nüfuz etsək görərik ki, İslam dini bir ölkədə yaşayan müxtəlif etnosları birləşdirən amil təsiri bağışlasa da, o son nəticə olaraq dövlətin işlərinə qarışanda vəziyyət tamamilə başqa rəng ala bilər. Necə ki, əsrlər boyu dinin dövlət üzərində nüfuz etdiyi dövrlərdə həmişə ciddi problemlər yaşanmışdı. Yəni bu zaman istər-istəməz din xadimləri İslam dininin nüfuzundan istifadə edərək dövlətin siyasi-ideoloji həyatında aparıcı mövqeyə sahib olmuşlar. Hətta, orta əsr bir sıra müsəlman və xristian dövlətlərində hakimiyyət başçıları istəmə- dikləri halda, din xadimlərinin təzyiqi ilə bir sıra ağılasığmaz qərarlar qəbul etməyə məcbur olmuşlar. Özəlliklə də, bu, dünyəvi elmləri təbliğ və müdafiə edən alimlər üçün faciəli aqibətlə nəticələnmişdir. Ona görə də əvvəlcə xristian, daha sonra bir çox müsəlman ölkələri dini dövlət siyasətindən ayırmaq qərarı vermişlər. Bu mərhələ Avropa da daha uğurla və sürətlə həyata keçdiyi halda, müsəlman dünyasında bu proses həm uğursuz, həm də ləng şəkildə getmişdir. Çox təəssüf ki, bu gün də müsəlman dünyası həmin məsələlərdə böhran yaşamaqdadır. Hətta, işin maraqlı tərəfi odur ki, dini dövlətdən ayırmış bəzi müsəlman ölkələrində əks proses getməkdədir. Yəni bəzi müsəlman ölkələrində dinlə dövlətin bir araya gəlməsi istisna olunmur. Hər halda, bu bir faktdır ki, müsəlman-türk dünyasında ilk dəfə dini dövlətdən ayıran Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918- 1920) olmuşdur. Özü də həmin dövrdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin başçıları bu siyasəti çox uğurla həyata keçirmişlər. Yəni onlar milli ideya kimi bir tərəfdən türkçülüyə öncüllük vermiş, digər tərəfdən islamçılığı dini-əxlaqi dəyər kimi gənc dövlətin əsas sütunlarından biri olaraq qəbul etmişlər. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
62 62 Bununla da, Azərbaycan milli ideyasının aparıcılığı türkçülüyə verilsə də, islamçılıq dini etiqad və inancı kimi onunla bir bütöv halına gətirilmişdir. Beləliklə, bir növ din ideyası ilə millilik ideyası Azərbaycan milli ideologiyasının ayrılmaz tərkib hissələrinə çevrilmişlər. Burada isə islamçılığın milli ideologiyanını sütunlarından biri kimi toxnulmazlığı qalmaqla dövlətin varlığında millilik ideyasının (türkçülüyün) şəksiz liderliyi qəbul edilmişdir. Fikrimizcə, bu gün İslama-islamçılığa münasibət məhz bu prinsiplər əsasında olmalıdır. Çünki milli dövlətin müstəqilliyi üçün bundan doğru bir xətt ola bilməz. Hər halda, Birləşmiş Millətlər Təşkilatına adından da göründüyü kimi, bu beynəlxalq quruma üzv olanlar dini inanclarına görə deyil, ilk növbədə milli kimlik baxımından təmsil olunurlar. Yəni, burada əsas meyar «millət»lə bağlıdır. Deməli, Azərbaycan Respublikasında da milli ideyalar arasında millilik (türklük) ideyasının öncüllüyü əsas şərtdir. Bu həm millətin varlığının təsdiqi, həm də demokratik dövlət quruculuğu ilə birbaşa bağlıdır. Türkçülük, onun mahiyyəti və əsas istiqamətləri. Milli fəlsəfi fikir tariximizdə milli ideyalardan biri və birincisi turklükdür – milli kimlikdir, milli özünüdərkdir, milli özünü- təyindir. Bu mənada, Azərbaycan milli ideologiyasının əsas milli ideyası türklükdür, Azərbaycan türk milliyyətçiliyidir, Azərbay- can türk millətidir. Türkçülük olmadan Azərbaycan milləti, Azərbaycan dövləti, azərbaycanlılıq heç bir məna kəsb etməz. Çünki müəyyən bir coğrafiyada çoxluq təşkil edən etnosların vahid dildə danışmaları, adət-ənənələrə sahib olmaları, mədəniyyətə və tarixi keçmişə sahib olmaları, iqtisadi çıxarları olmalıdır ki, bununla da özlərini milliyyət və millət kimi
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 63
tanısınlar. Özəlliklə, müstəmləkə halına gətirilmiş, zaman-zaman milli-mənəvi dəyərlərinə qəsd edilmiş bir millət üçün yenidən milli özünüdərk, milli özünütəyin əsas və vacib ideyalardan biri- dir. Fikrimizcə, istisna hal olaraq, yalnız bu cür milli ideya – milli özünəməxsusluq, milli özünütəyin yetərli ola bilər ki, digər ideyaların yardımı olmadan belə milli ideologiyaya çevrilsin. Ancaq bunun çox zor olmasını da söyləmədən keçmək mümkün deyildir. Buna başlıca səbəb də milli özünəməxsusluğun, milliliyin əksər hallarda mürtəce millətçilik-şovinizm kimi yozulmasıdır. Bu mənada, müstəmləkə halında olan bir millətin milli özünəməxsusluqdan çıxış edərək milli azadlıq uğrunda mübarizə aparması nə qədər müsbət sayılırsa, artıq müstəqillik əldə etmiş millətin həmin ideyanı eynilə uyğulamağa davam etməsi bir o qədər də mənfi qəbul edilir. Ona görə də XX yüzilin əvvəllərində milli azadlıq hərəkatı uğrunda mübarizə aparan Azərbaycan xalqının əsas milli ideyasının türkçülük olması nə qədər təbiidirsə, 1930-cu illərin sonlarından etibarən Sovetlər Birliyi dövründə, eləcə də hazırda müstəqil Azərbaycan Respublikasında məsələnin bu cür qoyuluşuna birmənalı baxışın olmaması da anlaşılandır. Bu baxımdan biz, araşdırıdığımız dövrdə Azərbaycan Cümhuriy- yətinin yaranmasında və inkişafında türkçülüyün oynadığı əvəzsiz rolu indiki zamanın baxışından deyil, dövrünün tələblərinə və şəraitinə görə dəyərləndirmişik. Həmin dövrün əsas tələbi də ondan ibarət idi ki, müstəmləkədən azad olmaq istəyən bütün millətlər kimi Azərbaycan türklərinin də məhz milli özünütəyindən – türkçülükdən çıxış etməkdən başqa bir yolu yox idi. Çünki türkçülük çar Rusiyasının müstəmləkəsi halına gətirilmiş Qafqaz-Azərbaycan müsəlmanlarının yeni bir dövlət qurmağın əsas xətti idi. Ən azı ona görə ki, Qafqaz müsəl- www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
64 64 manlarının, o cümlədən Azərbaycan müsəlmanlarının böyük əksəriyyəti nə qədər İslama-müsəlmanlığa bağlı olursa-olsunlar, nə qədər marksizm-leninzmə rəğbət göstərirlər göstərsinlər ilk növbədə, özlərini türk kimi tanıyır və türk mədəniyyətinə aid edirdilər. Eyni zamanda, yalnız Qafqaz deyil, çar Rusiyasının müsəlman əhalisinin böyük əksəriyyəti də türk-tatar xalqları adlanan bir türk millətinə, yaxud da türk irqinə aid edilirdi. Bu baxımdan çar Rusiyasında, o cümlədən Qafqazda yaşayan müsəlmanların milli azadlıq hərəkatı uğrunda mübarizədə əsas milli ideya olaraq türkçülüyü qəbul etmələri çox təbii idi. Xüsusilə də, din ideyasının heç cürə özünü doğrulda, yəni qeyri-müəyyən «İslam birliyi» ideyasının gerçəkləşə bilmə- yəcəyi bir dövrdə Azərbaycan milli ideyası kimi türkçülüyün aparıcı yer tutması başa düşüləndir. Doğrudur, ilk dövrlərdə türk- çülük də islamçılıq, «İslam birliyi» ideyası kimi ümumi xarakter daşımış, bəzi türk ideoloqlar bunun əsasında Turan imperiyasını dirçəltmək haqqında mülahizələr belə yürütmüş, hətta Ənvər paşa kimi hərbi sərkərdələr silah gücünə bunu reallaşdırmağa çalışmışlar. Bütün bunlara baxmayaraq, fikrimizcə, türkçülük din ideyasından - «İslam birliyi»ndən fərqli olaraq milli ideologiya- nın formalaşmasında əsas rol oynayaraq Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranmasında həlledici rola malik olmuşdur. Əslində burada heç bir fikir ixtilafından, ziddiyyətdən söhbət gedə bilməz. Milli aydınların əsas məqsədi birdir: müsəlman-türk aləminin qurtuluşu. Bu qurtuluş yolunda isə bir qədər fərqli taktikaların seçilməsi, fərqli mülahizələrin səslənməsi təbiidir. Digər tərəfdən bütün türklər, o cümlədən müsəlman türkləri üçün bir neçə minilliklər din və millət (şamanlıq və türklük, Göy Tanrıçılıq və türklük, islamlıq və türklük və b.) demək olar ki, eyni mahiyyət daşımışdır. Bu
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 65
baxımdan, həmin dövrdə milli-demokratik cəbhəni təmsil edən ziyalılarımızdan bir qisminin, müsəlman-türk dünyasının nicatı üçün İslamla çulğalaşmış Türklüyə (Ə.Hüseynzadə və b.), digərlərinin Türklüklə çulğalaşmış İslama (Ə.Ağaoğlu və b.) üstünlük verməsi təbiidir. Türkçülüyün yaranması məsələsinə ümumi şəkildə nəzər yetirsək görərik ki, bütövlükdə türkçülük üç mərhələdən: 1)
lük); 2) siyasi-ideoloji türkçülük (Türk xalqlarının birliyi, Turan birliyi və s.); 3) etnik türkçülük (Türkiyə türkçülüyü, Azərbaycan türkçülüyü, Türküstan türkçülüyü və s.) keçmişdir. Mədəni türkçülük. Türkçülüyün ilk mərhələsi olan mədəni türkçülüyün yaranmasına başlıca səbəb XVIII əsrdən başlayaraq müsəlman dövlətlərinin, o cümlədən Osmanlı və Səfəvilər kimi türk imperiyalarının Avropa dövlətləri ilə müqayisədə elm, təhsil, texnoloji və başqa sahələrdə geri qalması, get-gedə tənəzzülə uğraması idi. XIX əsrdən etibarən türk aydınları bundan çıxış yolu axtarmağa başlamış və belə nəticəyə gəlmişlər ki, tənəzzüldən qurtulmaq üçün yalnız Avropa mədəniyyətini, texnologiyasını təqlid yetərli ola bilməz. Bu baxımdan, onlar bir millət üçün vacib olan soykök, dil, mədəniyyət və tarix sahələrini tədqiq etməyə başlamış, bununla da türkçülüyün ibtidasının, yəni mədəni türkçülüyün əsasını qoymuşlar. Əslində ilk türk aydınları sistemli şəkildə deyil, daha çox parakəndə halda türk dili, türk ədəbiyyatı, türk mədəniyyəti sahəsində müəyyən işlər görüblər. Ancaq bütün türk coğrafiyasında bir-birindən xəbərsiz, sistemsiz şəkildə yaranan mədəni türkçülük çox keçmədən ümumtürk mədəniyyətini, ədəbiyyatını, dilini hədəfləmişdir. Bununla da, türk coğrafiyasını özündə əhatə edən mədəni «Türk birliyi» və yaxud da «Turan
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
66 66 birliyi» ideyaları yaranmışdı. Fikrimizcə, ümumiyyətlə türklüyü və türkçülüyü də bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Türklük daha çox sadəcə şəxsi kimliyini, danışdığı dili, tapındığı adət- ənənələri türk olaraq qəbul edib bununla kifayətlənməkdirsə, türkçülük millətdə milli ruh, mili düşüncə, milli özünüdərk uğrunda mübarizə aparmaq, bir sözlə onu məfkurə halına gətirməkdir. Bunu, M.Ə.Rəsulzadə belə ifadə etmişdi: «Türklüklə türkçülük arasında böyük fərq vardır. O fərq nədir? …Millətdə milli ruh, milli düşüncə, milli özünütanıma, milli şəxsiyyət lazımdır. Biz millətə bunu verməyə çalışırız» [34, 260].
Qeyd edək ki, mədəni türkçülük XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, eyni vaxtda Türkiyə, Azərbaycan, Krım, Türküstan, Uyğurustan və başqa türk ellərində yaşayan aydınlarımızın – İ.Şinasi, Əhməd Vefik Paşa, M.Cəlalləddin Paşa, Süleyman Paşa, Şeyx Süleyman Əfəndi, Ə.Cevdət, Ə.Mithəd, A.A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, N.Kamal, H.Zər- dabi, Ş.Mərcani, İ.Qaspıralı və başqalarının mədəni-fəlsəfi irsində özünü büruzə vermişdi. Fikrimizcə, ilk dövrlərdə türkçülüyün siyasiləşə bilməməsinə əsas səbəb dini-ideoloji amillər, yəni sufilik, mövlanəlik, şiəlik, osmançılıq, islamçılıq və b. təlimlərin təsiri altında olması olmuşdur. Bu mənada ilk siyasi türkçülərdən Y.Akçuraoğlu düzgün qeyd edirdi ki, XIX əsrin ikinci yarısında türkçülükləri aydın və şüurlu olan Osmanlı türk ziyalıları (Ə.Vefik, M.Cəlaləddin, Süleyman Paşa və b.) belə siyasətdə türkçülüyə deyil, «islam birliyi» və «osmanlı milliyyəti»nə önəm vermişlər. Ən yaxşı halda bu dövrdə türkçülük həmin anlayışlarla qarışmış şəkildə olmuşdur [22, 80]. Kataloq: yenii -> yeni kitablar yenii -> NƏSĠman yaqublu yenii -> Feyruz Bağırov yenii -> ĠƏMĠstan nəZĠRLĠ yeni kitablar -> Айэцн Щясяноьлу е р м я н и с и н д р о м у yeni kitablar -> Ġntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında yeni kitablar -> Yusifov E. F., Hacıyev V. C yeni kitablar -> R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ yeni kitablar -> Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|