Iqlim o‘zgarishi va ekologik masalalar. Atrof-muhit muammolari yuzaga kelishida iqtisodiyotning roli. Ekologik iqtisodiyot va atrof-muhit

Atrof-muhit muammolari yuzaga kelishida iqtisodiyotning roli

Reja:
Kirish

1. 
   Iqlim o‘zgarishi va ekologik masalalar.
   
2. 
   Atrof-muhit muammolari yuzaga kelishida iqtisodiyotning roli.
   
3. 
   Ekologik iqtisodiyot va atrof-muhit
   

KIRISH
Inson paydo bo‘libdiki, doimiy ravishda tabiat bilan uyg‘un holda munosabatga kirishib kelmoqda. Biroq hozirgi kunga kelib, yer yuzida insoniyatning asrlar osha ko‘payib kelayotganligi tabiatga bo‘lgan munosabatni tubdan o‘zgartirib yubordi. Shu jihatdan bugungi kunda kelajak avlodni tarbiyalashda ekologik ta’lim-tarbiyani kuchaytirish, atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini yaxshilash, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish orqali tabiatga keltirilayotgan zararning oldini olish, ekologigik muammolar keskinlashuvini bartaraf etishning samarali yechimlarini topish o‘z yechimini kutayotgan asosiy vazifalardan hisoblanadi. Jamiyat tabiat rivojlanishining oliy bosqichi bo‘lib, alohida ijtimoiy mazmunga ega. Tabiat va jamiyat o‘zaro uzviy bog‘langan bir butun materiyaning ikki qismi, o‘ziga xos ijtimoiy ekotizim hisoblanadi. Tabiat va jamiyatning o‘zaro aloqadorlik tizimida inson markaziy o‘rinni egallaydi. Inson bir vaqtning o‘zida ham tabiat, ham jamiyatning ajralmas qismi bo‘lib, bioijtimoiy mohiyatga ega. Yoshlarning atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitga salbiy ta’sirning oldini olish muammolarini muvaffaqiyatli hal qilish borasidagi bilimlarni o‘zlashtirish orqali mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, global iqlim o‘zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo‘jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish borasidagi kabi nazariy va amaliy ko‘nikmalar hosil qiladi. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasida 4 bevosita atrof-muhit va ekologiya, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, shuningdek, yer va suv resurslaridan oqilona foydalanish, sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, oziqovqat xavfsizligini ta’minlash, tuproq-iqlim sharoitiga mos, qurg‘oqchilik, sho‘rlik, issiqlik va kasalliklarga chidamli qishloq xo‘jaligi ekinlari navlari va hayvonot turlarini yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarini kengaytirish masalalari ta’kidlab o‘tilgan1 . Ushbu darslik Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tavsiya etilgan Davlat ta’lim standartlari va o‘quv reja-dasturlariga mos keladi. “Atrof - muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti” moduli bo‘yicha barcha yo‘nalishlar doirasida o‘rganiladigan maxsus fanlarni o‘qitishda ham foydalanish mumkin. Mualliflar jamoasi tomonidan ushbu fanning mazmuni bo‘yicha yetarlicha, to‘liq hajmi bo‘yicha ixcham, shuningdek, bayon etilishi bo‘yicha keng ommabop tarzda talabalarga tushunarli bo‘lgan ilmiy tusda darslik yaratishga harakat qilingan. Darslikni tayyorlashda atrof-muhit muhofazasi va tabiiy resurslar iqtisodiyoti bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan xorijiy mamlakatlar olimlari, MDH davlatlari va respublikamizda shu sohada tadqiqot olib borgan olimlarning tadqiqotlari natijalari, mahalliy va xorijiy adabiyotlar, davlat statistikа qo‘mitasi ma’lumotlaridan foydalanilgan.

1. 
   Tabiat insonning barcha hayotiy ehtiyojlarini qondiruvchi noyob va betakror manbadir. Insoniyat va tabiat o‘rtasidagi mavjud muvozanat esa shu qadar nozik, o‘zaro bog‘liq, o‘zaro tobe va shunchalar zaifki, gohida u yoki bu inqiroz, falokat yoki halokatning ibtidosini ilg‘ash juda mushkuldir. Ba’zi hisob-kitoblarga ko‘ra, 2050-yilga kelib, sayyoramiz aholisi 8,0 mlrdga yetadi. Mavjud noekologik texnologiyalar sharoitida bu atrof-muhit sifatining keskin yomonlashuvi, suv va havo havzalarining keskin ifloslanishi, tabiiy resurslarining kamayishi, ko‘plab murakkab iqtisodiy, energetik, oziq-ovqat hamda ijtimoiy-siyosiy muammolarga olib kelishini tushunish qiyin emas, hatto hozirda kunda bu kabi oqibatlarning shohidi bo‘lmoqdamiz. XXI asr chegarasida yuzaga kelgan vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlab topish uchun zamonaviy muammolarni hal qilish va kelgusida ularning oldini olishga yo‘naltirilgan barqaror taraqqiyot konsepsiyasi ishlab chiqildi. “Barqaror taraqqiyot” atamasi (Sustainable Development) ingliz tilidan kelib chiqqan bo‘lib, uni turg‘un, qo‘llab-quvvatlanayotgan, avaylanayotgan, 6 davomli, uzluksiz rivojlanish deb tarjima qilish mumkin. Adabiyotda ushbu tushunchaning yuzdan ortiq ifodalarini uchratish mumkin. Uning ko‘p ishlatiladigan ifodasi 1987-yilda e’lon qilingan “Bizning umumiy kelajagimiz” mavzusidagi ma’ruzada keltirilgan. Unga ko‘ra, “Barqaror taraqqiyot” deganda hozirgi avlod hayotiy ehtiyojlarini kelgusi avlodlar ehtiyojlarini qondirishga zarar yetkazmasdan amalga oshiriladigan rivojlanish tushuniladi.2 Hozirgi kunda butun dunyoda keng miqyosda tan olingan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror taraqqiyot konsepsiyasi 1992-yilda Rio de Janeyroda tashkil qilingan, dunyo mamlakatlari rahbarlarining eng yirik uchrashuvlaridan biri sanalgan yig‘ilishda tasdiqlangan. Mazkur forumda ishtirok etgan 179 mamlakatning siyosiy va diniy rahbarlari, yuqori lavozimdagi vakillari o‘zlariga istiqbolda jahon taraqqiyotini barqarorlashtirish majburiyatini oldilar va bu iqtisodiy o‘sishni to‘xtatib qo‘yishni emas, balki kelgusi avlodlarning katta miqdordagi ehtiyojlarini ko‘zda tutadi. Agar insoniyatning barcha tarixiy tamadduni davomida butun tabiat va uning resurslari cheksiz va bitmastuganmasdek ko‘ringan bo‘lsa, sanoat taraqqiyoti davri, ya’ni oxirgi ikki asr bunday tasavvurning butunlay xato ekanligini isbotlab bergani tobora aniq va ravshan bo‘lib bormoqda. Ma’lumot uchun. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 2030-yilga borib, global isish tufayli jahon iqtisodiyotiga yiliga 2 trillion AQSh dollari miqdorida zarar yetishi mumkinligini ma’lum qildi. Ma’lumki, iqlimning o‘zgarib borishi va uning atrof-muhitga ta’siri XXI asrning eng asosiy muammolaridan biri bo‘lib insoniyat oldida turgan jiddiy muammolardan biri hisoblanadi. Bunda antropogen holatning faol ta’siri ostida tuproq qatlami va biologik xilma-xillikni saqlab qolish muhim ahamiyatga ega. 2 World Comission on Environment and Development. Our common future. Oxford University Press, Oxford, 1987. 7 Yer iqlimi ham tabiiy ravishda, ham antropogen omillar ta’sirida o‘zgaradi. Iqlimiy sistemaning har bir tashkil etuvchisi turlicha vaqt shkalasi oralig‘ida o‘zaradi. Tabiiy iqlim o‘zgarishlarini bilish inson faoliyati tufayli kechadigan iqlim o‘zgarishi jarayonlarini chuqur anglab yetishga imkon beradi. Global harorat haqidagi sistematik kuzatish ma’lumotlari 1860-yil bilan chegaralanadi. Ular quruqlik yuzasida havo haroratini o‘lchash natijasida hamda dengiz yuzasi haroratini o‘lchash asosida olingan ma’lumotlarni qamrab oladi. Qadimgi iqlimiy sharoitlarni tiklash iqlimiy modellar asosida tuzilgan prognozlar uchun solishtirish mezoni sifatida xizmat qilishi mumkin. Muzlik davri iqlimini modellashtirish asosida “oldindan aytish” ni paleoklimatologik ma’lumotlar bilan solishtirish kelajakdagi iqlim o‘zgarishlariga taalluqli bo‘lgan va modellar asosida tuzilgan jarayonlarni ma’lum darajada tekshirishga imkon beradi. Hozirgi kunda yuqorida ko‘rib chiqilgan iqlimiy omillar asosida kuzatilayotgan iqlimiy o‘zgarishlar sabablarini tushuntirib beruvchi qator nazariyalar mavjud. Yerning geologik tarixi davomida butun Yer tabiati bilan birgalikda atmosfera tarkibi, uning massasi o‘zgargan, shu bilan birga materiklarning shakllari tog‘ sistemalarining konfiguratsiyasi va balandliklari quruqlik va okeanlar maydonlari ham o‘zgarib turgan. Quyosh yorituvchanligi, Yer orbitasi ekssentrisitetining tebranishlari va ekliptika tekisligiga nisbatan Yerning aylanish o‘qi qiyaligining o‘zgarishlari kuzatilgan. Shu bilan birga Yerning aylanish tezligi ham sekinlashgan. Oqibatda, bu holat, issiqlik almashinuvi, namlik almashinuvi va atmosfera sirkulyatsiyasi hamda iqlimning geografik omillarining o‘zgarishiga olib kelgan. Bularning barchasi Yerda iqlimning ko‘p karra o‘zgarishiga sabab bo‘lgan. Ko‘plab tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, insoniyat sivilizatsiyasining gullagan vaqtidan buyon global harorat 1°C dan kamroq qiymatga o‘zgargan. Oxirgi yuz ming yillik davomida ekstremal va ba’zan tez ro‘y bergan iqlimiy tebranishlarga nisbatan bizning iqlimni osoyishta deb atash mumkin. 8 Atrof - muhit va tabiatni muhofaza qilish muammolari keskinlashib, o‘ta ziddiyatli tus olgan hozirgi davrda tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni muvozanatga keltirish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Tabiat, inson va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik muammosi abadiy muammolardan biridir. Tabiat jamiyatning yashash muhiti, uning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish manbayi hisoblanadi. Jamiyat tabiat rivojlanishining oliy bosqichi bo‘lib, alohida rivojlanish mazmuniga ega. Tabiat va jamiyat o‘zaro uzviy bog‘langan bir butun materiyaning ikki qismi, o‘ziga xos ijtimoiy ekotizim hisoblanadi. Tabiat va jamiyatning o‘zaro aloqadorlik tizimida inson markaziy o‘rinni egallaydi. Inson bir vaqtning o‘zida ham tabiat, ham jamiyatning ajralmas qismi bo‘lib, bioijtimoiy mohiyatga ega. Modda va energiya almashinuvi tabiat mavjudligining asosidir. Materiya harakatining yuqori shakli bo‘lgan jamiyat tabiatning alohida “Insoniylashgan” qismi sifatida yashaydi va rivojlanadi. Jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida uning tabiatga bo‘lgan munosabati ham o‘zgarib borgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida insoniyat tabiatga sezilarli ta’sir o‘tkazmagan. Quldorlik tuzumida dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi tabiatga ta’sirining keskin kuchayishiga sabab bo‘lgan. Feodalizm tuzumida mehnat vositalarining takomillashuvi, aholi sonining ortib borishi natijasida insonning ta’sir doirasi kengayib borgan. Kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy tuzum qaror topishi bilan fan va texnika rivoji, sanoat, transportning vujudga kelishi, tabiiy boyliklarning tezkorlik bilan o‘zlashtirilishi tabiatga bo‘ladigan ta’sirni yuqori darajaga yetkazdi. Atrof-muhitning zararli chiqindilar bilan ifloslanishi muammosi kelib chiqdi. Tabiat va jamiyat o‘rtasida o‘ziga xos antropogen modda va energiya almashinuvi vujudga keldi. Antropogen modda almashinuvi xom ashyolarni tabiatdan oshig‘i bilan olinishi va zararli chiqindi holida atrof-muhitga tashlanishi, tabiat va jamiyat o‘rtasidagi azaliy muvozanatning buzilishiga 9 olib keldi. Tabiat va jamiyat munosabatlarining rivojlanishida biogen, antropogen va texnogen (nanogen) bosqichlar ajratiladi. XX asrda insoniyatni xavf ostida qoldirayotgan hodisalardan biri ekologik vaziyat hisoblanadi. Atrof-muhitni himoya qilish, ekologik me’yor, tabiiy boyliklarini kelgusi avlodlarga tejamkorlik bilan foydalanib yetkazish bugungi kunda dolzarb muammodir. O‘rmonlar, suv havzalari, tuproq, atmosfera havosi, o‘simlik va hayvon turlari kamayib borishining oldini olish uchun tabiatni o‘rganish lozim. Atrof - muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti faniga qiziqish insoniyatni dastlabki bosqichi boshlanishi bilan bog‘liq. Atrof – muhitning asosiy qarashlari asosan ekologiya to‘g‘risidagi juda ko‘p qiziqarli fikrlar, manbalar qadimgi misrliklar, hindular, tibetliklar davridagi Geraklit (mil. av. 530-470), Gippokrat (mil. av. 460-370), Aristotel (mil. av. 384-322) bo‘lgan davr manbalaridan ekologik omillar to‘g‘risidagi xabarlar bo‘lgan. Atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatayotgan omillarga qarshi choratadbirlar qo‘llash kerak. Ekologiya esa odamlar uchun qulay bo‘lgan, bulg‘anmagan tabiiy atrof-muhitni yaratish maqsadida ilmiy izlanishlar olib borayotgan, bu dolzarb muammoni hal qilishga yordam beradigan fan bo‘lib qoladi. Ekologiya deganda, organizmlarning o‘zaro va muhit bilan aloqadorligini o‘rganadigan fan tushuniladi. Shuningdek, inson va organizmlarning yashash muhiti holati, organizmlar (shu jumladan, inson) va muhit o‘rtasidagi o‘zaro muammolarni o‘rganishga alohida ilmiy yondashish (ekologik yondashish) ham tushuniladi. Ekologiya yer yuzidagi har qanday moddiy narsa – geografik unsurlarning (tog‘ jinslari, suv, tuproq, o‘simliklar, hayvonlar, odamlar, inshootlar va boshqalar) tadrijiy rivojiga, ularni o‘rab turgan muhitning ko‘rsatgan ta’sirini o‘rganadigan va bu jarayonni boshqarishga yo‘naltirilgan faoliyat sohasidir. Ekologiya tushunchasini fanga birinchi bo‘lib, 1866-yilda nemis biologi Ernest Gekkel “Organizmlarning umumiy morfologiyasi” asarida kiritgan. 10 Ekologiya tirik jonzotlarning yashash muhitini, o‘zaro birbiriga nisbatan munosabatlarini hamda yashash sharoitlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni o‘rganadi. Azaldan ekologiya biologiya fanining tarkibiy qismi sifatida kimyo, fizika, geologiya, geografiya, tuproqshunoslik kabi boshqa tabiiy fanlar bilan chambarchas bog‘liqlikda rivojlanib kelgan. Ekologiyaning bosh o‘rganish obyekti ekologik tizimdir. Xususan, tabiatning butunligini tashkil etgan jonzotlar ularning yashash muhiti – makoni jamuljami (kompleksi)dir. Ekologiya fanining vujudga kelishida Ch.Darvin asos solgan tadrijiy takomil (evolyutsion) ta’limoti katta rol o‘ynaydi. Ekologiya (yunoncha oykos – yashash muhiti, turar joyi va logos – ta’limot) – tirik mavjudotlarning yashash shart-sharoitlari va organizmlar bilan tashqi muhit o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganadigan fan. Atrof - muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti – atrof-muhit va organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat va aloqalarning majmuasi va tuzilmasi bo‘lib, uning asosiy tadqiqot obyekti tabiiy va antropogen ekotizimlar, ya’ni tirik organizmlar va ular yashaydigan muhitdan tashkil topgan yagona tabiiy va tabiiy antropogen komplekslar (landshaftlar) hisoblanadi3 . Ekologiyaning asosiy o‘rganish obyekti ekologik tizimlar (ekotizimlar), ya’ni tirik organizmlar bilan ularning yashash muhitidan tashkil topgan tabiiy majmualardir. Bundan tashqari uning sohasiga organizmlarning ayrim turlari (organizm darajasi), ularning populyatsiyasi, ya’ni bir turga mansub zot yoki navlar majmuyi (populyatsiya – tur darajasi) va biosferani bir butun (biosfera darajasi) o‘rganish ham kiradi. Bizni o‘rab turgan barcha o‘rmonlar, muzliklar, tog‘-u dashtlar, havo-suvlar, xullas, tabiatning har bir shaxobchasi odamning a’zolari kabi bir-biri bilan uzviy, muvozanatli tarzda bog‘langandir. Tabiatning biron-bir joyida sodir bo‘ladigan o‘zgarish, o‘z navbatida, uning muvozanatga qandaydir ta’sir 3 Jumaev T. Ekologiya iqtisodiyoti: nazariya va amaliyot. Monografiya. – T., 2014. 11 ko‘rsatmay qolmaydi. Hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti, shuningdek, tabiatga antropologik (insonning bevosita qatnashishi) ta’sir etishning tobora kuchayishi natijasida tabiiy omillarning o‘zaro bog‘lanishi ma’lum darajada muvozanatdan chiqmoqda, bu esa yer yuzida hayotiy jihatdan risoladagidek kechishiga xavf solmoqda. Shu boisdan tabiiy muhitni asrash muammolari ko‘p jihatdan ekologik tadqiqotlar bilan bog‘lanadi. Ekologiya biologiya fanining asosiy, an’anaviy qismi sifatida istalgan tirik organizm (odam) bilan muhit o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning umumiy qonuniyatlarini o‘rganadigan umumiy ekologiya hisoblanadi. Populyatsiyalar, turlar, biotsenozlar, biogeotsenozlar va biosfera kabi tushunchalar ekologiya fanining manbayi hisoblanadi. Shuning uchun ham ko‘pincha umumiy ekologiya quyidagi asosiy bo‘limlarga bo‘lib o‘rganiladi: autekologiya, sinekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi va biosfera. Autekologiya ( “autos” yunoncha so‘z bo‘lib, “o‘zi” degan ma’noni bildiradi). Ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o‘zaro munosabatini, turlarning qanday muhitga ko‘proq va uzviy moslashganligini o‘rganadi. Populyatsiyalar ekologiyasi (“populyatson” fransuzcha so‘z bo‘lib, “aholi” degan ma’noni bildiradi) populyatsiyalar tuzilmasi va dinamikasi, ma’lum sharoitda turli organizmlar sonining o‘zgarishi (biomassa dinamikasi) sabablarini tekshiradi. Sinekologiya (“sin” yunoncha so‘z bo‘lib, uning ma’nosi “birgalikda” demakdir) biotsenozning tuzilishi va xossalarini, ayrim o‘simlik va hayvon turlarining o‘zaro aloqasini hamda ularning tashqi muhit bilan munosabatini o‘rganadi. Ekotizimlarni tadqiq qilishning rivojlanishi biosfera (yunoncha “bios” – “hayot”, “sfera” – “shar”) haqidagi ta’limotni vujudga keltirdi. Biosfera to‘g‘risida to‘laroq ma’lumotga keyingi mavzularda alohida to‘xtalish ko‘zda tutilgan. 12 Biosfera sayyoramizdagi “hayot qobig‘i” hisoblanib, tirik organizm-larning o‘zaro chambarchas aloqa, munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuyini tashkil etadi. Tirik mavjudotlarning atrof-muhitda saqlanib qolishi va ularning biologik xususiyatlari: organizmlar va uyushmalarning atrof-muhitga moslashishi, ekotizimlar va biosferaning o‘z-o‘zidan boshqarilishi, barqarorligi kabi qonuniyatlarni o‘rganish yuqorida ta’kidlangan barcha yo‘nalishlarga xosdir. Umumiy ekologiyani yuqorida bayon etilgan tarzda tushunish, ko‘pincha, bioekologiya deb ham yuritiladi. Vaqt omili nuqtayi nazaridan tarixiy va tadrijiy ekologiya ajralib turadi. Bundan tashqari ekologiya o‘rganishning aniq obyektlari va muhitlari bo‘yicha ham tasniflanadi, ya’ni hayvonlar ekologiyasi, o‘simliklar ekologiyasi va mayda organizmlar ekologiyasi bo‘yicha farqlanadi. Shunday qilib, zamonaviy ekologiya odam bilan atrof-muhit o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikning eng murakkab muammolarini o‘rganadigan fanlararo fanga aylandi. Yer sayyorasi miqyosida ekologik vaziyatning keskinlashuvi tufayli kelib chiqqan mazkur muammolarning dolzarbligi va serqirraligi birmuncha tabiiy, texnika va gumanitar fanlarni “ekologiyalashtirish”ga olib keldi. Masalan, ekologiyaning boshqa bilim sohalari bilan tutashgan joylarida muhandislik ekologiyasi, qishloq xo‘jaligi ekologiyasi, geoekologiya, koinot ekologiyasi kabi yangi ilmiy yo‘nalishlarning rivojlanishi davom etmoqda. Asosiy o‘rganish obyekti biosfera (umumiy ekologik tizim) bo‘lgan dunyo ekologiyasi Yer sayyorasining ekologik muammolari bilan shug‘ullanadi. Hozirgi kunda “kishilik jamiyati – tabiat” tizimidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganuvchi ijtimoiy ekologiya, uning bir qismi bo‘lgan va odamning bioijtimoiy mavjudot sifatida atrofdagi muhit bilan o‘zaro munosabatini o‘rganuvchi odam ekologiyasi jadal rivojlanayotir. Ekologiyaning umumnazariy vazifalariga quyidagilar kiradi: ekologik tizimlar barqarorligining umumiy nazariyasini ishlab chiqish; 13 muhitga moslashishning ekologik tuzilmasini o‘rganish; populyatsiyalar sonining boshqarilishini tekshirish; biologik xilma-xillik va uni saqlash tuzilmasini o‘rganish; biologik mahsuldorlik jarayonlarini tadqiq etish; biosferaning barqarorligini saqlash maqsadida unda kechayotgan jarayonlarni tekshirish; ekologik tizimlar holati va biosferada kechayotgan jarayonlarni modellashtirish. Ekologiyaning amaliy vazifalariga quyidagilar kiradi: odamning xo‘jalik faoliyati ta’sirida atrof tabiiy muhitda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlarni oldindan aytib berish va baholash; biologiya boyliklaridan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini yaratish, inson xo‘jalik faoliyati ta’siri asosida tabiatda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni oldindan bilish, biosferada kechadigan jarayonlarni boshqarish va inson yashaydigan muhitni saqlab qolish; atrofdagi tabiiy muhit sifatini yaxshilash; tabiiy resurslarni saqlash, qayta tiklash va ulardan to‘g‘ri foydalanish; buzilgan tabiiy tizimlarni tiklash, shu jumladan, foydalanishdan chiqarib tashlangan qishloq xo‘jaligi ekin maydonlarini tiklash (rekultivatsiya), yaylovlarni, kamhosilli tuproqlarni, suv havzalari va boshqa ekotizimlar mahsuldorligini oshirish; biosferaning etalon maydonlarini saqlash (konservatsiyalash); xavfli tabiiy hodisalar, avariyalar natijasida kishilarning nobud bo‘lishi va salomatligini yo‘qotish mumkin bo‘lgan holatlarning oldini olish; ekologik ong, ekologik madaniyat, ekologik ta’lim va tarbiya tizimlarini shakllantirish va bu sohada ommaviy axborot vositalari ishini faollashtirish; ekologik xavfsiz barqaror taraqqiyotni ta’minlash maqsadida, birinchi navbatda, ekologik jihatdan birmuncha noqulay hududlarda muhandislik, agrotexnik, iqtisodiy, tashkiliy- 14 huquqiy, ijtimoiy-madaniy va ma’rifiy masalalar yechimini maqbullashtirish. Shunday qilib, “Ekologiya” fani kelajakning eng muhim fanlaridan biri bo‘lib qoladi. “Tabiatga qo‘pol va o‘zboshimcha munosabatda bo‘lishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz. Bunday munosabatni tabiat kechirmaydi... Afsuski, hali ko‘plar ushbu muammoga beparvolik va mas’uliyatsizlik bilan munosabatda bo‘lmoqdalar”.
   

2. 
   Odamlarning atrofdagi tabiiy muhitga munosabati hamda jonli va jonsiz tabiat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlar mohiyatini tushuntiruvchi bilimlarga bo‘lgan ehtiyojlar juda qadim zamonlarda paydo bo‘lgan. Ekologiya fanining yuzaga kelganiga ham 150 yildan ortiq bo‘ldi, ammo alohida fan sifatida XX asrning ikkinchi yarmidan rivojlanib kelmoqda. Amerikalik olim Ch.Adams (1913) ekologiya to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirib, chop ettirdi. Ekologiyada organizm bir butun tizim sifatida ko‘riladi. U tashqi muhit bilan o‘zaro birgalikda harakatlanadi, bir-biriga yordam qiladi. Bugungi kunga kelib, ekologiya sof biologik fanlar tizimidan ajralib chiqib, mazmuni kengayib bormoqda. Atrof-muhitga zamonaviy fan va texnika taraqqiyotining ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o‘ta kengayib keldi. Insonning tashqi muhitga munosabati boshqa tirik organizmlardan tubdan farq qiladi. Ekologiya fani tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog‘lanishini ifoda etar ekan, u, shubhasiz, tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi. O‘rta Osiyo mutafakkirlaridan Muhammad al-Xorazmiy (782- 850), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu Ali ibn Sino (980- 1037), Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) asarlarida, xususan, Abu Rayhon Beruniy tadqiqotlarida odam bilan tabiat o‘rtasidagi aloqadorlik, muvozanat va munosabat masalalari, 15 o‘simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi, tabiatdagi ahamiyati bayon etilgan. Buyuk alloma Muhammad Muso al-Xorazmiy (782-850) 847- yilda “Kitob sur’at al-arz” nomli asarini yozdi. Unda dunyo okeanlari, quruqlikdagi materiklar, qutblar, ekvatorlar, cho‘llar, tog‘lar, daryo va dengizlar, ko‘llar, o‘rmonlar hamda undagi o‘simlik va hayvonot dunyosi, shuningdek, boshqa tabiiy resurslar – yerning asosiy boyliklari haqida ma’lumotlar keltirilgan. O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrining eng yirik va mashhur vakillaridan Abu Nasr Forobiyning (870-910) ilmiyfalsafiy merosi nihoyatda boy. Uning asarlarida tabiatshunoslik ilmi, ilmiy-amaliy faoliyat va hunarmandchilik masalalari yoritilgan. Forobiyning “Insoniyatning boshlanishi haqidagi kitob”, “Hayvon a’zolari to‘g‘risida kitob” nomli asarlarida, shuningdek, “Odam a’zolarining tuzilishi” kabi asarlarida odam va hayvonlar ayrim a’zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari, ularning o‘xshashligi va farqlari haqida keltirilgan. Forobiy tabiiy va inson qo‘li bilan yaratiladigan sun’iy narsalarni ajratgan. U tabiiy narsalar tabiat tomonidan yaratilgan, degan xulosaga keladi. Inson omilining katta ekanligini, tabiiy va sun’iy tanlash hamda tabiatga ko‘rsatiladigan boshqa ta’sirlarni atroflicha baholagan. Abu Rayhon Beruniy (973-1048) koinotdagi hodisalarni taraqqiyot qonunlari va narsa-hodisalarning o‘zaro ta’siri bilan tushuntirishga urinadi. Olim yerdagi ba’zi hodisalarni quyoshning ta’siri bilan izohlaydi. Inson tabiat qoidalariga rioya qilgan holda borliqni ilmiy ravishda to‘g‘ri o‘rgana oladi. Beruniy fikricha, yerdagi o‘simlik va hayvonlarning yashashi uchun zarur imkoniyatlar cheklangandir. Lekin o‘simlik va hayvonlar cheksiz ko‘payishga intiladi va shu maqsadda kurashadi. “Ekin va nasl qoldirish bilan dunyo to‘lib boraveradi”. Beruniy “Saydana” nomli asarida 1116 tur dori-darmonlarni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli o‘simliklar, 101 tasi hayvonlar, 107 tasi esa minerallardan olinishi bayon etilgan. 16 Abu Ali ibn Sino (980-1037) jahon madaniyatiga yuksak hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Uning 450 tadan ortiq asarlari ma’lum. Bizgacha ulardan 240 tasi yetib kelgan. Ibn Sino asarlari orasida “Tib qonunlari” shoh asari tibbiyot ilmi tarqalishining oliy cho‘qqisi hisoblanadi. Kishi organizmiga tashqi muhit ta’sirini bilgan alloma ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikr bayon etgan. Ya’ni u kasallikning yuqishi masalasini hal etishga yaqinlashgan edi. Abu Ali ibn Sinoning falsafiy va tibbiy ilmiy qarashlari uning jahonga mashhur asari “Kitob ash-shifo”, ya’ni “Davolash kitobi”da bayon etilgan bu asarda materiya, fazo, vaqt, shakl, harakat, borliq kabi falsafiy tushunchalar, shuningdek, matematika, kimyo, botanika, zoologiya, biologiya, astronomiya, psixologiya kabi fanlar haqida fikrlar bayon etilgan. Zahiriddin Muhammad Boburning (1483-1530) nomi aytilganda ko‘pchilik uni shoir deb biladi. Ammo Bobur faqat shoirgina bo‘lmay, podshoh, sarkarda, tarixchi, mashshoh, ovchi va bog‘bon, sayyoh va tabiatshunos ham bo‘lgan. “Boburnoma” Boburning eng yirik asaridir. Asarda Boburning ko‘rgankechirganlari, yurgan joylarining tabiati, boyligi, odamlari, urfodatlari, hayvonlari, o‘simliklari va hokazo tasvirlangan. Unda yer, suv, havo, turli xil tabiiy hodisalarga tegishli xalq so‘zlari ko‘plab topiladi. Abulqosim Mahmud az-Zamahshariy asarlarida odamning atrof-muhitga, tirik jonivorlarga munosabati go‘zal bo‘lishi lozimligi ta’kidlanadi. Ekologiya fanining rivojlanishi tabiatni o‘rganish va tavsiflashdan boshlangan. Bu fransuz Jan Anri Faber o‘zining mashhur “Entomologik esdaliklar” (1870-1879) asarini yozgan davrlar edi. Aslida ekologiyaning chinakam rivoji ayrim turlar yashaydigan muhitni, ularning o‘zaro munosabatlarini, simbiozini (grekcha – birga yashash), boshqa turlar bilan munosabatlarini o‘rganishdan boshlangan. Bu ekologiyaning rivojida birinchi davrdir. 17 VII-VIII asrlardagi ekologik ma’lumotlar tirik organizmlarning ayrim guruhlarini o‘rganishga qaratilgandir. J.Byuffonning (1707- 1778) ishlarida hayvonlarning tuzilishiga tashqi muhitning ta’siri masalasi ko‘tarilgan. J.B.Lamark (1774-1829) dastlabki evolyutsion ta’limotni o‘rtaga tashladi, o‘simlik va hayvonlarning evolyutsion o‘zgarishlarda eng muhim omil bo‘lgan tashqi muhit ta’siri deb hisobladi. XIX asrdagi ekologik ma’lumotlar (A.Gumbold) o‘simliklar geografiyasida yangi ekologik yo‘nalishni keltirib chiqardi. 1859-yilda Ch.Darvin “Tabiiy tanlanish yo‘li bilan turlarning kelib chiqishi” asarida tabiatdagi yashash uchun kurash, ya’ni tur bilan muhit o‘rtasidagi har qanday qarama-qarshiliklarning ko‘rinishlari tabiiy tanlanishga olib keladi va evolyutsiyaning harakatlantiruvchi kuchidir deb qaraydi. A.N.Beketov (1825-1902) o‘simliklarning ichki va tashqi tuzilishidagi xususiyatlarini, ularning geografik tarqalishlari bilan bog‘liqligi hamda fiziologik usullarning ekologiya uchun ahamiyati katta ekanligini ko‘rsatdi. 1877-yilda nemis gidrobiologi K.Mebius biotsenozlar haqidagi tasavvurlarini asoslab berdi. O‘simliklar jamoasi haqidagi ta’limotga G.F.Morozov, V.V.Olexin, V.G.Ramenskiy, A.Shinnikov va xorijlik olimlardan F.Kelementes, K.Raunkiyer, T.Dyuriye, I.Braun-Blanke va boshqalarning fitotsenologiya ishlari umumiy biotsenologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Umumiy ekologiyaning rivojlanishida R.N.Kashkarovning “Muhit va jamoa” deb nomlangan O‘rta Osiyo universitetida o‘qigan ma’ruzalari keyinchalik “Hayvonlar ekologiyasi asoslari” nomi bilan birinchi yozilgan darslik bo‘lib qoldi. Hayvonlarning morfologik va evolyutsion ekologiyasini rivojlantirishda M.S.Gilyarov, S.S.Shvarslar katta hissa qo‘shdilar. I.S.Serebryakov tomonidan gulli o‘simliklarning hayot shakllari tasnifoti ishlab chiqildi. 1940-yillarning boshlarida tabiiy sistemalarni o‘rganish jarayonida yangi yo‘nalish kelib chiqdi. 18 1935-yili ingliz olimi A.Tensli ekosistemalar, 1942-yilda esa V.N.Sukatyev biogeotsenozlar haqidagi ta’limotni ilgari surdilar. 1950-yilning boshlarida G.Odum, R.Untekker, R.Margalef va boshqalar biologik mahsuldorlikning nazariy asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar. O‘zbekistonda ekologik yo‘nalishdagi ishlarning asoschilari D.N.Kashkarov va E.P.Karovin hisoblanadi. 1930-yillarda ular tomonidan “Muhit va jamoa”, “O‘rta Osiyo va Qozog‘iston cho‘llarining turlari va ularni xo‘jalikda foydalanish istiqbollari”, “Cho‘llardagi hayot” kabi ilmiy asarlari chop etilgan. Bu asarlarda ekologiya va uning vazifalari, uslublari o‘z aksini topgan. O‘zbekiston FA ning Botanika institutida B.A.Bigurin rahbarligida o‘simliklar ekologiyasi laboratoriyasi tashkil etildi. Keyinchalik bu ishlarni amalda O.X.Xasanov, R.S.Vernik va boshqalar davom ettirdilar. 1959-yilda janubiy-g‘arbiy Qizilqum cho‘l stansiyasi, 1960- yilda Nurota yarimcho‘l stansiyalari tashkil etilib, u yerdagi yemxashak o‘simliklarining ekologik, fiziologik va biologik yo‘nalishlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi va bu ishlar hozir ham davom ettirilmoqda. O‘zbekistonning hayvonot dunyosini o‘rganish ishlariga ham F.N.Kashkarov muhim hissa qo‘shgan. U 1928-yilda AQSHga borib, 7 oy davomida bu yerdagi yirik ekologlar Adams, Shelvord, Chepman, Grinnel, Elli, Teylor, Forxisning ishlari bilan tanishib qaytdi. 1950-yildan boshlab O‘zbekiston FAning zoologiya va parazitologiya instituti olimlari V.A.Selevin, T.Z.Zohidov, I.I.Kolesnikovlar tomonidan davom ettirildi. Institut olimlari tomonidan olib boriladigan asosiy tadqiqot yo‘nalishi O‘zbekiston hayvonot olamining umumiy qonuniyatlarini o‘rganishga qaratilgan. O‘zbekiston FA akademiklari T.Z. Zohidov, A.N. Muxammadiev, muxbir a’zolaridan V.V. Yaxontov, M.A. Sultonov, R.O. Olimjonov kabi olimlar O‘zbekistonda zoologiya tadqiqotlarining rivojlanishida o‘z hissalarini qo‘shganlar. Jumladan, 19 M.A.Sultonovning “Hasharotlar ekologiyasi” (1963), T.Z.Zohidovning “Qizilqum cho‘llarini biotsenozlari” (1971) kabi asarlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Ekologiya fani rivojining ikkinchi davrida ekosistemalar, ya’ni ekotizimlarni funksional bir butun tizim sifatida o‘rganilishiga asosiy e’tibor bera boshlagan. Bunda ekotizimlar o‘zaro aloqador organizmlar va har qanday hududdagi atrof-muhit barcha elementlarining bir butunligidan iborat deb qaralgan. Ekologik tizimlardagi jonli va jonsiz tabiat elementlari bir butun holda o‘z muvozanatiga va o‘zaro aloqalariga ega bo‘lib, bu muvozanat va aloqalar energiya hamda moddaning o‘zgarishlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Ekologiya fani o‘z rivojining uchinchi davrida ekotizimlarning o‘zaro ta’sirini o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ekologik tizimlarning o‘zaro munosabatlarini (aloqalarini) o‘rganish boshlandi. Yer yuzidagi barcha ekotizimlar birgalikda yaxlit biosferani tashkil etadi. Biosferani o‘rganish – ekologiya fanining rivojida to‘rtinchi davrdir. Biosfera barcha jonli organizmlar va inson hayot kechiradigan muhitdir. U yerdagi o‘zaro bog‘liq barcha ekologik tizimlarning bir butunligidan iboratdir. Biosferada moddalarning aylanma harakati oziqlanish orqali ro‘y beradi. Aytish mumkinki, biosferada har bir organizm bir-birini yeydi va hech bir jonzot yeyilishga mahkumlikdan xoli emas. Ekologiya fani o‘z rivojining beshinchi davrida insonning biosferadagi o‘rnini o‘rganadi. Bu davr ma’lum darajada tugallangan evolyutsion davrdan iborat bo‘lib, u ilmiy ma’noda biosferaning uyg‘unlashgan qismi bo‘lmish insonni takroriy ishlab chiqaradi. Inson biosferaning boshqa barcha tarkibiy qismlari bilan birgalikda evolyutsion yo‘lni bosib o‘tgan. Shuningdek, atoqli tabiatshunos olim L.V.Peredelskiy fikricha, (2006) ekologiya fani rivojini 3 bosqichga ajratish mumkin: Birinchi bosqichda ekologiya fan sifatida vujudga keladi (XIX asrning 60-yillariga qadar). Mazkur bosqichda tirik organizmlarning yashash muhiti bilan o‘zaro aloqasi haqida 20 ma’lumotlar yig‘ilib, dastlabki ilmiy asoslangan xulosalar qilinadi. Shu davrda J.B.Lamark (1774-1829) va T.Maltus (1766-1834) insoniyatni odamning tabiatga ta’sir ko‘rsatishi tufayli yuz berishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlar haqida ilk bor ogohlantirgan edi. Ikkinchi bosqichda ekologiya mustaqil fan sifatida shakllana boshlagan davr – XIX asrning 60-yillari oxiri rus olimlaridan K.F. Rule (1814-1858), N.A. Seversov (1827-1885), V.V. Dokuchaev (1846-1903) kabi olimlar ekologiyaning bir qancha tushunchalari va tamoyillariga asoslangan ilmiy ishlarini e’lon qiladi. Amerikalik ekolog Y.Odum tuproqshunos olim V.V.Dokuchaev (1846-1903) tabiiy mintaqalar yo‘nalishini ishlab chiqib, ekologiyaning rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shdi va ekologiyaning asoschilaridan biri deb hisoblagani bejiz emas. XIX asrning 70-yillarida nemis olimi K.Myobius fanga “biotsenoz” haqidagi tushunchani, ya’ni organizmlarning muayyan tashqi muhit sharoitlarida bir-biriga muvofiq kelishi, mujassam yashashi qonuniyatlarini kiritadi. Tabiatshunos A.Tensli (1935) ekosistema to‘g‘risidagi tushunchani ilgari surdi. 1940-yili rus olimi V.N.Sukachev ekosistema tushunchasiga yaqin bo‘lgan biogeotsenoz atamasini asosladi. XX asrning 20-40-yillarida ekologiya sohasida jahon miqyosida ko‘zga ko‘ringan olimlar V.I.Vernadskiy, V.N.Sukachev, E.S.Bauer, G.G.Gauze va boshqa fidoyi olimlar fundamental izlanishlar olib borishdi: ekologiyaning mustaqil fan sifatida to‘la-to‘kis shakllantirdi. Mazkur mavzu biologiyaning mustaqil va eng muhim sohasi ekanligini birinchi bo‘lib nemis biologi Ernest Gekkel (1834- 1919) tushungan va uni ekologiya deb atagan. Uning ta’rifiga ko‘ra, ekologiya organizmlar bilan tashqi muhit o‘rtasidagi murakkab o‘zaro munosabatlarni o‘rganadi. Ekologiya mustaqil fan sifatida XX asr boshlarida to‘la-to‘kis shakllangan. Mazkur davrda amerikalik olim Ch.Adams ekologiya bo‘yicha dastlabki umumlashgan ma’lumotlarni e’lon qiladi. Rus olimi V.I.Vernadskiy (1862-1945) esa biosfera haqidagi ta’limotni yaratadi. Amerikalik olim R.Makkenzi odam ekologiyasi masalasi 21 bilan shug‘ullanib, ijtimoiy ekologiyaning asoslarini ishlab chiqadi. XX asrning ikkinchi yarmida odamning tabiatga ta’siri va atrof-muhit ifloslanishining keskin kuchayishi tufayli ekologiya alohida ahamiyat kasb etadi. Uchinchi bosqichi XX asrning 50-yillaridan hozirga qadar boshlanadi. Ekologiya mazkur bosqich ibtidosida tabiiy muhit muhofazasi va tabiatdan foydalanishga oid bilimlarni o‘z ichiga olgan majmuaviy fanga aylanib, tegishli geografik, geologik, kimyoviy, fizikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy tushunchalarni ham o‘zida mujassamlaydi. O‘zbekistonda ekologik yo‘nalishdagi ishlarning asoschilari D.N.Kashkarov va E.P.Karovin hisoblanadi. Ekologiya rivojining mazkur bosqichida A.Abulqosimov, Z.Akramov, L.Alibekov, P.Baratov, T.Jumaev, K.Zokirov, T.Zohidov, A.Muzaffarov, A.Muhamadiev, M.Muxamedjanov, S.Nishonov, A.Rafiqov, M.Rasulov, A.Saidov, Y.Sultonov, M.Umarov, J.Xolmo‘minov, Y.Shodimetov, A.Ergashev, P.G‘ulomov kabi o‘zbek olimlari tomonidan ekologiya, atrof-muhit muhofazasi va tabiatdan foydalanishning turli jihatlari chuqur tadqiq etilgan. Qadimda ovchilar uchun ovlanadigan qushlar, baliqchilar uchun baliqqa mo‘l suvlar, dehqonlar uchun ekin ekishga yaroqli va qulay hududlar joylashgan yerlar muhim ahamiyat kasb etgan. Chorvachilik va dehqonchilik rivojlanib borgani sari tabiat va atrof-muhit haqidagi ma’lumotlarning ahamiyati ham ortib, odamlar muayyan joylarni baholash va tanlashga o‘rganishgan. Kishilar avvaliga to‘qay va o‘rmonlardan yer ochib, dehqonchilik qilishgan. Quyi Amudaryo, Surxondaryo, Zarafshon daryolari sohillarida vujudga kelgan dehqonchilik madaniyati tarixi bunga misoldir. Kishilik jamiyati taraqqiyotining uzoq davrlarida odamlar o‘zlarini tabiat bilan birgalikda his etgan holda uni ilohiy kuchga ega maskan, deb hisoblaganlar. Odamlarning tabiatga bunday yondashuvi, birinchidan, tabiat turarjoy, kiyim-kechak va oziqovqat manbayi ekanligi, ikkinchidan, tabiat hodisalari va ularning 22 sodir bo‘lish sabablari to‘liq anglanmaganligi ilohiy kuchga e’tiqod tufayli vujudga kelgan. O‘zbekistonda o‘tgan asrning 50-yillaridan boshlab sanoat, transport va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining tez sur’atlar bilan o‘sishi hamda aholining ko‘payishi tufayli yer-suv resurslaridan keng va ko‘p foydalanilgan, ayni paytda atrofmuhitga salbiy ta’sir ko‘rsatilib, uning dastlabki tabiiy holati o‘zgara boshlagan. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi (dehqonchilik) ishlab chiqarishi natijasida atmosfera havosi, tuproq va suv havzalarining ifloslanishi, o‘simlik va hayvonot dunyosi ba’zi turlarining kamayib ketish holatlari kuzatila boshlangan. Odamlar tabiat va uning boyliklaridan keng ko‘lamda foydalana boshlagan, biroq atrof-muhitdagi o‘zgarishlar tabiat va jamiyat uchun qay darajada naf keltirayotganligi e’tiborga olinmagan. Qishloq xo‘jaligi faoliyati, asosan, paxtachilik tufayli tabiiy muhit holati yomonlashib, ekologik tizimlar (landshaftlar) muvozanatida salbiy o‘zgarishlar ro‘y bera boshlagan. O‘zbekiston Respublikasida milliy mustaqillik tufayli tabiat va inson, ijtimoiy ekologiya sohasidagi haqiqiy ahvol oydinlashgan. Respublikada o‘ta og‘ir va noqulay ekologik vaziyatli hududlar, xususan, Orol dengizi va Orolbo‘yi ekologik tanazzuli mavjudligi jahon hamjamiyatiga ayon bo‘ldi. O‘zbekistonga sobiq sho‘ro tuzumi davridan juda og‘ir ijtimoiy-ekologik vaziyat meros bo‘lib qolgan. O‘zbekiston tabiatidagi salbiy o‘zgarishlarning bosh sababchisi tabiiy jarayonlar bo‘lsa-da, ular antropogen omil – tabiiy ekologik qonuniyatlarni hisobga olmasdan, noto‘g‘ri xo‘jalik yuritish tufayli vujudga kelgan. Orol dengizining qurishi “dunyoning eng og‘ir ekologik halokatlaridan biri” sifatida baholanmoqda. Ta’kidlash joizki, hech bir ishlab chiqarish qishloq xo‘jaligidek tabiat bilan bevosita uzviy bog‘lanmagan. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida yaroqli yerlarning cheklanganligi, tuproq sho‘rlanishi va unumdorligining pastligi, tuproqning suv va shamol ta’sirida yemirilishi, atmosfera havosi va suv zahirasi taqchil bo‘lgan sharoitda tabiiy va sun’iy ifloslanishlar kuzatilayotganligi, bu 23 jarayonlarda sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, maishiy turmush, transport, mashina va mexanizmlar o‘ziga xos o‘rin tutib, ayrim mahalliy va mintaqaviy ekologik tizimlarga, ularning tabiiy muvozanatiga turlicha ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston tabiiy-ijtimoiy muhitida katta o‘zgarish va yangilanishlar sodir bo‘layotganligi, eng yangi ekologik texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish vujudga kelayotganligi, respublika tabiati, uning tabiiy va antropogen landshaftlari yanada go‘zal hamda ko‘rkam bo‘lib borayotganligi har bir fuqaro qalbida jo‘shqin iftixor tuyg‘usini vujudga keltiradi. Bugungi kunda jamiyatning tabiat bilan o‘zaro munosabati borgan sari murakkablashib, “odam-tabiat-xo‘jalik-atrof-muhit” tizimida ekologik xavfsizlikni ta’minlash ko‘p omilli jarayonga aylanmoqda. Aslida ekologik xavfsizlik eng yuksak bioijtimoiy qadriyat – odam va tabiatdagi tirik mavjudotlar hayotining himoyalanganlik holatidir. Bu, eng avvalo, chiqindisiz, kamchiqitli va ekologik toza texnologiyalarni joriy etish, atrof-muhit muhofazasining ekologik asoslari va iqtisodiy mexanizmini rivojlantirish, ekologik huquqbuzarlik yuzasidan choralar ko‘rish hamda fuqarolarda ekologik bilim va tafakkurni shakllantirish orqali barqaror taraqqiyotni ta’minlash masalasi bo‘lib, ular umumiy ekologiya fani va atrof-muhit muhofazasi faoliyatining eng dolzarb amaliy vazifalariga aylangan.
   

3. 
   Ekologiya fani biologiyadan ajralgan holda mustaqil ravishda juda keng miqyosda rivojlanib borayotgan makroekologik fanga aylandi. Uning tarkibida bir necha mustaqil bo‘limlar yoki ilmiy yo‘nalishlar mavjud. Bularning barchasi ekologiyaning boshqa fanlar bilan yaqindan aloqada bo‘lishi, o‘z navbatida, ularni ekologiyaning tadqiqot usullaridan foydalanib, mavjud masalalarni muvaffaqiyatli hal qilayotgani bilan bog‘liq. 24 Makroekologiyaning tuzilishida quyidagi asosiy bo‘limlarni ajratish mumkin: umumiy ekologiya, bioekologiya, geoekologiya, inson ekologiyasi, ijtimoiy ekologiya, tabiatdan foydalanishning ekologik iqtisodiyoti, amaliy ekologiya va hokazo. Har bir bo‘lim o‘z navbatida kichik bo‘limlardan tashkil topgan, ular yo‘nalishlari bo‘yicha boshqa fanlar va ekologiyaning boshqa bo‘limlari bilan aloqada bo‘ladi. Umumiy ekologiya yagona fundamental ilm asosida barcha ekologik yo‘nalishlar va uslublarni o‘z ichiga olgan ekologiya hisoblanadi. Uning negizi nazariy ekologiya bo‘lib, ekologik tizimlar mavjud bo‘lishining umumiy qonuniyatlarini aniqlaydi. Ekologik jarayonlarni tajriba yo‘li bilan o‘rganish ekologiyada ko‘p qo‘llaniladi. Eksperimental ekologiya yutuqlaridan fanning boshqa bo‘limlarida keng miqyosda foydalaniladi. Shuningdek, ba’zi jarayonlar modellashtirish usulida o‘rganiladi, masalan, sun’iy laboratoriya ekologik tizim modeli, matematik model va hokazo. Bu jihatdan matematik modellashtirish keyingi vaqtda amalda keng qo‘llanilmoqda va u nazariy ekologiyaning asosini tashkil qiladi. Umumiy ekologiyadan turli ekologiyalar, ekologik yo‘nalishlar ayrim fanlarning bo‘limi sifatida rivojlanmoqda. Jumladan, fiziologik ekologiya, palekologiya, evolyutsion ekologiya, morfologik ekologiya, dengiz va chuchuk suv ekologiyasigidroekologiya, odam ekologiyasi, ijtimoiy ekologiya va hokazo. Biologik ekologiya – ekologiyaning asosi. Uning asosiy qismi tizimli ekologiya bo‘lib, turlar (autekologiya), populyatsiya (populyatsion ekologiya yoki demoekologiya), ko‘p turli turkumlar, biotsenozlar (sinekologiya), ekologik tizimlar (biogeostenologiya, ekotizimlar to‘g‘risida ta’limot) kabi qismlarni birlashtiradi. Evolyutsion ekologiya ekologik omillarning evolyutsiyadagi ahamiyati to‘g‘risidagi ta’limotdir. Geoekologiya – tirik organizmlarning atrof-muhit bilan bo‘lgan munosabatlarini geografik nuqtayi nazardan o‘rganadi. Bu munosabat tabiiy jihatdan chegaralangan geografik majmualarda 25 sodir bo‘lib, barcha ekologik qonuniyat va qonunlar mazkur hududlarda o‘rganiladi. Palekologiya tabiatdan yo‘qolib ketgan organizmlar, turlar, guruhlarning ekologiyasini o‘rganadi. Evolyutsion ekologiya tabiatdan populyatsiyaning o‘zgarib, rivojlanib turishini, ekologik mexanizmlarni o‘rganadi. Amaliy ekologiya amaliy biologiya faniga mansub bo‘lib, tabiiy ekosistemalar, ularning turli guruhlari, a’zolarini amaliy holda o‘rganadi. Odam ekologiyasi fanlar majmuasi bo‘lib, odamning individ (biologik tur sifatida) va shaxs (ijtimoiy subyekt) sifatida uni o‘rab turgan atrof-muhit va ijtimoiy muhit bilan bo‘lgan o‘zaro munosabatini tadqiq qiladi. Odam ekologiyasininig muhim xususiyati ijtimoiy-biologik yondashuv – biologik va ijtimoiy aspektlarning to‘g‘ri muvozanatda bo‘lishidir. Ijtimoiy ekologiya odam ekologiyasining bir qismi sifatida ijtimoiy tuzilmalar (oila va boshqa ijtimoiy guruhlar)ning ularni o‘rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit orasidagi aloqalarini o‘rganadi. Bu to‘plamga odam populyatsiya ekologiyasi, aholishunoslik ekologiyasi – ekologik demografiya, etnoslar ekologiyasi va etnogenez ekologiyasi – irq va millatlar kiradi. Ijtimoiy ekologiyaga taraqqiyot (sivilizatsiya) va evolyutsion (tarixiy) ekologiya ham kiradi. Inson ekologiyasi – insonning tashqi muhitga munosabati boshqa tirik organizmlardan tubdan farq qiladi. Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921-yil amerikalik olimlar Borjes va Park tomonidan kiritilgan. Dastlabki inson ekologiyasi tibbiy soha bo‘limi sifatida qaralib, keyinchalik uning ijtimoiy, texnik, ma’muriy, iqtisodiy va huquqiy tomonlari ham o‘rganildi. Inson ekologiyasi insonni atrof-muhitga va aksincha, muhitning insonga ta’sirini o‘rganadi. Ijtimoiy ekologiya inson ekologiyasini o‘rganish natijasida vujudga keldi. Unga birinchi bo‘lib, Raderik Mak Kenzil ta’rif bergan. Bu fan ijtimoiy fanlardan biri hisoblanib, uning predmeti inson bilan uning atrof-muhit o‘rtasidagi xususiy bog‘lanishlarini 26 o‘rganishdan iborat. Ya’ni jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi turli ekologik munosabatlarni o‘rganadi. Dengiz va chuchuk suv ekologiyasi – gidroekologiya turli suv havzalarida uchraydigan tirik organizmlarning o‘sish, rivojlanish, ko‘payish, tarqalish qonunlarini o‘rganadi. O‘simliklar ekologiyasi o‘simliklarning qayerga moslashishi, muhit omillariga morfologik moslashishlari, ularning ko‘rinishi, turlari va hokazo o‘rganiladi. O‘simliklar olami vakillarining turli sharoitga moslashishlari natijasida turli formalar vujudga kelgan. Aristotel davridan o‘simliklar tashqi qiyofalariga qarab, “daraxtlar”, “butalar”, “yarimbutalar”, “o‘t-o‘simliklar”, va “suvda o‘suvchi o‘simliklar” nomi bilan atalib kelgan. O‘simliklar ekologik shakllarini farqlashda gidrofit, mezofit, boshoqli, kserofit, galofit, o‘sish shakli, epimorfa kabi atamalar ham ishlatilib, ular, asosan, o‘simliklar tashqi qiyofasi haqida ma’lumot beradi. Hayvonlar ekologiyasi hayvonlarning yashash muhit omillariga morfologik moslashishlari va ularning tashqi muhitlarini o‘rganadi. Ularning tashqi qiyofasi hayotiy shakllari orqali bo‘lib, turli tashqi ko‘rinishlar evolyutsion jarayonlarda hosil bo‘lgan. Koinot ekologiyasida koinotdagi muhit o‘rganiladi. Abu Rayhon Beruniy (973-1048) koinotdagi hodisalarni taraqqiyot qonunlari hamda narsa va hodisalarning o‘zaro ta’siri bilan tushuntirishga urinadi. Xususiy ekologiya umumiy ekologik qonunlarni ayrim taksonomik birliklar (organizmlar olamidan turlargacha), har xil yashash joylar, turli biologik iqlimdagi biogeotsenozlarga nisbatan qo‘llashni o‘rganadi. O‘zbekistonda tabiat muhofazasi to‘g‘risidagi qonunlar, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida qo‘yilgan vazifalar va talablarga muvofiq jamiyatning ekologik madaniyatini, mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligini oshirish maqsadlarida uzluksiz ekologik ta’lim-tarbiyaning ommaviy va kompleks tizimi izchil amalga oshirilmoqda. 27 Minimum ekologik bilim olish mamlakatning har bir fuqarosining burchiga aylandi. Shuning uchun “Ekologiya” kursini o‘rganish jarayonida olinadigan bilimlar iqtisodiyot yo‘nalishidagi mutaxassislarni fundamental tayyorlashning zaruriy shartidir. Ekologiya bo‘yicha savodsizlik omillikning eng dahshatli shakli hisoblanadi. Bu narsa atrof-muhit bilan zaruriy munosabatlarni bilmaslikda aks etadi. Shuning uchun ham ekologiyaning vazifalaridan biri insonlarga ekologik tarbiya berishdan iboratdir. Shu yerda “ekologik bumerang” iborasi ustida to‘xtashga to‘g‘ri keladi. Bu inson bilan tabiiy muhit o‘rtasidagi munosabatlarni bilmaslik oqibatida paydo bo‘ladigan jarayondir. Inson tabiatning tabiiy qonuniyatlarini hisobga olmasdan, unga o‘tkazgan ta’siri qaytib kelib o‘ziga salbiy ta’sir ko‘rsatishini va buning evaziga murakkab vaziyatni yuzaga keltirishini aks ettiruvchi iboradir. Ekologiyaning vazifalaridan biri bo‘lgan ekologik ta’limtarbiyaning ahamiyati shundaki, noxushliklarga aql-zakovat bilan chek qo‘yish mumkin. Demak, hozirgi ekologik inqirozning kelib chiqishidagi tartibsizliklarga chek qo‘yish zarur. Ekologik barqaror rivojlanishni ta’minlash lozim. Ya’ni kelajak avlodlarga zarar keltirmagan holatda insoniyat o‘z ehtiyojlarini me’yorda taraqqiy ettirishi kerak. Ekologik barqaror rivojlanish konsepsiyasi insoniyatning uzoq muddatli taraqqiyoti zaminidir. Uning kapital mablag‘larini ham me’yordan oshirishiga, ekologik sharoitning yaxshilanishiga turtki bo‘lishi zarur. Bunday holatni yaratish uchun ekologik ta’lim-tarbiyani oila, bog‘cha, maktab, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida uzluksiz olib borish zarur bo‘ladi. Ekologik nuqtayi nazardan ta’lim olgan inson yuqorida zikr qilingan fikrlarni hayotda amalga oshirish uchun harakat qilmog‘i zarur. Aks holda, tabiatni, tabiiy muhitni yo‘q qilish asorati insonning tirik qolishiga imkoniyat bermasligi o‘z-o‘zidan ma’lum. Inson tabiat ustidan hukmdor bo‘lishi kerak, degan fikrdan qaytish lozim. Aks holda ekologik bumerang jarayoni insonning o‘ziga xavf tug‘diradi. Hozirgi kunda katta va kichik mamlakatlar 28 imkoniyatlari darajasida ekologiya sohasida insonlarga ta’lim berishni rivojlantirmoqda. Xususan, respublikamizda ekologik ta’limni rivojlantirish va ekolog kadrlarni tayyorlash hamda malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 21-aprelda imzolangan “Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-5024-son farmonida “Ekologik tarbiya, targ‘ibot va ma’rifiy ishlarni, shuningdek, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi sohasi mutaxassislarini qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil etish” bo‘yicha tegishli choratadbirlar belgilandi4 . Ekologik ta’lim-tarbiyani amalga oshirishda turli aholi guruhlarini atrof-muhit muammolarini hal qilish uchun qayta o‘qitish kurslari, “Ekologik ta’lim asoslari”, “Atrof-muhit”, “Tabiat va tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish”, “Ekologiya va yoshlar tarbiyasi”, “Qishloq xo‘jalik ekologiyasi” kabi qisqa kursli darsliklarda ekologik muammolarning oldini olish, tabiatni asrash, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish kabilar yozilgan bo‘lib, inson ularni o‘qib kerakli ma’lumotlar oladi. Ushbu fanni o‘rganishda B.Kommoner tavsiya etgan quyidagi tabiat iqtisodiyoti qonunini (prinsipi) har tomonlama hisobga olish kerak: hammasi bilan bog‘langan; hammasi qayoqqadir g‘oyib bo‘ladi; hech narsa bekorga in’om qilinmaydi; tabiat yaxshiroq biladi. Shuning uchun ekologik ta’limsiz va mustahkam ekologik bilimga ega bo‘lmasdan, atrof-muhit muhofazasi muammolarini hal qilib bo‘lmaydi. Masalan, uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini joriy etish. Bunga oilada, maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik ta’lim; 4 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 21-aprelda imzolangan “Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to’g’risida”gi PF-5024-son farmoni. www.lex.uz 29 umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarida ekologik ta’lim; oliy ta’lim muassasalarida ekologik ta’lim; kadrlarni qayta tayyorlash va muntazam ravishda malakasini oshirib borish; oliy ta’limdan keyingi ekologik ta’lim kabilar kiradi. Ekologik holatning oldini olish maqsadida inson ekologik madaniyat to‘g‘risidagi bilimlarni chuqur egallashi kerak bo‘ladi. Ya’ni ekologiya bo‘yicha madaniyatli inson, avvalo, tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini anglab yetishi zarur, o‘z faoliyati ta’sirining yaqin va uzoq kelajakdagi oqibatlarini inobatga olishi darkor. Shu ma’noda ekologik madaniyat umuminsoniy ma’naviyatning moddiy hamda axloqiy faoliyat mahsuli sifatida aks etgan tarkibiy qismi ekanini anglab yetishi lozim. Ekologik madaniyat tarqqiyoti, o‘z navbatida, ekologik ta’limtarbiya hamda ma’lumotlarni aholi o‘rtasida ma’rifatning hamma usullaridan foydalanib, ommaga yetkazish bilan chambarchas bog‘liqdir.