Islahat siyaset tarikat bektaşîliğin İlgası Sonrasında



Yüklə 0,53 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/2
tarix02.01.2022
ölçüsü0,53 Mb.
#43822
  1   2
Islahat Siyaset Tarikat Bektasiligin Ilg



ISLAHAT SİYASET TARİKAT

Bektaşîliğin İlgası Sonrasında 

Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları

(1826-1866)

Muharrem Varol



Islahat Siyaset Tarikat Bektaşîliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat 

Politikaları (1826-1866)’nın yayın hakları Dergâh Yayınları’na aittir. 

Dergâh Yayınları: 530

Sertifika No: 14420

Tarih Serisi: 35

ISBN: 978-975-995-405-5

1. Baskı: Haziran 2013

Sayfa Düzeni: E. Gökçe Aksoy

Seri Kapak Tasarımı: Işıl Döneray

Kapak Uygulama: Ercan Patlak

Basım Yeri: Ana Basın Yayın Gıda İnş. Tic. A.Ş. 

Beysan Sanayi Sitesi Birlik Cad. Yayıncılar Birliği Sitesi 

No: 32 Kapı no: 4G Yakuplu - Büyükçekmece / İstanbul

Tel: [212] 422 79 29

Matbaa Sertifika No: 20699

Kapak Basım Yeri: Elma Basım Yayın ve

İletişim Hizmetleri San. Tic. Ltd. Şti.

Tel: [212] 697 30 30

Cilt: Güven Mücellit & Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.

Tel: [212] 445 00 04

Dağıtım ve Satış: Ana Yayın Dağıtım

Molla Fenari Sokak Yıldız Han No: 28 Giriş Kat

Tel: [212] 526 99 41 (3 hat) Faks: [212] 519 04 21

Cağaloğlu / İstanbul



Muharrem Varol

ISLAHAT SİYASET TARİKAT

Bektaşîliğin İlgası Sonrasında 

Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları

(1826-1866)

–Yanya, Selanik ve Edirne Tatbikatı–

DERGÂH YAYINLARI

Klodfarer Cad. Altan İş Merkezi No: 3/20 34122 Sultanahmet / İstanbul

Tel: [212] 518 95 79-80 Fax: [212] 518 95 81

www.dergahyayinlari.com / bilgi@dergahyayinlari.com




MUHARREM  VAROL.  16  Mart  1979’da  İstanbul’da  doğdu.  İlkokulu  Ya-

vuz  Selim  İlkokulu’nda,  orta  ve  liseyi  ise  Fatih  Ahmet  Rasim  Lisesi’nde 

bitirdi. 1996 yılında girdiği Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden 

2001’de  mezun  oldu.  Aynı  yıl  Marmara  Üniversitesi  Türkiyat  Enstitüsü 

Yakınçağ  Osmanlı  Tarihi  Anabilim  Dalı’nda  yüksek  lisansa  başladı.  II. 

Abdülhamid’in Danışmanı Ebü’l-Huda Sayyadi (1850-1909) Hayatı, Eser-

leri ve Tesirleri başlıklı yüksek lisans tezini 2004’de takdim etti. Bu sırada 

aynı bölümde doktora çalışmasına başladı ve 2011’de doktora tezi kabul 

edildi. 5 yıl süreyle Milli Saraylar bünyesinde Müze Araştırmacısı sıfatıyla 

çalıştı. Halen İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde 

öğretim üyesidir.



İçindekiler

Önsöz, 7


Kısaltmalar, 11

Giriş, 13

I. BÖLÜM: YENİÇERİ YOLDAŞLIĞININ BEDELİ: BEKTAŞÎ TEKKELERİNİN İLGASI, 21

1. Osmanlı Tarihinde Bektaşîlik, 23

a.  Yeniçeri-Bektaşî İlişkisi, 32

2. Bektaşî Tarikatının İlgası, 38

a.   Bektaşî Tarikatının İlgası Hakkında Verilen Karar, 45

b.  Bektaşîlerin Takibatı ve Sürgüne Gönderilmeleri, 51

c.   Bektaşî Bakiyyelerinin İhtilal Teşebbüsü, 56

d.  İstanbul’daki Bektaşî Tekkelerinin Yıktırılması ve Sonraki Durumları, 59

3. Yasak Sonrası Bektaşîliğin Durumu, 61

a.   Diğer Tarikatlara Devredilen Tekkeler, 62

b.  Anadolu ve Rumeli’deki Bazı Bektaşî Tekkelerinin Takibatı, 67

4. Bektaşîliğin Yasaklamasından Sonra Bektaşîlerin Durumu: “Uyanan Canlar”, 71

a.   Sürgünden Affedilen Bektaşîler, 75

b.  Bir Devlet Politikası Olarak Devam Eden Bektaşîlik Yasağı, 76

5. Bektaşî Tarikatına Yönelik Uygulanan Politika’nın Sonuçları, 79

6. Tehdit Olarak Görülen Bir Tarikat: Hâlidîlik, 80

II. BÖLÜM: TANZİMAT DÖNEMİNDE DEVLET-TEKKE İLİŞKİLERİ, 91

1. Evkaf-ı Hümâyûn Nezareti ve Tekkeler Üzerindeki Sosyo-Ekonomik Etkileri, 93

a.   Tekke Vakıflarının Devlet Tarafından Zabtı, 94

b.  Evkaf Nezareti’nin Tekkelerin İhtiyaçlarını Karşılaması, 102

2. Tanzimat Politikalarının Tekkeler Üzerindeki Etkileri, 105

a.   Tanzimat’ın Tekke Vakıf Arazileri ve Gelirleri Üzerindeki Etkileri, 107

b.  Bazı Tekke Mensuplarının Gelir Kaynaklarının Kesilmesi, 111

3. Askerlik Alanında Yapılan Reformların Tekkeler Üzerindeki Etkileri, 127

a.   Tanzimat Sonrası Askeri Düzenlemeler ve Tekkelere Etkileri, 129

b.  Muharip Bir Güç Kaynağı Olarak Tekkeler, 135

c.   Cephe Gerisinde Dua Eden Dervişler, 143

4. Osmanlı Devleti’nin Tarikatları Destekleme Siyaseti, 148

a.   Tekkelerin Tamir ve Onarımı, 149

b.  Taamiye, Tahsisat, Maaş ve Atiyye, 155

c.   Muharremiye, 163

d.  Mevlid-i Şerif ve Miraciye, 165

e.   Kurbanlık Koyun ve Et Tayinatı, 168

f.   Kar-Buz ve Arpa-Saman Tayinatları, 173

g.   Sûr-i Hümâyûn, 176

h.  Vâlide Sultanların Tekkelere Olan Yardımları, 179




İÇİNDEKİLER

III. BÖLÜM: SİYASET-TARİKAT İLİŞKİSİ VE MECLİS-İ MEŞÂYİH’İN KURULUŞU, 185

1. 19. Yüzyılda Osmanlı Siyasi Yönetimi ve Tarikatlar, 187

a.   Sünni-Hanefi Politik Söylemin İnşası, 187

b.  Propaganda Vasıtası Olarak Tarikatlardan Yararlanılması, 191

2. Bürokrasi ve Tekkeler, 201

a.   Devlet Görevinde Bulunan Tekke Mensupları, 203

b.  Bürokrasi ve Tekke Arasındaki Geçişlilik, 206

c.   Üst Düzey Bürokratların Tarikatlar ile Olan İlişkileri, 210

3. Siyaset ve Tekke İlişkisi, 217

a.   Devlet Politikalarının Uygulanmasına Yardımcı Olan Şeyhler, 218

b.  Devlet İşlerine Karışan Tarikat Mensupları, 219

c.   Politik Muhalefet Bağlamında Tarikatlar ve Kuleli Vakası, 225

4. Meclis-i Meşâyih’in Oluşumu, 239

a.   Meclis-i Meşâyih’in Tarihsel Süreci, 239

b.  Devletin Tarikatları Denetim Siyasetinin Aşamaları, 241

5. Meclis-i Meşâyih’in Kuruluşu ve İlk Nizamnâmesi, 260

a.   Meclis-i Meşâyih’in Kuruluşu, 261

b.  Meclis-i Meşâyih Üzerine Yapılan Tartışmalar, 262

c.   Meclis-i Meşâyih’in İlk Nizâmnâmesi, 266

IV. BÖLÜM: ÇEVRE-MERKEZ AÇISINDAN DEVLET-TEKKE İLİŞKİLERİ, 275

1. Yanya, 277

a.   Yanya’da Tarikatların Genel Durumu, 278

b.  Yanya’da Tekke-Vakıf Münasebetleri, 281

c.   Devletin Yanya’da Tarikatlara Yardımı, 287

d.  Tanzimat’ın Yanya’daki Tarikatlara Etkisi, 292

e.   Tanzimat’ın Makbul Bir Şeyhi: Şeyh Nazif Efendi, 297

f.   Yanya’da Bektaşîlik, 299

g.   Devlete Bağımlı Bir Şeyh: Gazi Ali Baba, 306

2. Selanik, 324

a.   Selanik’te Tarikatların Genel Durumu, 325

b.  Selanik’te Vakıf-Tekke İlişkileri, 330

c.   Devlet’in Tarikatlara Yönelik Desteği, 333

d.  Tanzimat Etkisi, 342

e.   Selanik’te Siyasi Yönetim ve Tarikatlar, 344

f.   Selanik’te Bektaşîlik, 349

g.   Rumeli’nin Seçkin Tekkesi: Selanik Mevlevihânesi, 351

3. Edirne, 371

a.   Edirne’de Tarikatların Genel Durumu, 372

b.  Devletin Edirne’deki Tarikatlara Desteği, 379

c.   Tanzimat’ın Edirne’deki Tekkeler Üzerindeki Etkileri, 388

d.  Edirne’de Bektaşîlik, 391

e.   Hem Eşraf Hem de Nakibü’l-Eşraf Bir Nakşî: Şeyh Dâvud Efendi, 411

f.   Mabeyn’de Bir Hâlidî-Nakşî Şeyhi: Yanyalı Şeyh Mustafa İsmet Efendi, 427

Sonuç, 439

Ekler, 443

Bibliyografya, 463

Dizin, 477



ÖNSÖZ 

Bu  çalışma  Osmanlı  Devleti’nin  reform  çağında  tarikatlara  yönelik  siya-

setini  incelemeyi  amaçlamaktadır.  Modernleşme  sancıları  yaşayan  Osmanlı 

Devleti,  toplumsal  hayatta  gayet  etkili  olan  tarikatlar  ile  geleneksel  anlamda 

çok boyutlu bir ilişki yapısına sahipti. Özellikle, devletin bürokratik yapısında 

meydana gelen değişimlerin sosyal hayatta etkileri tedricen görülmeye başla-

mış ve bundan tarikatlar da etkilenmişlerdi. Çalışmamızda bu etkileşim karşı-

lıklı olarak anlaşılmaya çalışılmakla beraber, daha çok devlet açısından olaylar 

değerlendirilmeye  çalışılmıştır.  Dolayısıyla,  dini  ve  ruhani  yönleri  ağır  basan 

tarikatların  bu  çalışmada  ağırlıklı  olarak  maddi  ilişkilerine  bakılmıştır.  Bu  da 

pek tabii olarak tarikatların doğasında var olan manevi anlatıdan kısmen uzak 

bir görüntünün oluşmasına sebebiyet vermiştir. Zira her şeyden önce, bu çalış-

mada mümkün mertebe tarih disiplinine ait metodoloji kullanılmaya çalışılmış 

ve tarikatların devlet ile geliştirdiği “somut” ilişkilere göz atılmıştır. 

Son  dönemlerde,  tasavvuf  tarihi  araştırmalarında  fark  edilir  bir  artış 

gözlemlenmektedir.  Bu  çalışmaları,  üç  başlık  altında  toplamak  mümkündür. 

Osmanlı  tarihi  boyunca  yaşamış  birtakım  mutasavvıfların  hayatlarını  konu 

edinen biyografik çalışmalar, bir tarikatı veyahut o tarikata bağlı olan bir kolu 

inceleyen  monografik  eserler  ve  belirli  zaman  dilimlerindeki  tarikatları  ince-

lemeye çalışan genel tezlerdir. Hiç şüphe yok ki her çalışma kendi çapında bir 

kıymeti haizdir ve belli bir emek mahsulüdür. Dolayısıyla, öncelikle bu emeği 

takdir etmek gerekir. Ne var ki bazı çalışmalarda ise çok fazla çaba gösterilmesi-

ne rağmen, uzun süreçler ve genel olarak imparatorluğun tamamı incelenmeye 

çalışıldığı için belli problemlerin olduğu görülmektedir. Özellikle, tasavvuf tari-

hi çalışmalarının bazılarında ise arşiv kaynakları çok sınırlı alanda kullanıldığı 

için sorunların daha da artış gösterdiği müşahede edilmektedir. 

Bu çalışma aslında böylesi bir ihtiyaçtan meydana gelmiş büyük çoğunlu-

ğu itibarıyla birincil kaynak denilen arşiv vesikalarına dayanarak hazırlanmış 

mütevazi  bir  katkı  niteliğindedir.  Şüphesiz,  içerisinde  birtakım  eksiklikler 

olmakla beraber, genel anlamda Osmanlı Devleti’nin resmi evrakı, temel kro-




ÖNSÖZ


nikler,  bazı  yazmalar  ve  kaynak  eserler  esas  alınmıştır.  Tasavvuf  kültürünün 

şifahi aktarım esasına dayanılarak oluşturulmuş bazı bilgi yanlışlarını bu arşiv 

belgeleri  sayesinde  düzeltmek  mümkün  olmuştur.  Aynı  zamanda,  bugüne 

kadar bulunamamış olan Meclis-i Meşâyih’in ilk nizamnâmesi bu çalışma vesi-

lesiyle gün yüzüne çıkmış olmaktadır. 

Çalışma  dört  bölüm  ve  bir  sonuçtan  oluşmaktadır.  Birinci  bölümde, 

Bektaşîliğin kaldırılması merkeze alınarak süreç incelenmeye çalışılmıştır. Lite-

ratürde  var  olan  bilgilerin  tekrar  edilmesinden  kaçınılmış  özellikle,  tekkele-

rin  kapatılma,  yıkılma  ve  mal  varlıklarının  satılma  sürecine  odaklanılmıştır. 

Bektaşîlik  gerçekten  çok  ağır  bir  darbe  yemesine  rağmen,  sanılanın  aksine 

Anadolu  ve  Rumeli’de  pek  çok  Bektaşî  tekkesine  dokunulmadığı  da  şaşırtıcı 

bir  şekilde  müşahede  edilmiştir.  Hatta,  bu  noktada  gerek  Anadolu  ve  gerekse 

Rumeli’den  sürgüne  gönderilen  şahısların  belli  bir  kısmının  isimlerini  tespit 

etmek  mümkün  olmuştur.  Bununla  beraber,  literatürde  Bektaşîliğin  yeniden 

canlanışına dair argümanlara yer verilerek bunlar tenkide tabi tutulmuştur. Ayrı-

ca, devrin tekke siyasetini anlama adına son dönem Osmanlı sosyal alanında ve 

siyaset sahnesinde etkili bir tarikat olan Hâlidîliğin ortaya çıkışı incelenmiştir.

İkinci  bölümde  ise,  Tanzimat  ile  başlayan  süreçte  tekkelere  uygulanan 

sosyo-ekonomik politikalar tasnif edilmeye çalışılmıştır. 1826 tarihinde Evkaf-ı 

Hümayun  Nezareti’nin  kurulmasıyla  ekonomik  anlamda  devlete  daha  da 

bağımlı hale gelen tekkelerden bazılarının gelir kaynakları doğrudan doğruya 

devlet hazinesi tarafından yönetilmiştir. Bununla beraber, tekkeler bu kurum 

vasıtasıyla  devlete  daha  da  yakınlaşmak  zorunda  kalmışlardır.  Pek  çok  tekke 

bu nezaret vasıtasıyla geçimlerini temin etmeye başlamıştır. Öteden beri tekke 

mensuplarının elde ettiği muafiyetlerin Tanzimat döneminde devlet adamla-

rı  tarafından  nasıl  değerlendirildiği  ve  bu  imtiyazların  devam  edip  etmediği 

örnekler  ile  gösterilmiştir.  Tekke  mensuplarının  bu  devirde  meydana  gelen 

askeri reform hareketlerinden nasıl etkilendikleri ve özellikle savaş gibi durum-

larda ne gibi görevler ifa ettikleri gösterilmeye çalışılmıştır. Bir başka ifadeyle, 

Osmanlı  Devleti’nin  tekkelere  yönelik  destek  siyasetinin  araçlarına  bakılarak 

bu anlamda süreklilik ve kırılma noktaları görülmeye çalışılmıştır. 

Üçüncü bölümde, tarikatların Osmanlı siyaset ve bürokrasi dünyasındaki 

rolüne temas edilmiştir. Burada özellikle, Bektaşîliğin yasaklanması sonrasın-

da  II.  Mahmud’un  uyguladığı  Sünni-Hanefi  dindarlık  politikası  bağlamında 

tarikatların  birer  propaganda  aracı  olarak  nasıl  kullanıldığı  dönemin  resmi 

gazetesi Takvim-i Vekâyi üzerinden takip edilmiştir. Bununla beraber, bürok-

rasi içerisindeki tekke mensuplarının ne ölçüde işlevsel oldukları ve bürokrasi-

tekke arasındaki geçişkenlik incelenmiştir. Tarikatların siyasi hayatta ne kadar 

etkin oldukları tartışılarak, özellikle politikaların oluşumundaki rollerine deği-

nilmiştir. Bu bölümde ayrıca, devletin tekkeler üzerindeki denetim siyasetinin 

en somut aracı olan Meclis-i Meşâyih müessesesini hazırlayan tarihsel zemine 



ISLAHAT SİYASET TARİKAT

işaret  edilerek,  meclisin  kuruluş  aşaması  işlenmiştir.  Burada  daha  önceden 

varlığı  bilinen  ama  kendisi  bulunamamış  olan  ilk  nizamname  Başbakanlık 

Osmanlı Arşivi’nde ortaya çıkartılmış ve nizamname maddeleri incelenmiştir. 

Ayrıca, ekler kısmında bu nizamname transkripsiyon metniyle gösterilmiştir. 

Dördüncü  ve  son  bölümde  ise,  Osmanlı  Devleti’nin  batı  bölgesinde  yer 

alan Balkanlar ve Rumeli’nin üç önemli merkezi olan Yanya, Selanik ve Edirne 

üzerinden tatbikata bakılmıştır. Bu üç bölgenin tarihsel ve kentsel özelliklerine 

kısaca  temas  edilerek  özellikle  tasavvuf  kültürüne  odaklanılmıştır.  Bununla 

beraber,  bu  dönemde  (1826-1866)  devlet-tekke  ilişkilerinin  ana  hatları  ele 

alınarak  Tanzimat  etkisi  görülmeye  çalışılmıştır.  Özellikle,  Yanya’daki  genel 

durum ve bir Rifai şeyhi olan Gazi Ali Baba’nın sergilediği performans bir tekke 

şeyhinin  yerel  ve  merkezi  hükümet  ile  girdiği  ilişkinin  çok  ilginç  boyutlarını 

göstermektedir. Ayrıca, Beşiktaş Mevlevihanesi’nin meşhur şeyhlerinden Nazif 

Efendi’nin  Yanya  bölgesinin  refahına  olan  gönüllü  katkısının  nasıl  bir  devlet 

propagandasına dönüştüğü ayrıntılı bir şekilde işlenmiştir. Yine bu dönemde 

Bektaşîliği ile meşhur olan bölgede Bektaşîlerin sessizliği gösterilmeye çalışıl-

mıştır. Selanik’te ise bir tekke şeyhinin devlet politikasına karışabilme seviye-

sini  görmekle  birlikte,  Selanik  Mevlevihanesi  örneğinde  bölgenin  eşrafından 

olan bir hanedanın şeyhliği mercek altına alınarak çevre-merkez bağlamında 

devlet  ile  olan  yakın  ilişkisine  bakılmıştır.  Son  olarak,  bir  Osmanlı  payitahtı 

olan  Edirne  gibi  tekkeleri  ile  meşhur  bir  bölgede  özellikle  Bektaşîliğin  etkili 

merkezlerinden biri olması yönüyle bu tarikatın ilga sürecine odaklanılmıştır. 

Burada  devletin  tekke  ve  mensuplarına  yaklaşımının  somut  örnekleri  veril-

miştir. Bununla beraber, bölgenin en önemli iki tarikat şeyhi Nakşî Dâvud ve 

Nakşî Mustafa İsmet Efendilerin merkez ile geliştirdiği münasebetin niteliğine 

bakılmaya çalışılmıştır. Bütün bunlar mukayese edildiğinde bölgesel farklılık-

lar ve benzerliklerin işaret edilerek tarikatların özellikle Osmanlı taşrasındaki 

pozisyonları anlaşılmaya çalışılmıştır. 

Elinizdeki  araştırma  büyük  bir  oranda  Başbakanlık  Osmanlı  Arşivi’nde 

yapılan uzun ve yorucu çalışmalar sonucu ortaya çıkmış olup ele aldığı konu-

ya dair yüzlerce örnek içermektedir. Bu anlamda, bazen “tasvir” ve “tahkiye” 

üslubundan  kurtulmak  mümkün  olamamıştır.  Zira,  arşivde  benzer  binlerce 

belge  elden  geçirilmiş,  incelenmiş  ve  seçilen  örnekler  ise  bunlar  arasından 

konunun  zaman  ve  mekanı  çerçevesinde  tahdit  edilmiştir.  Her  şeyden  önce, 

tasavvuf  tarihi  araştırmalarında  yukarıda  sözünü  ettiğimiz  eksiklik  muvace-

hesinde  Osmanlı  Devleti’ne  ait  resmi  evrak  çalışmanın  sınırlarını  belirleyen 

hâkim unsur olmuştur. Çünkü, bir değerlendirme ve yorumun sıhhat derecesi 

sahih  bilginin  varlığına  bağlı  bir  keyfiyettir.  Doğru  bilgi  elbette  tek  bir  kay-

nağa  dayandırılamaz,  ancak  anlamaya  çalıştığımız  olguya  dair  en  nitelikli  ve 

temel menbanın gerektiği gibi kullanılamaması da düşünülemez. Dolayısıyla, 

Osmanlı  Devleti’nin  son  döneminde  tarikatlara  yaklaşımının  çeşitli  yönlerini 

anlayabilmenin  mühim  vasıtalarından  birinin  devletin  resmi  evrakı  olduğu 




10 

ÖNSÖZ


bedahet derecesinde olsa gerektir. Elbette, “belge fetişizmi” denilen hastalığa 

kapılmamanın  çare-i  yegânesinin  de  tarih  metodolojisi  içerisinde  var  olan 

kaynak  çeşitliliğinin  artırılmasıyla  mümkün  olacağı  derkârdır.  Tarih  disiplini 

içerisinde  “büyük  anlatı”  ve  “genellemeler”  ihtiyatla  karşılandığı  için,  biz  de 

zaman zaman küçük detayların üzerine giderek hakikati “taharriye” soyunduk. 

Meşhur fil hikâyesinde anlatılan parçayı bütün zannetme yanlışına da düşme-

meye gayret ederek “küllden” kopmamaya çalıştık. Bu sebeple hatalarımız bir 

tarafa,  bazı  bölüm  ve  kısımlar  okuyucu  için  ağır  ve  sıkıcı  gelse  de  yıllar  önce 




Yüklə 0,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin