Issn 2663 – 4619 / Print

ISSN 2663 – 4619 / Print

ELMI I$ (humanitar elmlar üzra ayliq beynalxalq elmi jurnal) 2019, ¼10/49

dilçilik / linguistics / rs̼koshahhe

DOI: 10.36719/AEM/2007-2019/49/11-15

Zarifa Ismayıl qızı Avilova

Azarbaycan Tibb Universiteti
ORTA 6SR AZ6RBAYCAN 6D6BIYYATININ V6 AZ6RBAYCAN 6D6BI DILININ INKIÇAFINDA M.6MANININ ROLU
Açar sözlar: M.6mani, orta asr Azarbaycan adabiyyatı, Azarbaycan adabi dili, Hamid Araslı

Key words: M. Amani, medieval Azerbaijani literature, Azerbaijani literary language, Hamid Arasli flnαuebɵe cnoba: M.Amanu, cpe6nebeeobae asep6au6manceae numepamypa, asep6au6manceuu numepa- mypnau esae, Xamu6 Apacna
XVI asrin sonu XVII asrin avvallarinda yaşayıb-yaradan, asarlarinin xeyli hissasini ana dilinda yazan Azarbaycan şairlarindan biri da Mahammad 6manidir.

M.6mani Safavi hökmdarlarının bütün Iranda qüdratli bir dövlata başçılıq etdiyi, şialiyin va qızılbaşlıǧın geniş kütla içarisinda böyük raǧbat qazandıǧı bir dövrda yaşayıb-yaratmış sanatkarlardandır. ?airin yaşadıǧı dövr ham da Türkiya sultanlıǧı tarafindan Azarbaycana qarşı böyük işǧalçılıq siyasatinin hayata keçirildiyi bir dövr idi. Bu dövrda Safavi torpaqlarında yaşayan Türkiya işǧalçıları aleyhina asarlar yazan şairlar içarisinda an maşhuru Mahammad 6mani olmuşdur.

Mahammad 6maninin bir şair kimi yetişmasinda dövrün, adabi mühitin tasiri ila yanaşı, özündan avvalki madaniyyat va adabiyyatın da qüvvatli tasiri olmuşdur. Ümumiyyatla, şair va onunla bir dövrda yaşayan Azarbaycan klassiklari ?arq poeziyasında, xüsusila, Azarbaycanın keçmiş söz ustalarının tükanmaz irsindan va getdikca büllurlaşmaqda olan şifahi xalq adabiyyatından bahralanmişlar.

Azarbaycan adabiyyatının inkişafında Füzuli maktabinin davamçılarından biri kimi M.6maninin da böyük rolu olmuşdur. 6maninin yaradıcılıǧı biza iki dilda - Azarbaycan va fars dillarinda galib çatmışdır.

Klassik Azarbaycan adabiyyatının yaxşı cahatlarindan faydalanan şair, xalq şeirinin va canlı danışıq dilinin bir çox ifadalarini öz asarlarinda işlatmakla klassik poeziya dilini daha da zanginlaşdirmişdir.

Malum olduǧu kimi, XV asrdan başlayaraq Azarbaycan adabiyyatında mahabbat lirikası daha geniş yayılır. ?airlarin çoxu qazal yazmaqla şöhratlanir. XV asrda Kişvari, Hamidi, Süruri, Habibi, XVI asrda Xatai, Füzuli kimi divan müalliflari içarisinda Mahammad 6maninin da adı şarafla çakilir. Lakin mahabbat lirikası ila yanaşı, bu dövrda tariqata, dini mövzulara, xüsusan şialiyi tabliǧa, adabiyyata da geniş yer verilirdi. Hakim feodal-ruhani dairalar, şah sarayları, saray ayanları adabiyyatda dini mövzulara xüsusi ahamiyyat verir, ayrı-ayrı tariqat görüşlarinin yayılmasına şarait yaradırdılar. Onların manafeyina xidmat edan şairlar hakim feodal-ruhani va dini tariqat görüşlarini tabliǧ etmakla maşǧul olur, asas yaradıcılıqlarını bu sahada inkişaf etdirirdilar.

?airlarin başqa bir qismi isa şahar sanatkarlarının görüşlarini aks etdirirdi. Bu şairlar ümumxalq manafeyini müdafia edir, feodal zülmünü, zahidlarin, abidlarin, ümumiyyatla, ruhani tabaqalarin riyakarlıǧını tanqid edirdilar. Bu yazıçılar öz mütaraqqi fikirlarini mahabbat mövzusunda yazılmış asarlarinda ifada etmaya çalışırdılar.

Mahammad 6mani da taxminan bela bir dövrda yaşamış, öz asarlarinda şahların va feodalların işǧalçılıq siyasatina qarşı münasibatini bildirmişdir.

Mahammad 6mani haqqında ilk sözü şairin müasiri, onunla şaxsan tanış olub, yaxınlıq edan görkamli tazkiraçi Sadiq bay 6fşar demişdir. O, özünün “Macna-ül-Xavas” adlı tazkirasinda 6mani haqqında qısa, lakin qiymatli malumat verir. Sadiq bay 6fşar Mahammad bay 6maninin Bayburt türklarindan olub. Yazda hökmdar olduǧunu, “6mani” taxallüsü ila şeirlar yazdıǧını qeyd etmişdir. Tazkira müallifinin verdiyi malumatdan aydın olur ki, M.6mani tez-tez şeir maclislari düzaldarmiş va çox zaman onu da o maclislara davat edib, orada öz şeirlarini oxuyarmış. Sadiqi sonra öz tazkirasinda 6maninin şeirlarindan nümunalar verir. Onun 6mani haqqında verdiyi qısa, ancaq tarixi va elmi cahatdan qiymatli olan bu malumatı şairin hayat va yaradıcılıǧını öyranmak üçün son daraca ahamiyyatlidir. Sadiqinin 6mani haqqında verdiyi malumatın başqa bir ahamiyyati da budur ki, bu malumat 6maninin öz dövründa elm va adabiyyatı sevan, madaniyyatin inkişafında yaxından iştirak edan, tez-tez şairlari öz yanına toplayıb, şeir maclislari taşkil edan bir şaxs olduǧunu göstarir. Sadiqinin öz malumatında 6manidan gatirdiyi:

Sayan başimdin, ey şahi-xuban, kam olmasun, Baslindin ayru ömr mana bir dam olmasun –

beytindan aydın olur ki, o hala öz saǧlıǧında ikan lirik bir şair kimi tanınmışdır.

Mahammad 6mani haqqında Sadiqidan bir neça asr sonra nisbatan atraflı malumat veranlardan biri da maşhur ingilis şarqşünası ?arl Riodur. ?arl Rio 6mani barada söyladiyi bütün fikirlari onun öz şeirlarindan tolamış, 6mani haqqında ilk söz söylayan Sadiq bay 6fşardan xabari olmamışdır. ?arl Rio özü bu barada yazır ki, 6mani haqqında malumatlarımız onun şeirlarindan, poemalarından toplanılan faktlarla mahdudlaşır. Lakin har iki tadqiqatçının şair haqqındakı fikirlari bir-birina uyǧun galir.

?arl Rio şairin bazi şeirlarindan va masnavilarinda göstarilan yer va şahar adları ila alaqadar şairin gazdiyi ölkalari, iştirakçısı olduǧu harbi yürüşlari daqiqliyi ila şarh etmaya çalışmışdır.

Mahammad 6mani haqqında malumat veran tadqiqatçılardan biri da Ismayıl Hikmatdir. O, Sadiqinin 6mani haqqında verdiyi malumata kiçik alavalar etmakla, asasan onu takrar etmişdir. Ismayıl Hikmat özü da bu fikri tasdiq edir. Onun 6manidan verdiyi şeirlar “Macma-ül-Xavas”dan, ya da ?.Rionun kataloqundan götürülmüşdür. Özü isa şaxsan şairin divanını tadqiq etmamişdir. Bunlarla yanaşı, I.Hikmat öz salaflarindan farqli olaraq, 6mani haqqında, xüsusan onun yaradıcılıǧından daha geniş danışmaǧa taşabbüs etmişdir. O, şairin dili, ictimai görüşlari va sanati haqqında da bazi fikirlar söylamiş va 6maniya “... hicri X asr/miladi XVI asrin sonu XVII asrin avallari – R.Z./ azari şairlari arasında yaxşı bir mövqe tutan şair olduǧuna şübha yoxdur”, - deya yüksak qiymat vermişdir.

Mahammad 6maninin yaradıcılıǧını müasir dövrda daha ardıcıl va düzgün tahlil edan H.Araslı olmuşdur. H.Araslının 6mani haqqında verdiyi malumatların qiymatli cahati odur ki, o, şair haqqında indiya qadar deyilanlara kifayatlanmamiş, şairin divanını şaxsan mütalia etmiş, va onun yaradıcılıǧı haqqında bir sıra orijinal fikirlar söylamişdir. Tadqiqatçı 6maninin qasida va masnavilarinin sanatkarlıq va mövzu xüsusiyyatlarindan danışarkan, onların tarixi hadisalar va hayati faktlarla baǧlılıǧını yüksak qiymatlandirir: “?airin bu şeirlari asasında müayyan müharibalarin tafsilatını bilmak mümkün olmasa da, ümumi ahval- ruhiyya va qalabanin tarixi müayyan edilmiş olur ki, bu da adabiyyatımızda tarixi vaqialarin tasvirina bir zamindir”.

Mahammad 6mani haqqında halalik son fikir söylayan Balaş Azaroǧludur. B.Azaroǧlu Azarbaycan şairi Mahammad 6mani haqqında deyilanlari va sanatkarın öz yaradıcılıǧını darindan öyranarak, onun hayat va yaradıcılıǧı haqqında monoqrafik asar yazmışdır. ?übhasiz ki, bu iş şairin hayat va yaradıcılıǧını öyranmak, onun asarlarinin dilini tadqiq üçün son daraca qiymatlidir.

Bela bir cahati da qeyd etmak lazımdır ki, Azarbaycan tadqiqatçılarına qadar şairin anadan olduǧu tarix taxmini da olsa müayyanlaşdirilmamişdi. H.Araslı va Balaş Azaroǧlu şairin doǧulduǧu ili onun öz asarlarina asaslanaraq müayyanlaşdirmaya taşabbüs göstarmişlar. Har iki tadqiqatçının bu barada galdiyi son natica bundan ibaratdir ki, M.6mani Makkaya ziyarata getdiyi zaman onun özünün göstardiyi kimi, yaşı 60-dan şox olmuşdur. ?airin Makka ziyarati isa hicri 1006-cı (1597-1598) illara tasadüf edir. Demali, Mahammad 6mani hicri 944-945-ci illarda (1545-1546) anadan olmuşdur.

Azarbaycan adabiyyatı tarixinda Mahammad 6maninin an böyük xidmati ondan ibaratdir ki, o, bu adabiyyata ilk dafa olaraq manzum hekaya janrını gatirmiş va şeirin müxtalif növlarinda asarlar yaratmışdır.

6mani yaradıcılıǧının Azarbaycan adabi dilinin inkişafında da böyük rolu olmuşdur. Azarbaycan klassik adabiyyatının görkamli nümayandasi kimi M.6maninin badii yaradıcılıǧına dair bir sıra maqala va tadqiqat işlari yazılsa da, onun şeirlarinin dil xüsusiyyatlari hala da öyranilmamişdir.

Halbuki, M.6maninin Azarbaycan dilinda olan divanının dilini tadqiq etmak vacib va zaruridir. Çünki 430 il bundan avval Azarbaycan adabi dilinin leksik tarkibi va qrammatik xüsusiyyatlari haqqında fikir yürütmak üçün onun divanı çox dayarli va zangin material manbayi ola bilar.

Divan üzarinda aparılan tadqiqat işi göstarir ki, asarin istar leksik tarkibinda, istarsa da qrammatik normalarında müxtalif dialekt va şiva xüsusiyyatlari, o cümladan qıpçaq va qarluq qrupu türk dillarinin

/qadim özbak, cıǧatay va qadim uyǧur/ ünsürlari müayyan rol oynamışdır. Bu isa tasadüfi deyildir. “Malumdur ki, bu va ya başqa dövrün adabi dilinda bir, yaxud iki şivanin üstünlük qazanması xalqın etnik tarkibinda baş veran dayişikliklarla, habela şaharin siyasi-iqtisadi inkişafı, hamin şaharda ahalinin toplanması, ahali içarisinda tabaqalaşma getmasi böyük şair va yazıçıların faaliyyat göstarmasi va s. amillarla alaqadardır”.

Hamin dövrda Azarbaycan adabiyyatı nümayandalarindan bir çoxunun orta Asiyada – Herat adabi maktabinda tahsil almaları cıǧatay va qadim özbak dillarinin Azarbaycan dilina tasirini artırmışdır. Bela ki, 6lişir Navai va Hüseyn Bayqara kimi şairlarin şeirlari ila qidalanmış va parvazlanmış hamin sanatkarlar Azarbaycana qayıtdıqları zaman öz dillarinda va şeirlarinda cıǧatay va qadim özbak dilinin xüsusiyyatlarini da gatirmişlar.

Belalikla, malum olur ki, XVI asrin sonu XVII asrin avvallarinda Azarbaycan adabi dili ümumxalq dili asasında inkişaf etsa da, orta asr türk dillarinin /qadim özbak va cıǧatay, qadim uyǧur/ bir çox alamatlarini

özünda saxlamışdır. Mahammad 6mani mahz bela bir dövrda yazıb yaratdıǧından bu xüsusiyyatlar onun da dilinda öz aksini tapmışdır.

?übhasiz ki, burada klassik ?arq, xüsusan fars poeziyasının tasirini da unutmaq olmaz. Bu da tabiidir. Çünki şairin yaşadıǧı dövrda Azarbaycan şairlarinin bir çoxu fars dilinda yazırdılar. Daha doǧrusu, bu dövrda fars dili Azarbaycan dili ila yanaşı işlanirdi. Azarbaycan, Iran feodallarının hakimiyyati altına düşdüyü dövrda isa fars dili rasmi dövlat dili elan olunmuşdu.

Bütün bunlara baxmayaraq, Azarbaycan dili ölkada daha üstün mövqe tutmuş, Qafqazda va ?arqda geniş yayılmışdır. Hatta qonşu ölkalarda bir sıra xalqlar bu dili bilir va ondan istifada edirdilar. Bu dövrda Azarbaycan adabi dilinin geniş şakilda yayılmış Iran alimlarinin da diqqatini calb etmiş, onlar bu dilda maşǧul olub, onun qrammatika masalalarina xüsusi asarlar bela hasr etmişlar.

M.6maninin şeirlarinin dili bela bir fikri da sübut edir ki, o, Azarbaycan dilinin incaliklarina, onun ifada vasitalarina hartarafli balad olmuş bir sanatkardır. O, adabi-badii üslubun klassik anana ila baǧlı qadim ifada vasitalarindan müvaffaqiyyatla istifada etmiş, adi danışıqda işlanan söz va ifadalari, müxtalif söz birlaşmalarini, “yetişa aǧızacan”, “vayımdan”, “tufan başıma qopar”, “sabr eyla”, “haraya yetişmasa”, “qatra-qatra cam olub”, “qiyamat qopacaqdur”, “qurbanın olub”, “heyranın olub”, “hazar eyla”, morfoloji va sintaktik xüsusiyyatlari yazılı adabi dila casaratla gatirmişdir.

?airin dilinda müasir Azarbaycan adabi dili baxımından çatin anlaşılan arab-fars sözlari, izafat birlaşmalari, arxaiklaşmiş sözlar va qıpçaq, qarluq qrupu türk dillarina maxsus qrammatik formaların işlanmasi da müşahida olunur. 6mani asarlarinda leksik, morfoloji va sintaktik kateqoriyaların ham türk dillarinin qadim dövrlarina aid xüsusiyyatlarina, ham da ümumxalq Azarbaycan danışıq dilina maxsus cahatlarina rast galinir ki, bunların da tadqiqi bir tarafdan Azarbaycan adabi dilinin müayyan marhalada inkişafını izlamak, o biri tarafdan isa türk dillarini müqayisali şakilda öyranmak üçün ahamiyyatlidir.

6mani asarlarinin dili, elaca da leksikası Azarbaycan adabi dilinin, onun badii qolunun tarixini izlamak üçün zangin material vardır.

6mani asarlarinin lüǧat tarkibi çoxcahatli va rangarangdir. Sözdan böyük maharatla istifada etmak, onun incaliklarina sahib olmaq, sada, adi sözlara darin mazmun vermak, onu qiymatlandirmak, seçmak va yerinda işlatmak 6mani yaradıcılıǧına xas xüsusiyyatlardir.

6mani asarlarinin dilini morfoloji cahatdan öyranmak üçün şairin Azarbaycan dilinda olan “divan”ı asas götürülmüşdür. Bu “divan”ın alyazması Londonda Britaniya muzeyinin ?arq xalqları adabiyyatı şöbasinda saxlanılır. Hamin alyazmanın foto-surati ilk dafa Leninqrada göndarilmiş, ondan köçürülmüş foto-surat Azarbaycan SSR EA 6lyazmaları Fondunda saxlanılır. 6mani yaradıcılıǧı ila maşǧul olan tadqiqatçılar va bizim üçün hamin foto-surat asas olmuşdur.

Divan nastaliq xatti ila yazılmışdır. Orta asr yazılı abidalarindan malum olur ki, XV-XVII asrlarda Azarbaycan şairlari arab qrafikasının müxtalif növlari içarisinda nastaliqdan daha çox istifada etmişlar. 6mani da bela etmiş va öz asarlarini bu xatla yaratmışdır.

6sarin başlanǧıcında rassam tarafindan çakilmiş kiçik ornament vardır. Bundan sonra masnavi tarzinda bir münacat galir. Lakin bu masnavinin sonu yoxdur. Divanın birinci sahifasinin “b” tarafi isa avvali olmayan bir qazalin ortasından başlanmışdır. Güman etmak olar ki, burada divanın bir, balka da, bir neça sahifasi düşmüşdür. 48-ci sahifadaki qazalin ilk beyti yoxdur. Bela bir vaziyyata divanın son sahifasinda da rast galirik. Bundan başqa, divanın 9, 12, 22, 54, 70, 82-ci sahifalarinin yarısı, 55, 78-ci sahifalari isa tamamila yazılmamış, aǧ qalmışdır.

Divanın ölçüsü 18 x 28 sm olan açıq rangli, o qadar da saliqali olmayan bir cilda tutulmuşdur. Divan 90 sahifadan ibaratdir. Burada olan qazal, qasida, qoşma va hekayalarin har bir sahifada yerlaşdiyi hissa inca xatlarla haşiyaya alınmışdır.

Har haşiyalanmiş çarçiva /14 x 8/ isa bir sahifada iki asas hissaya ayrılmışdır. Bu hissalar bazan 8, bazan isa 10-12 inca xatlarla çarçivaya alınmışdır. Ilk sahifadaki 8 x 5 iki kiçik hacmli al işindan ibarat olan ornament nazara alınmazsa, asarda heç bir illüstrasiya va miniatür yoxdur.

Malumdur ki, har bir dilin keçmiş olduǧu tarixi atraflı va bütün cahatlari ila öyranmak üçün müxtalif dövrlarda yaranmış abidalarin tadqiqi ahamiyyatlidir. Bu baxımdan ayrı-ayrı asarlarin dilina dair aparılmış tadqiqatlar qiymatlidir va bela tadqiqatlara hamişa böyük ehtiyac vardır.

XVI-XVII asr abidalarinda da Azarbaycan adabi dili tarixini öyranmak üçün zangin materiallar vardır. Mahz ona göra da hamin dövrda yaranmış abidalarin dilinin tadqiqina bir sıra monoqrafiyalar hasr edilmişdir. ?übhasiz ki, XVII asr adabi dilinin bütün cahatlarini ahata etmak üçün tadqiq olunmamış asarlarin dilini da öyranmak vacibdir.

M.6mani “Divan”ının morfoloji cahatdan dil xüsusiyyatlarini öyranmayi qarşımıza maqsad qoyarkan mahz bu cahati nazarda tutmuşuq.

M.6mani asarlarinin morfoloji xüsusiyyatlarina hasr olunmuş hamin dissertasiya işi iki fasildan ibaratdir.

Birinci fasil adların, ikinci fasil isa feilin tadqiqina hasr edilmişdir.

Malumdur ki, dilin müxtalif inkişaf marhalalarinda qrammatik kateqoriyalar asasan sabit olmuşdur. Lakin dilimizin inkişafı prosesinda bazi qrammatik formalarda sinonim vaziyyatlar, semantik rangaranglik, avazlanma, müasir dil baxımından arxaiklaşmiş şakilçilar va s. müşahida edilir. Dissertasiyada hamin qrammatik formaların asrlardan bari sabitliyini va dayişmazliyini konkret bir dövrün abidasi asasında tahlil etmak üçün ayrı-ayrı bahslarda qrammatik kateqoriyaların şarhi verilmiş, müasir dil baxımından farqli cahatlar üza çıxarılmış va onların sabablari aydınlaşdırılmışdır. Bunlarla yanaşı, dissertasiyada M.6maninin asarlarinda işlanmiş qıpçaq, qarluq va başqa qrupa daxil olan türk dillarina aid ünsürlari qadim va müasir türk dillari ila müqayisada izah olunmuşdur.

6dabiyyat:

1. 
   Azarbaycan tarixi, I hissa, Bakı, 1961, sah. 304-305.
   
2. 
   B.Abizada - Azaroǧlu. Mahammad 6maninin hayat va yaradıcılıǧı (namizadlik dissertasiyası). Bakı,
   

1966.

3. 
   H.Araslı. Mahammad 6maninin yaradıcılıǧı, “Azarbaycan macmuasi”, ¼ 2.
   
4. 
   H.Araslı. Göstarilan asar, sah.66.
   
5. 
   Ismayıl Hikmat. Azarbaycan adabiyyatı tarixi. Raf, inventar ¼ 1928, sah. 176-182.
   
6. 
   Mahammad 6mani, Divan. Raf, inventar ¼ 3773.
   
7. 
   Sadiq bay 6fşar. Macma-ül-Xavas. Raf, inventar ¼ 9277.
   
8. 
   S.Q.6lizada. “?ühadanama”da adlar /isim, sifat, say, avazlik/, namizadlik dissertasiyası. Bakı, 1965, sah. 26.
   
9. 
   S.Q.6lizada. “?ühadanama”da adlar /nam.diss/, Bakı, 1965; N.Namazov. M.Füzulinin “Leyli va Macnun” poemasında feil. /nam.diss./, Bakı, 1965; 6.?.Sadıqov. Azarbaycan dilinin XVI asr yazılı abidasi “?eyx Safi” tazkirasinin dili /leksika/, /nam.diss./, Bakı, 1972; Z.Q.Qurbanov. XVII asr Azarbaycan adabi dilinin leksikası /nam.diss./, Bakı, 1972.
   
10. 
    ?arl Rio. Raf inventar ¼ 23928, sah. 301-302.
    

The role of M. Amani in the development of Azerbaijani literature and the Azerbaijani literary language in the Middle Ages

Summary

One of Azerbaijan poets who lived at the end of XVI and at the beginning of XVII century, who wrote the most of his works in Azerbaijan, was Mohammad Amani.

M.Amani played great role in development of Azerbaijan literature, as the follower of Fizuli`s school. His creative work reached us in two languages: Azerbaijan and Persian.

Mohammad Amani is author of the perfect “Divan”in Azerbaijan and Persian. Taking benefits from clas- sic Azerbaijan literature, he used folk poetry and alive colloquial in his works, enriched classic poetry in this way.

The poet`s greatest contribution to the history of Azerbaijan poetry was his addition of story janre and dif- ferent kinds of poems.

Amani played an important vole in development of Azerbaijan literature language as prominent repre- sentative of Azerbaijan classic literature, M.Amani was devoted a number of articles and scientific investiga- tion. But language features of his poems were firsly in vestigated (M.Amani “Divan”`s language).

Poua M. Amahm b pasbmtmm asep6auДwahcıou umtepatypɵ m asep6auДwahcıofo umtepatyphofo rsɵıa b cpeДhme beıa Pesdme

OДhmm ms mostob Asep6auДwaha, wmbmmu m tbopmbmmu b kohye XVI-fo m hauaue XVII-fo beka m 6ouamyd uacta, cbomx mpomsbeДehmu hammcabmmm ha Asep6auДwahckom rsɵke, 6ɵu MyxammeД Amahm. B pasbmtmm asep6auДwahckou umtepatypɵ poua Amahm, kak mpoДouwateur mkouɵ 8msyum, oueha be- umka. MyxammeД Amahm – abtop «¶mbaha», hammcahhofo ha stmx rsɵkax. Oh o6ofatmu rsɵk kuaccmue- ckou mossmm, mcmouasyr b cbomx mpomsbeДehmrx uyumme ueptɵ kuaccmueckom Asep6auДwahckou umte-

patypɵ, mhofme bɵpawehmr ms hapoДhɵx ctmxob m wmbofo pasfobophofo rsɵka.

Camar 6ouamar sacuyfa mosta b mctopmm asep6auДwahckou umtepatypɵ sakuduaetcr b tom, uto oh bhec b umtepatypɵ wahp ctmxotbophofo pacckasa m cosДau ctmxm b efo pashɵx Øopmax.

Tbopuectbo M.Amahm cɵfpauo 6ouamyd poua, b pasbmtmm asep6auДwahckofo umtepatyphofo rsɵka. Kak bɵДadymucr mpeДctabmteua Asep6auДwahckou umtepatypɵ, Amahm b cboëm xyДowectbehhom tbopuectbe hammcau yeuɵu prД ctateu m mpobëu 6ouamyd mccueДobateuackyd pa6oty.

Ho bmepbɵe oco6ehhoctm efo ctmxotbophofo rsɵka (rsɵk «¶mbaha» Amahm) ctaum o6aektom mccue- Дobahmr abtopa ctatam m efo we mohofpaØmm.

Rayçi: dos. Z.Mammadova