Jizzax davlat pedagokika instituti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOKIKA INSTITUTI
ONA TILI fanidan


KURS ISHI


Mavzu: Tilning ijtimoiy vazifalari.
Bajardi: Abduraxmonova Mahzuna
Ilmiy rahbar:N.G’.Ochilov
Guruh: 509-guruh


JIZZAX – 2022 YIL
MUNDARIJA:
KIRISH
ASOSIY QISIM
1. Til va jamiyat munosabati. Sotsiolingvistika.
2. Til integratsiyasi va differensiatsiyasi.
3. Tilning ijtimoiy ko‘rinishlari. Tilning ijtimoiy vazifalari.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Mustaqillik yillari mamlakatimiz ta’lim tizimida farzandlarimizni har tomonlama yetuk va barkamol qilib tarbiyalash maqsadida “Talim to’g’risida” gi Qonun “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Ta’limning har bir bosqichida islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda.
Yangi asr o`qituvchisini tayyorlashda uning pedagogik-psixologik va intellektual salohiyat bo`yicha chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta'lim texnologiyasi bo`yicha chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta'lim texnologiyalari, ta'limning interfaol usullari va ilg`or samarali metodlariga oid ijodiy faollikni oshirishning samarali usullaridan xabardor bo`lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov o`zining «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari» asarida O`zbekistonda qabul qilingan o`ziga xos islohot va modyernizatsiya modyeli orqali amalga oshirish lozimligini ta'kidlagan¹. Buni ta'minlash bo`lajak mutaxassislarni va ilmiy-pedagogik xodimlarni zamonaviy talablar asosida tayyorlashni taqozo etadi. Bu muhim vazifani hal qilishning samarali yo`llaridan biri mutaxassislarni ilmiy tadqiqot metodologiyasi bilan shug`ullana oladigan qilib tayyorlashdan iboratdir. Ushbu muammo yechimini ham O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti o`zining «Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch» asarida “...farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ongli, yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta'lim-tarbiya sohasining asosiy maqsad va vazifasi bo`lishi lozim,” dyeb ta'kidladi².
Mustaqillik yillari mamlakatimiz ta’lim tizimida farzandlarimizni har tomonlama yetuk va barkamol qilib tarbiyalash maqsadida “Talim to’g’risida” gi Qonun “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Ta’limning har bir bosqichida islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda.
O‘zbekiston davlatining mustaqillik davridagi taraqqiyoti ijtimoiy-siyosiy hayotimizning barcha qirralarida bo‘lgani singari madaniy-ma’rifiy sohalarda ham tarixiy o‘zarishlarni yuzaga keltirmoqda. Istiqlol mafkurasi tufayli “Tilimizni, dinimizni, urf-odatimizni, ma’naviy qadriyatlarimizni butkul yuqotib qo‘yish xavfidan saqlab, asrab-avaylab, ularning azaliy mazmuni va qudratini tiklash…”³ darajasiga erishdik.
2004-yil esa Respublikamizda maktab ta’limini rivojlantirish bo’yicha muhim xujjatlar qabul qilingan yil sifatida yodimizda qoldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-2009- yillarda maktab ta’limini rivojlantirish. “Davlat Umummilliy Dasturi to’g’risi” dagi farmoni va ushbu farmon asosida qabul qilingan qarorlarida maktablarimizning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash hamda uzluksiz ta’limining yagona tizimini shakllantirish bilan bog’liq ustuvor vazifalar belgilab berildi. Bugun ushbu farmon talablarini bajarish bo’yicha joylarda keng ko’lamli sa’y-harakatlar olib borilmoqda.
Ta’lim tizimi islohotiga doir chiqarilgan farmon va qarorlar xalq ta’limi hodimlari, jumladan boshlang’ich ta’lim mutahassislariga ham ma’sulyatli vazifalarni yukladi.
Tarixiy taraqqqiyot tajribalaridan ma’lumki, har qanday jamiyat dadavlatning istiqboli un irivojlantiruvchi kuch hisoblangan mustaqil fikrlovchi, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash masalasiga borib taqaladi.Bu jarayonda ta’limning asosiy bo’g’ini hisoblangan boshlang`ich ta`limni takomillashtirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri xisoblanadi. Ma’lumki, boshlang’ich ta’lim fanlari orqali o’quvchilarning umuminsoniy va axloqiy ko’nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantiriladi. Ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini dunyo qarashini, o’z-o’zini anglash, jismoniy sog’lom bo’lishga, milliy urf-odatlarni o’zida singdirishga, mamlakatimiz boyliklarini ko’z qorachig’iday asrashga, tabiatga ongli munosabatda bo’lishga o’rgatadi, shuningdek bu bosqichda ularning nuqtini shakllantirishga asosiy e’tibor qaratiladi. O`quvchi maktabga kelgan dastlabki kunidan boshlaboq o`qishga havas qo`yishi savodli o`qishi, dastlabki amallarni to`g`ri bajarishga o`rgatishi kerak. Bolaning kelajakda mustaqil fikrlovchi, yetuk malakali mutaxassis bo’lib etishishida boshlang’ich ta’limda o’qitiladigan o’qish darslarining o’rni va ahamiyati muhimdir.
O`qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O`qishni bilmagan odamning ko`zi ojiz kishidan farqi yo`q. O`qish faoliyati boshlang`ich sinflarda barcha fanlar tarkibida amalga oshiriladi, lekin o`qishga o`rgatish va nuqni shakllantirish o`qish darslarining asosiy vazifasidir. Kichik yoshdagi o`quvchini o`qishga o`rgatishda ularning umumiy rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. Ta`limga ilg`or pedagogik texnologiyalarni olib kirish va eng zamonaviy, takomillashgan o`qitish usullarini qo`llagan holda yuqori samaraga erishish bugungi kunning oldidagi dolzarb vazifalaridan biridir.“Buyuk davlat, buyuk kelajagimizga erishish uchun oqil, ma’rifatli, ayni paytda o‘zining o‘tmishi, ulug‘ qadriyatlari, millati bilan faxrlanadigan va kelajakka ishonadigan insonlarni tarbiyalashimiz kerak”<sup>4</sup> ligini har bir murabbiy chin yurakdan his qilmog‘i lozim.
Buni o‘quvchi-yoshlarga tez va oson yetib borishini ta’minlashda esa, bizga ona tili va adabiyot fanlai yordamga keladi. Chunki, adabiyotning bosh vazifasi ham tarbiyalashdir. O‘z shaxsiyati va asarlari bilan insonlarga ibrat bo‘la oladigan, ularga ma’rifat nuri ulashadigan buyuk siymolarning hayoti va faoliyatini o‘rganishimizning ham asl mohiyati shunda.
“Yozuvchining hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganish uning dunyoqarashini aniqlashga yordam beradi. Bu esa unga to‘g‘ri baho berish uchun zamin hozirlaydi” Ba’zan yozuvchi va shoirlarning hayotini o‘rganish shart emas, degan qarashlarga ham duch kelamiz. Holbuki, adib-u shoirlar hayotiga oid faktlarni to‘plash ilmning chinakam “qora ishi” sifatida baholanishi kerak. Sababi, bu xil ishlar konkret ijodkorning shaxs va san’atkor sifatidagi tadrijini kuzatish yoki konkret asarning ijodiy tarixini to‘g‘ri talqin qilish uchungina emas, ijod psixologiyasi, ijodkor va jamiyat munosabati kabi qator umumestetik muammolarni yoritishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Adib hayotiga oid ma’lumotlar o‘zi yozib qoldirgan tarjimayi hollardan, adib haqida aytilgan zamondoshlar, uning tengdoshlari, ustozlari yoki shogirdlari, tanish-bilishlari va muxlislari tomonidan aytilgan yoki yozma holida yetib kelgan manbalardan olinishi mumkin.
Boshlang’ich sinflarda o’qitilayotgan ona tili va o’qish darslari adabiyot fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. Dasturlarning o’qish va nutq o’stirish bo’limida o’tkaziladigan mashg’ulotlar mazmuniga; o’quvchilarni to’g’ri, ravon, ma’lum darajadagi tezlik bilan ifodali o’qishga o’rgatish; bolaning ona - Vatan, uning tabiati kishilar mehnatidagi qahramonlik, jasurlik, milliy istiqlol g’oyalarini ular ongiga singdirish kabi bilimlarni boyitish orqali o’quvchilarning bilim, ko’nikma malakalari kengaytiriladi, shakllanadi va mustahkamlanadi.
O’qish darslarini Davlat talablari asosida hayotiy tajribalarga, kuzatishlarga suyanib, hayotga bog’lab o’tishi uning ta’sirchanligi ongli idrok etishlarini ta’minlaydi. O’qish va nutq o’stirishning ta’limiy - tarbiyaviy maqsadlari, sinflar bo’yicha o’qish mazmunini o’qish ko’nikmalarining og’zaki va yozma nutqlarini rivojlantirish usullarini, o’qish mashg’ulotlarining yozma nutq bilan bog’lanish kabi masalalar aniq kiritilgan.
Ta’lim tizimi islohotiga doir chiqarilgan farmon va qarorlar xalq ta’limi hodimlari, jumladan boshlang’ich ta’lim mutahassislariga ham ma’sulyatli vazifalarni yukladi.
Tarixiy taraqqqiyot tajribalaridan ma’lumki, har qanday jamiyat dadavlatning istiqboli uni rivojlantiruvchi kuch hisoblangan mustaqil fikrlovchi, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash masalasiga borib taqaladi.Bu jarayonda ta’limning asosiy bo’g’ini hisoblangan boshlang`ich ta`limni takomillashtirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri xisoblanadi. Ma’lumki, boshlang’ich ta’lim fanlari orqali o’quvchilarning umuminsoniy va axloqiy ko’nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantiriladi. Ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini dunyo qarashini, o’z-o’zini anglash, jismoniy sog’lom bo’lishga, milliy urf-odatlarni o’zida singdirishga, mamlakatimiz boyliklarini ko’z qorachig’iday asrashga, tabiatga ongli munosabatda bo’lishga o’rgatadi, shuningdek bu bosqichda ularning nuqtini shakllantirishga asosiy e’tibor qaratiladi. O`quvchi maktabga kelgan dastlabki kunidan boshlaboq o`qishga havas qo`yishi savodli o`qishi, dastlabki amallarni to`g`ri bajarishga o`rgatishi kerak. Bolaning kelajakda mustaqil fikrlovchi, yetuk malakali mutaxassis bo’lib etishishida boshlang’ich ta’limda o’qitiladigan o’qish darslarining o’rni va ahamiyati muhimdir. O`qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O`qishni bilmagan odamning ko`zi ojiz kishidan farqi yo`q. O`qish faoliyati boshlang`ich sinflarda barcha fanlar tarkibida amalga oshiriladi, lekin o`qishga o`rgatish va nuqni shakllantirish o`qish darslarining asosiy vazifasidir. Kichik yoshdagi o`quvchini o`qishga o`rgatishda ularning umumiy rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. Ta`limga ilg`or pedagogik texnologiyalarni olib kirish va eng zamonaviy, takomillashgan o`qitish usullarini qo`llagan holda yuqori samaraga erishish bugungi kunning oldidagi dolzarb vazifalaridan biridir.
Boshlang’ich sinflarda o’qitilayotgan ona tili va o’qish darslari adabiyot fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. Dasturlarning o’qish va nutq o’stirish bo’limida o’tkaziladigan mashg’ulotlar mazmuniga; o’quvchilarni to’g’ri, ravon, ma’lum darajadagi tezlik bilan ifodali o’qishga o’rgatish; bolaning ona - Vatan, uning tabiati kishilar mehnatidagi qahramonlik, jasurlik, milliy istiqlol g’oyalarini ular ongiga singdirish kabi bilimlarni boyitish orqali o’quvchilarning bilim, ko’nikma malakalari kengaytiriladi, shakllanadi va mustahkamlanadi.
Ona tili darslarini Davlat talablari asosida hayotiy tajribalarga, kuzatishlarga suyanib, hayotga bog’lab o’tishi uning ta’sirchanligi ongli idrok etishlarini ta’minlaydi. Ona tili va nutq o’stirishning ta’limiy - tarbiyaviy maqsadlari, sinflar bo’yicha o’qish mazmunini o’qish ko’nikmalarining og’zaki va yozma nutqlarini rivojlantirish usullarini, o’qish mashg’ulotlarining yozma nutq bilan bog’lanish kabi masalalar aniq kiritilgan.
Ona tili darslari davomida o’quvchilar so’zdagi harflarni bir-biriga bog’lab yozish hamda nutqda qo’llash malakalarini o’zlashtiradilar.
“Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ko’rsatilganidek, yosh avlodni jismonan sog’lom, ma’naviy yetuk, yuksak ma’naviyatli barkamol avlod etib tarbiyalashda barcha ta’lim sohalari kabi ona tili va boshlang’ich ta’limning ham muhim ahamiyati bor. Chunki o’quvchilarning ma’naviy kamol topishi ana shu davrdan e’tiboran shakllanadi. Shunday ekan, o’quvchilar tafakkurini shakllantirishda ta’lim va tarbiyaning o’rni muhimdir. Zero, O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Ma’naviyatni shakllantirishga bevosita ta’sir qiladigan yana bir muhim omil – bu ta’lim – tarbiya tizimi bilan chambarchas bog’liqdir.
Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo’lmish ilmu-ma’rifat, ta’lim va tarbiya inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan”⁵ - deganida ham ta’lim va tarbiyaning inson ma’naviyatidagi o’rniga to’xtalgan desak mubolag’a bo’lmaydi. Ayniqsa, umumta’lim maktablari o’quvchilarining ma’naviyat kamolotini o’stirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatishda, nutq o’stirish va noannanaviy dars o’tishning o’rni beqiyosdir. Badiiy asarlarni, she’riyatni, hikoya, roman va maqolalarni hamda matnlardagi so’zlarni tahlil qilish, shu asosda matndagi so’zlarning o’z o’rnida qo’llanishini aniqlash va belgilab borish o’qituvchidan katta bilim va salohiyatni talab etadi. Ishni tahlil qilish jarayonida biz darsliklardagi, badiiy asarlardagi, gazeta va jurnallardagi hamda she’riyatdagi matnlarni tahlil qilib, ularga ma’no va mazmun bag’ishlagan narsa so’zlar ekanligini ko’rsatishga harakat qildik. Biz ko’pgina misollarda so’zlardan va interfaol uslublar va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni ham nazariy ham amaliy jihatdan yoritdik.
Ijtimоiy hаyotimizdа ro‘y bеrаyotgаn o‘zgаrishlаr tа’lim tizimining, аyniqsа, bоshlаng‘ich tа’limning yanаdа ijоdiy tаjribаlаr bilаn bоyib, sifаt jihаtdаn tаkоmillаshib bоrishini tаqоzо etmоqdа. Bоshlаng‘ich tа’lim kichik yoshdаgi o‘quvchilаrni hаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish uchun kаttа imkоniyatlаrgа egа. Хuddi shu quyi sinflаrdа puхtа vа mustаhkаm bilimgа аsоs sоlinаdi. Tа’lim jаrаyonidа kichik yoshdаgi o‘quvchilаrning umumiy vа individuаl хususiyatlаri rivоjlаntirildi. Аnа shu kаttа аhаmiyatlаrgа mоlik sаbаblаri yuzаsidаn kеyingi yillаrdа tа’lim sоhаsidа jiddiy islоhlаr qilinib, bоshlаng‘ich tа’limgа hаm e’tibоr yanаdа kuchаymоqdа.