Kİmyadan hesablama məSƏLƏLƏRİNİn həLLİNİN ÖYRƏDİLMƏSİ metodikasi

Kimya məktəbdə 

 

19 

 

KİMYADAN HESABLAMA MƏSƏLƏLƏRİNİN HƏLLİNİN 

ÖYRƏDİLMƏSİ METODİKASI 

 

C.B. Musayev 

ADPU-nun dosenti, k.e.n. 

T.A. İsmayılov 

Y.H. Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri  İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, 

k.e.n.  

A.V. Zülfüqarova 

Bakı Dövlət İqtisadiyyat və Humanitar kollecinin tədris hissə müdiri 

 

1. Məktəb kimya kursunun tədrisində  

hesablama məsələlərinin əhəmiyyəti 

Kimya tədrisi prosesində  məsələ  və çalışmaların həll etdirilməsi mühüm 

əhəmiyyət kəsb edir. Fənnin tədrisində  məsələlərdən istifadə edilməsi  əsas 

məqsəd olmayıb, köməkçi rolunu oynayır. Kimyanın tədrisi ancaq verilmiş elmi 

məlumatların  əzbərlədilməsi ilə  məhdudlaşmamalı,  ətraf mühitdə baş verən 

hadisələr bu məlumatlar vasitəsilə izah edilməli, onların arasında  əlaqə 

yaradılmalıdır. Bu məqsədlə kimya məsələləri və çalışmaları həll etməyin böyük 

əhəmiyyəti vardır. Məsələ  həlli fənnin tədrisi zamanı  şagirdlərin  əldə etdikləri 

bilikləri möhkəmləndirir və konkretləşdirir, onların kimya sahəsindəki 

təfəkkürünü, praktiki işlərin həll edilməsində öz biliklərindən istifadə etmək 

bacarığını, fərasətini inkişaf etdirir və bununla da kimya tədrisini həyatla, insanın 

fəaliyyəti ilə bağlayır. Kimya məsələləri  şagirdləri keçilmişləri təkrar etməyə, 

əsaslı surətdə  dərindən öyrənməyə vadar edir və onlarda növbəti mövzunu asan 

dərk etmək üçün konkret təsəvvürlər bazası yaradır. Məsələ  həlli  şagirdlərdə 

uzunmüddətli, gərgin, mərkəzləşmiş diqqət, məqsədyönlü və cavabdehli təfəkkür, 

inadkarlıqla qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq kimi keyfiyyətləri tərbiyə  və 

inkişaf etdirir. 

Məsələ  və çalışmaları  həll etməklə  şagirdlər bunlar vasitəsilə  nəinki 

yaddaşlarında olan məlumatları yoxlayır, həm də müxtəlif hadisələri müqayisə 

edir, onların oxşar və fərqli cəhətlərini tapır və müəyyən nəticəyə gəlirlər. 

Kimyadan məsələ  həll etdirilməsinin  ən böyük müsbət cəhəti isə, kimyəvi 

işarələrin və formulların, həmçinin kimyəvi tənliklərin bizə nə verdiyini, kimyəvi 

maddələr arasındakı  əlaqə  və keçidi açıb göstərməsi və  nəhayət  şagirdlərdə 

tədqiqatçılıq ruhu oyatmasıdır. 

Bütün kimya məsələlərini üç qrupa bölmək olar: 1) məsələ-suallar; 2) 

hesablama məsələləri; 3) eksperimental məsələlər. 

4(48)2014 

 

 

20

Məsələ-suallar dedikdə heç bir formul yazıb, yaxud, tənlik yazıb tətbiq 

etmək tələb olunmayan, yalnız mühakimə yürütməklə  həll edilə bilən məsələlər 

başa düşülür. Buna görə  də  bəzən bu məsələlərə  məntiq və ya mühakimə 

məsələləri də deyilir. Məsələn, “Su oksigen və hidrogen kimi iki bəsit maddədən 

ibarətdir” söyləmək doğrudurmu? 

Eksperimental məsələlər təcrübə ilə  əlaqədar məsələlərdir. Belə  məsələləri 

həll etmək üçün mütləq təcrübə aparmaq lazımdır. Ona görə  də onları ancaq 

sinifdə  həll edirlər. Məsələn, “İki sınaq  şüşəsində NaCl və  K

2

SO

4

  məhlulları 

verilmişdir. Hansı sınaq şüşəsində hansı məhlulun olduğunu tapın”. 

Hesablama məsələlərində  məlum kəmiyyətlərə  əsasən tələb olunan nəticə 

hesablanıb tapılır. Bu kəmiyyətlər ya məsələnin şərtində hazır verilir və ya gizli 

halda verilir; onu hesablayıb tapmaq lazım gəlir, yaxud da soraq kitablarından, 

cədvəllərdən axtarılıb tapılır. 

Xarakterindən asılı olaraq hesablama məsələləri üç qrupa ayrılır: 1) sadə 

çalışma məsələləri; 2) elmi tədqiqat xarakterli məsələlər; 3) istehsalat-texniki 

məsələlər. 

Çalışma məsələlərindən  əsas məqsəd keçilmiş  dərsi möhkəmlətmək, 

kimyəvi birləşmələrin tərkiblərini  şagirdlərin yaxşı öyrənmələrinə  və yadda 

saxlamalarına kömək etməkdir. Bu cür məsələləri həll etmək üçün şagirdlərin çox 

dərin fikirləşmələri lazım gəlmir. Onlar həyatla, istehsalat prosesləri ilə bağlı 

olmaya da bilər. Məsələn: 1) Nə qədər suda: a) 8 q oksigen; b) 2 q oksigen vardır? 

2) Şəkərin hansı kütləsində (C

12

H

22

O

11

) 7, 2 q. karbon vardır? 3) a) 36 q suda; b) 1 

kq Fe

2

O

3

-də; c) 4 q hidrogendə (H

2

), e) 126 q. nitrat turşusunda (HNO

3

) neçə mol 

maddə vardır? Bu məsələlər  şagirdləri sırf çalışdırmaq, kimyəvi formulun 

mahiyyətini başa salmaq, mol anlayışını  dərin dərk etdirmək məqsədi güdür. 

Elmi-tədqiqat xarakterli məsələlərin istehsalatla bilavasitə  əlaqəsi yoxdur. Onlar 

şagirdlərə kimya elmini dərin öyrənmək, onu şüurlu surətdə qavramaq, məktəbdə 

qazandıqları biliyi kimya istehsalatına tətbiq etmək vərdişləri aşılayır. 

İstehsalat-texniki xarakterli hesablama məsələləri bilavasitə  həyat, 

istehsalatla əlaqədar məsələlərdir. Bu qrup məsələlərin həlli də şagirdlərdən dərin 

düşünmək, öyrəndiyi qanunları və onları ifadə edən formulları düzgün tətbiq edə 

bilmək vərdişini tələb edir. 

 

2. Hesablama məsələlərinin təsnifatı 

Kimya məsələlərinin tam işlənilmiş təsnifatı hələlik mövcud deyildir. Kimya 

metodikası üzrə müxtəlif dərsliklərdə, həmçinin kimyadan məsələ  həlli üzrə 

xüsusi vəsaitlərdə  və  məqalələrdə kimya məsələlərinin təsnifatının müxtəlif 

variantları verilir. Kimya məsələlərinin 1) hesablama (miqdarı) və 2) vəsfi 

məsələlər kimi iki böyük qrupa bölünməsi hamı tərəfindən qəbul olunmuş hesab 

olunur. Hər bir qrup öz növbəsində müxtəlif tiplərə bölünür. Ancaq həmin tiplərin 

Kimya məktəbdə 

 

21 

 

mahiyyəti və sayı haqda vahid bir fikir yoxdur. 

Kimyadan hesablama məsələlərini şərti olaraq  üç yarımqrupa bölmək olar: 

1. Kimyəvi formulların istifadəsinə  və kimyəvi formulların çıxardılmasına 

əsaslanan məsələlər. 

2. Kimyəvi reaksiyaların tənliklərinin istifadəsinə əsaslanan məsələlər 

3. Maddələrin məhlulları ilə bağlı  məsələlər. Hər bir yarım qrupa çoxlu 

sayda müxtəlif növ məsələlər daxil edilir. Məsələn, 1-ci yarımqrupa 15-dən çox 

məsələ növü daxil edilir: 

1) birləşmələrin nisbi molekul kütlələrinin hesablanması; 

2) maddədə elementlərin kütlə nisbətlərinin hesablanması; 

3) birləşmədə elementin kütlə payının hesablanması; 

4) maddənin məlum kütləsinə görə  həmin maddədə olan hər hansı bir 

elementin kütləsinin hesablanması; 

5) maddədə olan hər hansı bir elementin məlum kütləsinə görə maddənin 

kütləsinin hesablanması; 

6) qazın nisbi sıxlığının hesablanması; 

7) nisbi sıxlığına görə qazın nisbi molekul kütləsinin hesablanması; 

8) kütləsinə görə maddənin miqdarının hesablanması; 

9) maddə miqdarına görə onun kütləsinin hesablanması; 

10) birləşmədə elementlərin kütlə paylarına görə onun sadə formulunun 

çıxardılması; 

11) birləşmədə elementlərin kütlə paylarına və qazın nisbi sıxlığına görə 

maddənin həqiqi formulunun təyini; 

12) yanma məhsullarının kütlələrinə görə maddənin formulunun təyini; 

13) maddənin kütləsi, maddə miqdarı və həcminə (qazlarda) görə onda olan 

hissəciklərin sayının hesablanması; 

14) qaz halında olan maddənin kütləsinin həcminə görə hesablanması; 

15) qaz halında olan maddənin həcminin kütləsinə və maddi miqdarına görə 

hesablanması və s. 

Reaksiya tənliklərinin istifadəsinə əsaslanan məsələ növləri bundan daha da 

çoxdur. 

Maddələrin məhlullarına aid olan hesablama məsələlərinin aşağıdakı növləri 

vardır: 

1) maddənin “həll olması” anlayışına aid hesablamalar; 

2) məhlulda həll olan maddənin kütlə payı anlayışının istifadəsinə aid 

hesablamalar; 

3) molyar qatılıq anlayışına aid hesablamalar; 

4) bir qatılıqdan digər qatılığa keçilməsinə aid hesablamalar. 

Tədris prosesində məsələlərin hər hansı bir növünə üstünlük verilməməlidir. 

4(48)2014 

 

 

22

Ancaq bütün məsələ növlərindən öz vaxtında və yerində istifadə etməklə, həm də 

optimal miqdarda istifadə etməklə  ən qısa müddətdə,  ən az qüvvə  sərf etməklə 

müsbət nəticələr əldə etmək olar. 

3. Hesablama məsələlərinin həlli üsulları 

Hesablama məsələlərinin  əsas altı  həlli üsulu vardır: 1) kütlələrin 

nisbətlərindən istifadə üsulu; 2) kütlələrin müqayisəsi üsulu; 3) “maddə miqdarı” 

və “mol” anlayışlarından istifadə üsulu; 4) tənasübün tərtibi üsulu; 5) 

mütənasiblik  əmsalından istifadə üsulu; 6) vahidə  gətirmə üsulu. Aşağıdakı iki 

məsələni həll etməklə bu üsulların mahiyyətini açıqlayaq: 

Məsələ 1. Zavoda 464 t maqnetit filizi gətirilmişdir. Bu qədər filizdə olan 

dəmirin kütləsini təyin edin: 

Verilir:  

 

   Həlli: 





t

O

Fe

m

464

4

3



 

m(Fe)=? 

M(Fe

3

O

4

)=232 q/mol 

M(Fe)=56 q/mol 

 

 

 

 

 

II üsul.

 Maddələrin məsələnin  şərtində verilən kütlələri formul üzrə 

hesablanan kütlələri ilə müqayisə edilir. Fe

3

O

4

-ün formul üzrə hesablanan kütləsi: 

m(Fe

3

O

4

)=  ν(Fe

3

O

4

)·M(Fe

3

O

4

)=1 mol. 232

mol

q

=232 q. Məsələnin  şərtində 

verilən kütləsi isə 464 tondur. 

464 t>232 q. 

232·2·10

6

 q>232 q. 

Deməli, maqnetitin məsələnin  şərtində verilən kütləsi formul üzrə 

hesablanan kütləsindən 2·10

6

  dəfə çoxdur. Onda filizdə olan dəmirin kütləsi də 

formul üzrə hesablanan kütləsindən 2·10

6

  dəfə çox olacaqdır: m(Fe)=168 q. 

2·10

6

= 336·10

6

q= =336t 

III üsul

. 1) 464 t filizdəki Fe

3

O

4

-ün miqdarı nə qədərdir? 

1) υ (Fe

3

O

4

)=









mol

mol

q

q

O

Fe

M

O

Fe

m

6

5

4

3

4

3

10

2

/

232

10

464











 

2) 464 t filizdə Fe-un miqdarı nə qədərdir? 

ν(Fe)=3 ν(Fe

3

O

4

)=3·2·10

6

=6·10

6

 mol 

3) 464 t filizdəki dəmirin kütləsi nə qədərdir? 

m(Fe)= ν(Fe)·M(Fe)=6·10

6

 mol·56 q/mol=336·10

6

 q=336 t 

I üsul. 

Formuldan görünür ki, bir mol Fe

3

O

4

-də 3 mol Fe vardır. 

Fe

3

O

4

-də olan dəmirin kütləsinin Fe

3

O

4

-ün kütləsinə 

nisbətini götürsək alarıq: 

m(Fe):m(Fe

3

O

4

)=ν(Fe)·M(Fe): 

υ(Fe

3

O

4

)·M(Fe

3

O

4

)=3·56:1·232=168:232=1:1,38 

Deməli, filizdə olan dəmirin kütləsi maqnetitin kütləsindən 

1,38 dəfə az olmalıdır. Yəni: 

m(Fe)=m(Fe

3

O

4

):1,38=464:1,38=336 t (ton)  

Kimya məktəbdə 

 

23 

 

IV üsul. Molyar kütlələrin hesablanmasında aydın olur ki, 232 q. Fe

3

O

4

-də 

168 q Fe vardır, onda verilmiş 464·10

6

 q. Fe

3

O

4

-də __ Xq Fe olar.232-168 

Burdan: 

t

q

q

q

q

x

336

10

336

232

168

10

464

6

6













 

V üsul.  İstənilən mütənasib dəyişilən kəmiyyətlərdən birinin o birinə 

nisbətən sabit kəmiyyətdir. Bu kəmiyyətə mütənasiblik sabiti deyilir. Məsələn, 

y=kx; k=

x

y

. Kimyəvi hesablamalarda belə bir sabit kəmiyyət verilmiş  şəraitdə 

maddənin kütləsinin nisbi molekul kütləsinə nisbəti ola bilər. Onda elementin 

maddədəki kütləsi mütənasiblik  əmsalının elementin nisbi atom kütləsinə  və 

elementin birləşmədəki atomlarının sayı hasilinə  bərabər olar m(el)=k·n·Ar; n – 

element atomlarının sayı. Deyilənlərə əsasən: 

m(Fe

3

O

4

)=KM

2

(Fe

3

O

4

);  k=









2

232

464

4

3

4

3





O

Fe

Mr

O

Fe

m

 

m(Fe)=K·n(Fe)·Ar(Fe)=2·3·56=336 (t) 

VI üsul. 1) Bir qram Fe

3

O

4

-də neçə qram Fe vardır. 

232 q – 168 q Fe      x

232

168

1





 

1q – x  

 

2) 464 t Fe

3

O

4

-də necə t Fe vardır? 

1 q Fe

3

O

1

-də - 

q

232

168

 

t

x

336

232

168

10

464

6









 

464·10

6

 q-da – X 

m(Fe)=336 t 

 

Məsələ 2. 10 q kükürd (IV) oksid almaq üçün sulfat turşusu ilə  nə  qədər 

natrium sulfit reaksiyaya daxil olmalıdır? 

Verilir: 

m(SO

2

)=16 q. 

m(Na

2

SO

3

)=? 

M(SO

2

)=64 q/mol 

M(Na

2

SO

3

)=126 q/mol 

 

 

 

Həlli: 

I üsul 

Na

2

SO

3

+H

2

SO

4

→Na

2

SO

4

+SO

2

↑+H

2

O 

m(SO

2

)=ν(SO

2

)M(SO

2

)=1 mol·64 q/mol=64 q 

m(Na

2

SO

3

)=ν(Na

2

SO

3

)·M(Na

2

SO

3

)= 

1 mol·126

mol

q

=126 q 

m(SO

2

):m(Na

2

SO

3

)=64:126=1:1,97 

4(48)2014 

 

 

24

Deməli, reaksiyaya daxil olan Na

2

SO

3

-ün kütləsi alınan SO

2

-nin kütləsindən 

1,97 dəfə çox olmalıdır. Yəni, m(Na

2

SO

3

)=m(SO

2

)·1,97=16q·1,97=31,5 q 

II üsul. m(SO

2

)= ν(SO

2

)M(SO

2

)=1 mol·64 q/mol=64 q 

m(Na

2

SO

3

)= ν(Na

2

SO

3

)M(Na

2

SO

3

)=1 mol·126 q/mol=126 q 

Praktiki olaraq alınan SO

2

-nin kütləsi (16 q) reaksiya tənliyi üzrə hesablanan 

SO

2

-nin kütləsindən (64 q) 4 dəfə azdır: Ona görə də praktiki verilən Na

2

SO

3

-ün 

kütləsi də 4 dəfə az olmalıdır: m(Na

2

SO

3

)=126 q:4=31,5 q. 

III üsul. ν(SO

2

)=









mol

mol

q

q

SO

M

SO

m

25

,

0

/

64

16

2

2





 

Tənliyə görə reaksiyaya daxil olan Na

2

SO

3

-də 0,25 mol olmalıdır 

m(Na

2

SO

3

)=0,25mol·126 q/mol=31,5 q 

 

IV üsul. 

Na

2

SO

3

+H

2

SO

4

→Na

2

SO

4

+SO

2

↑+H

2

O  

 

 

126 q Na

2

SO

3

-64 q SO

2

 

mq – 16  qSO

2

 

m(Na

2

SO

3

)=

q

q

q

q

5

,

31

64

16

126





 

V üsul. 

Reaksiya tənliyi üzrə mütənasiblik əmsalını tapmaq üçün maddənin 

praktiki olaraq verilən kütləsini onun reaksiya tənliyindəki mollarının sayı ilə 

molyar kütləsi hasilinə bölmək lazımdır: 

M

m

k





. Axtarılan maddənin kütləsini 

tapmaq üçün mütənasiblik  əmsalını  təyin olunan maddənin mollarının sayına və 

molyar kütləsinə vurmaq lazımdır. 

M

x

=k·ν

x

M

x

 

Verilmiş məsələyə: 







 



mol

mol

q

mol

q

SO

M

SO

SO

m

k

25

,

0

/

64

1

16

2

2

2











 

m(Na

2

SO

3

)=k·ν(Na

2

SO

3

)M(Na

2

SO

3

)=0,25·1·126=31,5 q 

VI üsul.

 1) H

2

SO

2

 almaq üçün nə qədər Na

2

SO

3

 lazımdır 

64 q SO

2

-126 q Na

2

SO

3

 

1 q SO

2

-x 

q

q

q

x

64

126

1





 

2) 16 q SO

2

 almaq üçün nə qədər Na

2

SO

3

 lazımdır? 

m(Na

2

SO

3

)=

q

q

5

,

31

16

64

126





 

 

mq 

126 q 

16 q 

64 q 

Kimya məktəbdə 

 

25 

 

4. Kimyadan hesablama məsələlərinin həllinin öyrədilməsinə aid ümumi 

tələblər 

Kimya tədrisi prosesində  məsələ  həllinə mümkün qədər tez başlamaq 

lazımdır.  Əlbəttə, ilkin məsələlər sadə olmalı, ancaq vəsfi xarakter daşımalı, 

adətən öyrənilən mövzuya aid sual-məsələlərdən ibarət olmalıdır. 

Kimya məsələlərini həll etməyi öyrədərkən aşağıdakı  tələbləri yerinə 

yetirmək vacibdir: 

1) Şagirdlərə təqdim olunan məsələlər onların gücünə, qabiliyyətinə müvafiq 

olmalıdır. Məsələlərə aid olan bütün nəzəri və faktiki material qabaqcadan 

işlənilməli və  şagirdlərə  məlum olmalıdır. Verilmiş  məsələlərin mürəkkəblik 

dərəcəsini ancaq yavaş-yavaş, ardıcıl surətdə artırılması vacibdir. Bunun tədris 

prosesində çox böyük əhəmiyyəti vardır, həm də tərbiyəvi cəhətdən çox vacibdir. 

Belə ki, həll edilmiş  məsələnin düzgün cavabını aldıqda  şagirdlər öz əməyinin 

müsbət nəticələrinə görə sevinir və razılıq hissi keçirirlər. Bu da sonrakı iş üçün 

təkan verir, onlarda kimyaya həvəs oyadır.  Əksinə, məsələlərin həddindən artıq 

mürəkkəb olması, onların gücünə uyğun olmaması  əks təsir göstərir. Belə 

məsələlərin həll edilməsi arzu edilən nəticəni vermir, çox əmək sərf olunmağa 

səbəb olur. Ona görə  də  təlim üçün əhəmiyyəti az olur və  tərbiyəvi cəhətdən 

zərərlidir. Çünki bu halda şagirdlərdə öz bacarıqlarına, gücünə inamsızlıq, 

kimyaya qarşı soyuqluq, ümumiyyətlə,  əməyə  mənfi münasibət yaranır. 

Məsələlərin həddən artıq asan olması da az əhəmiyyətlidir. Belə ki, onların həlli 

kifayət qədər zehni gərginlik tələb etmir. Belə  məsələlərdən sinifdə tipik 

məsələlərin həlli ilə tanışlıq zamanı bu və ya digər qaydanı möhkəmləndirərkən 

istifadə etmək olar. Sonralar isə onları yavaş-yavaş mürəkkəbləşdirmək lazımdır. 

2) Hər hansı bir mövzunu və ya fəsli öyrənməyə başladıqda verilən 

məsələlərin ardıcıl olaraq, yavaş-yavaş mürəkkəbləşdirmək tələbini gözləmək 

məqsədi ilə həmin dövr ərzində hansı məsələləri hansı ardıcıllıqla həll ediləcəyini 

qabaqcadan fikirləşmək və onların gündəlik planda nömrələrini qeyd etmək 

lazımdır. Sözsüz ki, şagirdlər üçün nəzərdə tutulan hər bir məsələ müəllimin özü 

tərəfindən qabaqcadan həll edilməlidir. Bu, mümkün ola bilən, ancaq nəzərdə 

tutulmayan təsadüflərdən xilas olmağa, məsələnin həllini daha aydın izah etməyə 

kömək edir. 

3) Məsələnin  şərti ilə tanışlıq prosesi daha əhəmiyyətlidir.  Şagirdlər 

məsələni həll edərkən çox hallarda şərtə kifayət qədər fikir vermədən 

hesablamalar aparırlar. Nəticədə tamamilə lazım olmayan, mənasız, əhəmiyyətsiz 

iş görmüş olurlar. Belə hallara yol verməmək üçün sinifdə məsələni həll etməyə 

başladıqda onun şərtini  şagirdlərdən birinə  dəqiq, ifadəli, durğu işarələrini də 

nəzərə almaq şərtilə ucadan oxutmaq lazımdır. Xüsusilə, VIII sinifdə  məsələnin 

şərtini təkrarən oxutmaq və şifahi olaraq, yenidən təkrar etdirmək daha faydalıdır. 

4(48)2014 

 

 

26

Bu halda şagirdlərin çoxunun şüurunda məsələdəki kəmiyyətlər arasında qarşılıqlı 

əlaqə yaradılır və məsələnin həlli planı nəzərdə tutulur. 

Məsələnin  şərti ilə tanışlıqdan sonra şagirdlərə onun həlli planı haqda 

fikirləşmək təklif olunur və həllin hər mərhələsinə aid sualların ardıcıllığı verilir. 

4) Bütün hallarda, həm evdə, həm də sinifdə  hər bir hesablama üçün sual 

tərtib edilməli və dəftərə yazılmalıdır. Hesablamada meydana çıxan hər bir yeni 

kəmiyyət müəyyən üsulla hesablanıb tapılmalıdır. Sualları çox da xırdalamaq o 

qədər də vacib deyildir (məs., nisbi atom və nisbi molekul kütləsinə aid suallar). 

Məsələnin  şərtindən tapılması mümkün olan bütün kəmiyyətlər ona aid olan 

sualın həllində yazılmalıdır. 

Sualların tərtib edilməsi məsələni başa düşərək, daha şüurlu surətdə  həll 

etməyə kömək edir. Şagirdləri apardıqları hər bir riyazi əməliyyatı düzgün, aydın 

və  dəqiq ifadə etməyə, həmçinin, axtarılan kəmiyyətləri hansı yolla və hansı 

ardıcıllıqla təyin etmək üçün düşünməyə vadar edir. Bu da yuxarıda dediyimiz 

kimi onların düşünmə qabiliyyətinin, öz fikirlərini dəqiq, aydın, yığcam ifadə 

etmək bacarığının inkişafına səbəb olur. 

Bəzən, xüsusən, yuxarı siniflərdə,  şagirdlər sualların yazılmasını  zəruri 

hesab etmirlər. Amma onlar çox hallarda bu və ya başqa hesablama vasitəsilə nəyi 

tapdıqlarına cavab verə bilmirlər. Bəzən onlar mənasız hesablamalar aparır və 

ağlasığmaz nəticələr alırlar (məs., 100 q. mis 2-oksiddə 120 q Cu vardır, yaxud, 

karbon qazında 110% C vardır və s.). Amma belə nəticələr onları narahat etmir – 

çünki bu nəticələr “hesablamalardan” alınmışdır. 

Bütün bunlar sübut edir ki, şagirdlər məsələni düzgün dərk etməmişlər və 

aparılan hesablamaları başa düşmürlər. Məsələ həllinə şüurlu surətdə yanaşmağa 

nail olmaq üçün şagirdləri sual tərtib etməyə öyrətmək vacibdir. 

Məsələ  həllinin xarici tərtibatının da müəyyən  əhəmiyyəti vardır. Bu, 

şagirdləri səliqəli yazmağa öyrədir, diqqətini və fikrini toplamağa, intizamlı 

olmağa vadar edir. Məsələnin  şərti ilə tanış olduqdan sonra onun həllinə 

başladıqda  şagirdlər bir qədər həyəcan hissi keçirirlər. Elə bir nəsə onlara şərti 

araşdırmağa və düzgün plan tərtib etməyə maneçilik edir. Həlli yazmağa 

başladıqda isə sakitləşir və özlərini planlı surətdə, intizamlı  işləməyə  məcbur 

edirlər. 

Qeyd etmək lazımdır ki, şagirdlərdən rəqəmləri, kimyəvi işarələri və 

reaksiya tənliklərini düzgün, səliqəli yazmağı tələb etmək lazımdır. 

 

5. Kimyadan hesablama məsələlərinin həllinin öyrədilməsi metodikası 

Kimyadan hesablama məsələlərinin həlli yolları çox müxtəlifdir. Məsələnin 

həll edilməsi bir çox əməliyyatlardan ibarətdir. Bu əməliyyatların hamısının bir-

birilə  əlaqədar olması  və onların müəyyən ardıcıllıqla yerinə yetirilməsi çox 

vacibdir. Məsələnin həllinin öyrədilməsinin ən mühüm faktoru bu əməliyyatların 

Kimya məktəbdə 

 

27 

 

yerinə yetirilməsi ardıcıllığının müəyyənləşdirilməsidir. Hesablama məsələlərinin 

həlli aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilməlidir: 

1.

 

Məsələni diqqətlə oxumaq və mahiyyətini başa düşməyə çalışmaq; 

2.

 

Kəmiyyətlərin qəbul olunmuş  işarələrindən istifadə edərək məsələnin 

şərtini və köməkçi verilənləri (məs. Mr, M.) yazmaq; 

3.

 

Məsələni analiz edərək onun həlli planını müəyyənləşdirmək; 

4.

 

Sualları tərtib edərək, hesablamaları aparmaq; 

5.

 

Alınmış nəticəni yoxlamaq; 

6.

 

Cavab yazmaq. 

Hər hansı  məsələ  həll edildikdə bu mərhələlərin hamısı ardıcıl yerinə 

yetirilməlidir. Məsələ  həllinin mərhələlərinin göstərilən ardıcıllığını 

aşağıdakı məsələnin həlli üzərində göstərək. 

Məsələ 1. 

Naşatıra (NH

4

Cl) nə qədər sönmüş əhənglə (Ca(OH)

2

) təsir etmək 

lazımdır ki, alınmış ammonyakdan 1 kq 17%-li ammonyak məhlulu 

hazırlamaq mümkün olsun? 

1.

 

Məsələnin diqqətlə oxunması və mahiyyətinin başa düşülməsi. 

Məsələni diqqətlə oxuduqda aydın olur ki, onun həllində naşatırla sönmüş 

əhəng, arasındakı reaksiyanın tənliyindən və ammonyakın məhluldakı faizlə 

qatılığını ifadə edən formuldan istifadə etmək lazım gələcəkdir. 

2. Kəmiyyətlərin qəbul edilmiş  işarələrindən istifadə edərək məsələnin 

şərtinin və köməkçi verilənlərin yazılması 

Məsələnin mətnindən aşağıdakı  kəmiyyətlərin verildiyi məlum olur: 1) 

ammonyak məhlulunun kütləsi; 2) məhlulda ammonyakın kütlə payı; 3) sönmüş 

əhəngin axtarılan kütləsi. Köməkçi verilənlər kimi ammonyakın və sönmüş 

əhəngin molyar kütlələrini götürmək lazımdır. 

Məsələnin  şərti fizika məsələlərinin həllində olduğu kimi yığcam və  dəqiq 

sxem üzrə yazılmalı. Həllindən  şaquli xətlə ayrılmalıdır.  Şərtdə  əvvəlcə verilən 

kəmiyyətlər, sonra axtarılan, daha sonra isə köməkçi kəmiyyətlər yazılmalıdır. 

Verilən kəmiyyətlər axtarılanlardan üfüqi xəttlə ayrılmalıdır. 

Verilir

 

  

 

Həlli

 

m(NH

3

)

məh

=1 kq 

W(NH

3

)=0,17=17% 

m(Ca(OH)

2

)-? 

M(NH

3

)=17 q/mol 

M(Ca(OH)

2

)=74 q/mol 

3. Məsələni analiz edərək, onun həlli planını müəyyənləşdirmək 

Praktika göstərir ki, şagirdlər verilmiş  məsələnin analiz edə bilmədiklərinə 

görə  həllində  çətinlik çəkirlər. Analiz üçün iki yolla mühakimə aparıla bilər: 1) 

verilmiş  kəmiyyətlərdən axtarılanlara doğru (məlumdan naməluma); 2) axtarılan 

4(48)2014 

 

 

28

kəmiyyətlərdən verilənlərə doğru. 1-ci analizin sintetik üsulu, 2-ci analizin 

analitik üsulu 

adlanır. Müəllim şagirdlərə hər iki üsulun izahını verməlidir. 

Analizin sintetik üsulunda məsələdə hansı  kəmiyyətlərin verildiyi, hansını 

tapmaq lazım gəldiyi, onun tapılması üçün lazımi qədər məlumatın verilib, 

verilmədiyi, hansı  əlavə  məlumatlardan istifadə etmək lazım gəldiyi,  əgər 

məlumatlar çoxdursa, hansının artıq olduğu müəyyənləşdirilir. 

Bu məsələdə ammonyak məhlulunun kütləsi və məhlulda ammonyakın kütlə 

payı  həll olmuş ammonyakın kütləsini m(NH

3

)=



 



100

3

3

meh

NH

m

NH

W



 formulu 

ilə hesablamağa imkan verir. Ammonyakın elə bu kütləsi sönmüş əhəngin naşatıra 

təsirindən alınan ammonyakın kütləsi qədər olmalıdır. Ammonyakın kütləsini 

bildikdən sonra naşatırla sönmüş  əhəng arasındakı reaksiyanın təhlilindən lazım 

olan sönmüş  əhəngin kütləsini tapmaq olar. Beləliklə, analiz yolu ilə  məsələnin 

belə bir həlli planı  məlum olur: 1) 1 kq 17%-li ammonyak məhlulundakı 

ammonyakın kütləsinin hesablanması; 2) reaksiya tənliyi ilə lazım olan Ca(OH)

2

-

nin kütləsinin hesablanması. 

4. Sualları tərtib edərək hesablamaların aparılması 

Məsələnin araşdırılmasından məlum olur ki, onun həllinin mərhələləri 

aşağıdakı sulalardan ibarət olmalıdır: 

1) 1 kq 17%-li ammonyak məhlulunda həll olan ammonyakın kütləsi nə 

qədərdir? 

Bu sualın cavabını 2 üsulla tapmaq olar: 

a) tənasüb qurmaqla (məhlul 17%-li olduğundan onun hər 100 kq-da 17 kq 

ammonyak olmalıdır): 

100 kq məh.da – 17 kq NH

3

 varsa 

1 kq – x kq 

X=1x17/100=0,17 kq 

b) məhlulda həll olan maddənin kütlə payını ifadə edən formul vasitəsilə 





 





%

100

3

3

3





NH

m

NH

m

NH

W

 





  



kq

kq

NH

m

NH

m

NH

W

meh

17

,

0

%

100

1

%

17

%

100

3

3

3











 

2) 0,17 kq aamonyak almaq üçün naşatıra neçə kq sönmüş əhəng reaksiyaya 

daxil olmalıdır? Əvvəlcə reaksiyanın tənliyi yazılır: 

 

2NH

4

Cl+Ca(OH)

2

→CaCl

2

+2NH

3

+2H

2

O 

 

 

Reaksiyanın tənliyindən görünür ki, 34 kq NH

3

 almaq üçün 74 kq Ca(OH)

2

 

x

0,17

2·17

74 

Kimya məktəbdə 

 

29 

 

reaksiyaya daxil olmalıdır 

34 kq NH

3

-74 kq Ca(OH)

2

 

0,17 kq-x 

kq

kq

kq

kq

x

37

,

0

34

74

17

,

0







 

m(Ca(OH)

2

)=0,37 kq 

5.Alınmış nəticənin yoxlanılması 

Alınmış nəticəni yoxlamaq üçün əks məsələni həll etmək lazımdır, yəni 0.37 

kq sönmüş əhəngin naşatırla qarşılıqlı təsirindən alınan NH

3

-dən nə qədər 17%-li 

ammonyak məhlulu hazırlamaq mümkün olduğunu hesablamaq lazımdır. 

 

1) 2NH

4

Cl+Ca(OH)

2

→CaCl

2

+2NH

3

+2H

2

O 

 

 





)

(

17

,

0

74

34

37

,

0

3

NH

m

kq

x







 

2)













meh

NH

m

NH

m

NH

W

3

3

3

100





 













kq

kq

NH

W

NH

m

NH

m

meh

1

%

17

%

100

17

,

0

100

3

3

3











 

Deməli, alınmış nəticə doğrudur. 

6. Cavabın yazılması 

Cavab: 0,37 kq sönmüş əhəng lazımdır. 

Başqa bir məsələni həll edək: 

Məsələ 2. 

Tərkibində 80% maqnetit olan 1 t dəmir filizindən 90% dəmiri 

olan 570 kq çuqun alınmışdır. Praktiki alınmış  dəmirin nəzəri olaraq 

alınması mümkün olan dəmirə görə kütlə payını hesablayın. 

1.

 Məsələnin oxunması və mahiyyətin başa düşülməsi 

Dəmir filizindən çuqunun alınması bir sıra kimyəvi reaksiyalar kompleksindən 

ibarətdir. Məsələni diqqətdə oxuduqda aydın olur ki, onun həllində bu reaksiyaları 

yazmaq lazım deyil. Çünki şərtdə  həm reaksiyaya daxil olan, həm də alınan 

maddənin kütləsi verilmişdir. Məsələnin həlli üçün təkcə maqnetitin kimyəvi 

formulunu yazmaq kifayətdir. 

2. Məsələnin şərtinin və köməkçi verilənlərin yazılması 

Mətni diqqətdə oxuduqda aşağıdakı kəmiyyətlərin verildiyi məlum olur: 1) filizin 

kütləsi, 2) filizdə maqnetitin kütlə payı, 3) çuqunun kütləsi, 4) çuqunda dəmirin 

kütlə payı, 4) dəmirin praktiki çıxışının nəzəri çıxışa görə kütlə payı; köməkçi 

2·17

74 

0,37 x

4(48)2014 

 

 

30

verilənlərdən – maqnetitin və dəmirin molyar kütlələri. 

Verilir:   

 

 

 

 

Həlli 

m(filiz)=1t 

W(Fe

3

O

4

)=0,8=80% 

m(çuqun)=570 kq 

W(Fe)=0,90=90% 



 (Fe)-? 

M(Fe

3

O

4

)=0,232 kq/mol 

M(Fe)=0,056 kq/mol 

3. Məsələni analiz edərək onun həlli planının müəyyənləşdirilməsi 

Dəmirin praktiki çıxımının nəzəri çıxıma görə kütlə payı 

 

 

 

Fe

nezeri

m

Fe

m

Fe

prak

100









 formulu ilə hesablanır. 

Praktiki alınan dəmirin kütləsini çuğunun kütləsinə  və ondakı Fe-un %-nə görə 

tapmaq olar. Bir ton filizdə olan dəmirin nəzəri kütləsini tapmaq üçün əvvəlcə 1 t 

filizdə olan maqnetitin kütləsi hesablanması, sonra maqnetitin kimyəvi formulu və 

molyar kütləsinə görə ondakı Fe-in kütləsi hesbalanmalıdır. 

Bu mühakimələrə  əsasən həllin aşağıdakı planı  tərtib edlir: 1) dəmirin alınan 

çuqundakı kütləsini hesablamalı (praktiki alınan dəmir); 2) 1 t filizdə olan 

maqnetitin kütləsini hesablamalı; 3) maqnetitin tapılmış kütləsində olan dəmirin 

hesablanması (dəmirin nəzəri kütləsi); 4) dəmirin nəzəri çıxımının kütlə payının 

hesablanması 

4. Sualları tərtib edərək hesablamaların aparılması 

1) Tərkibində 90% dəmir olan 570 kq çuqunda neçə kq dəmir vardır? 

100 kq çuğunda – 90 kq Fe 

570 kq – x k 

m

prak.

(Fe)=x=

kq

лй

kq

kq

513

100

90

570





 

2) Tərkibində 80% maqnetit olan 1 t (1000 kq) dəmir filizində neçə kq 

maqnetit vardır? 

100 kq filizdə - 80 kq Fe

3

O

4

 

1000 kq- X kq 

m(Fe

3

O

4

)=x=

kq

kq

kq

kq

800

100

80

1000





 

3) 800 kq maqnetitdə neçə kq dəmir vardır? 

M(Fe

3

O

4

)=3M(Fe)+4M(O)=(0,168+0,64)

mol

kq

=0,232

mol

kq

 

0,232 kq Fe

3

O

4

-də - 0,168 kq Fe 

Kimya məktəbdə 

 

31 

 

800 kq – X kq 

 









kq

kq

kq

x

Fe

m

nez

232

,

0

168

,

0

800

~88,6% 

5. Alınmış nəticənin yoxlanılması 

Əks məsələnin tərtibi: Praktiki çıxım 88,6% olarsa tərkibində 90% Fe olan 570 kq 

çuqun almaq üçün nə qədər 80% maqnetiti olan dəmir filizi götürmək lazımdır 



(Fe)=88,6% 

W(Fe)=90% 

m(çuqun)=570 kq 

W(Fe

3

O

4

)=80% 

m(filiz)=? 

1) 

 

kq

Fe

m

пр

513

100

90

570







 

2) 

kq

m

nez

579

6

,

88

100

513







 

3) 





kq

kq

kq

kq

О

Fe

m

800

169

,

0

579

232

,

0

3

2







 

4) 

t

m

пр

1

80

100

800







 

6. Cavabın yazılması 

Cavab:

 Dəmirin praktiki çıxımı 88,6%-dır.  

Bir məsələni də izahatsız həll edək: 

Məsələ 3.

    Ammonyakın istehsalat itkisi 2.8% olarsa, 5t 60%-li nitrat 

turşusu almaq üçün nə qədər ammonyak lazımdır? 

Verilir:

 

m(HNO

3

)

məh

=5t 

W(HNO

3

)=60% 

W(HN

3

)=2,8% 

m(NH

3

)=? 

M(NH

3

)=17 q/mol 

M(HNO

3

)=63 q/mol 

Həlli: 

1) 5 t 60%-li nitrat turşusu məhlulunda nə qədər HNO

3

 vardır? 

100 t HNO

3

 məhlulunda – 60 t HNO

3

 

5t-x 

m(HNO

3

)=x=

t

t

t

t

3

100

60

5





 

4(48)2014 

 

 

32

2) 3t HNO

3

 almaq üçün nə qədər ammonyak lazımdır? 

  4NH

3

+5O

2

→4NO+6H

2

O 

+4NO+2O

2

→4NO

2 

4NO

2

+2H

2

O+O

2

→4HNO

3 

4NH

3

+8O

2

→4HNO

3

+4H

2

O 

X 

NH

3

+2`O

2

→ HNO

3

+ H

2

O 

 

m(NH

3

)=x=

t

81

,

0

63

3

17





 

3) Ammonyakın ist. Itkisi 2,8% olarsa nə qədər NH

3

 lazımdır? 

0,8t-(100-2,8)% 

x-100% 

t

x

83

,

0

2

,

97

100

81

,

0







 

Yoxlama 

1)

 

0,83t-100% 

X-97,2% 

t

x

81

,

0

100

2

,

97

83

,

0







 

2)

 

17 t NH

3

-dən-63tHNO

3

 

0,8t-x 

3) 100tNH

3

 məh.da-60tNH

3

 

x-3tNH

3

 

 

Cavab: 0,83 ton NH

3

 lazımdır. 

 

İstifadə  edilmiş  ədəbiyyat: 

 

1.

 

Ə.Əbdürrəhimov. Kimya tədrisi üsulu. 

B., 1959. 

2.

 

Кузнецова  Н.Е.  и  др.  Методика 

преподавания химии. 1984. 

3.

 

Цитович 

И.К., 

Протасов 

П.Н. 

Методика  решения  расчетных  задач 

по химии. М., 1983. 

4.

 

Ерыгин Д.Г., Шишкин Е.А. Методика 

решения задач по химии. М., 1989. 

5.

 

Кузьменко Н.Е., Еремин В.В. Химия., 

2400  задач  для  школьников  и 

поступающих  в  вузы.  М.:  Дрофа, 

1999. 

6.

 

Штремплер  Г.,  Хохлова  И.  Методика 

решения  расчетных  задач  по  химии 

(8-11 кл). Просвещения, 2000. 

 

 

 

3 

63 

17 





t

х

NH

m

81

,

0

100

2

,

97

83

,

0

3









 





t

х

HNО

m

3

17

63

81

,

0

3









 

t

х

5

60

3

100







 

Kimya məktəbdə 

 

33 

 

Дж.Б. Мусаев, Т.А. Исмаилов, А.В. Зулфигарова

 

 

Методика обучения решению вычислительных задач по химии

 

 

АННОТАЦИЯ  

 

В статье идет речь о значении вычислительных задач в преподавании курса 

химии, об их классификации, методах решения, в том числе об общем требовании 

относительно обучению решению вычислительных задач и о методике обучения

.  

 

 

 

J.B.Musayev, T.A. Ismayilov, A.V. Zulfugarova

 

 

Methodology of studying of solution of accounting issues in chemistry

 

 

ANNOTATION 

 

In the stdudying of scholl chemistry courses the importance of accounting issues, 

their classification, solving methods, general requirements about studying solution of 

accounting issues, studying methods are talked in article.

 

 

 

 

 

Açar sözlər: kimyanın tədrisi metodikası, hesablama məsələləri, hesablama məsələlərinin 

həlli metodikası 

 

Ключевые слова: методика преподавания химии, вычислительные задачи, 

методика решения вычислительных задач 

 

Key words: methodology of teaching of chemistry, accounting issues, methodological 

solution of accounting issues