Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pakistanda və qonşu-ölkələrdə əlavə dəyərdə kənd təsərrüfatının payı, %, 2000 – 2010- cu illər
- Pakistanın və qonşu-ölkələrin kənd təsərrüfatının artım templərinin dinamikası, %, 2000 – 2010-cu illər İl Pakistan Əfqanıstan Hindistan Çin İran
- Pakistan ın və lider-ölkələrin kənd təsərrüfatının artım templərinin dinamikas ı, %, 2000 – 2010-cu illər
- Pakistanda və qonşu-ölkələrdə əhalinin hər nəfərinə kənd təsərrüfatı, ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər
- Pakistanın ümumi daxili məhsulu (ÜDM), 2000 – 2010-cu illər İl ÜDM, milyard ABŞ dolları
- İran İslam Respublikasının kənd təsərrüfatı
- Ərazisi 1600,0 min km 2 , əhalisi 75,1 milyon nəfərdir, 1 km 2
|
İran Cəmi 2000
5.4 0.63
32.06 57.46
4.44 100.0
2001 4.6
0.58 31.91
58.61 4.3
100.0 2002
4.82 0.57
29.53 60.26
4.82 100.0
2003 4.98
0.61 31.84
58.14 4.43
100.0 2004
4.7 0.54
29.63 60.9
4.23 100.0
2005 4.75
0.56 31.49
59.1 4.1
100.0 2006
4.69 0.61
31.44 58.97
4.3 100.0
2007 4.37
0.58 31.84
58.69 4.53
100.0 2008
3.77 0.43
27.98 63.13
4.69 100.0
2009 3.94
0.48 27.92
63.48 4.18
100.0 2010
3.58 0.52
30.98 61.24
3.68 100.0
4 Pakistanda və qonşu-ölkələrdə əhalinin hər nəfərinə kənd təsərrüfatı, ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illə
Əfqanıstan Hindistan Çin İran 2000
118 88
96 143
214 2001
102 80
97 149
211 2002
106 77
90 156
238 2003
118 86
104 162
235 2004
128 86
112 199
261 2005
139 94
128 210
272 2006
149 109
139 230
312 2007
170 127
174 285
406 2008
173 111
181 365
498 2009
188 128
188 387
465 2010
202 162
247 447
487
%, 2000 – 2010- cu illər
2000 25.8
57.1 23.2
15.1 13.7 2001
23.8 52.8
23 14.4 12.8 2002 23.2
47.5 20.8
13.8 12
2003 22.8
47.8 20.8
12.8 11.6 2004
22.2 42.6
18.9 13.4 10.6 2005 21.4
40.6 18.7
12.1 9.1
2006 20.2
40.3 18.2
11.1 8.8
2007 20.6
38.9 18.1
10.8 9.2
2008 20.6
33 17.4
10.7 9.8
2009 21.6
32.5 17.6
10.3 9.6
2010 21.2
34 19
10.1 9.2
Pakistanın və qonşu-ölkələrin kənd təsərrüfatının artım templərinin dinamikası, %, 2000 – 2010-cu illər
2000 94.4
125 96.2
101.7 87.5
2001 88.2
95 103
105.5 100
2002 106.7
100 94.2
104.7 114.3 2003
112.5 115.8
117.3 105
100 2004
111.1 104.5
109.6 123.3 112.5 2005 110
113 115.9
105.8 105.6 2006
109.1 119.2
110.3 110.2 115.8 2007 116.7
119.4 126.7
124.5 131.8 2008
103.6 89.2
105.4 129
124.1 2009
110.3 118.2
105.6 106.4
94.4 2010
109.4 130.8
133.5 116.1 105.9
5 Pakistan ın və lider-ölkələrin kənd təsərrüfatının artım templərinin dinamikas ı, %, 2000 – 2010-cu illər İl Pakistan Çin Hindistan ABŞ İndoneziya Braziliya 2000
94.4 101.7
96.2 103.2
96.3 110.7
2001 88.2
105.5 103
103.1 96.2
90.3 2002
106.7 104.7
94.2 94.9
120 103.6
2003 112.5
105 117.3
123.4 120
120.7 2004
111.1 123.3
109.6 123.3
102.8 111.4
2005 110
105.8 115.9
88.8 102.7
110.3 2006
109.1 110.2
110.3 96.9
123.7 118.6
2007 116.7
124.5 126.7
119.5 125.5
127.5 2008
103.6 129
105.4 110.9
125.4 127.7
2009 110.3
106.4 105.6
84 112.2
101.2 2010
109.4 116.1
133.5 112.4
131.3 122.6
ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər
2000 118
88 96
143 214 2001
102 80
97 149 211 2002 106
77 90
156 238 2003
118 86
104 162 235 2004 128
86 112
199 261 2005
139 94
128 210 272 2006 149
109 139
230 312 2007
170 127
174 285 406 2008 173
111 181
365 498 2009
188 128
188 387 465 2010 202
162 247
447 487
İl ÜDM, milyard ABŞ dolları Əhalinin hər nəfərinə ÜDM, ABŞ dolları Dünya ÜDM- də payi,% ÜDM artım templəri,% 2000
71 491
2.2 98.6
2001 68
461 2.12
95.8 2002
75 499
2.24 110.3
2003 84
549 2.24
112 2004
97 622
2.29 115.5
2005 109
687 2.38
112.4 2006
126 780
2.54 115.6
2007 143
870 2.56
113.5 2008
145 866
2.37 101.4
2009 156
915 2.69
107.6 2010
174 1002
2.76 111.5
2011 488
2624
İran İslam Respublikasının kənd təsərrüfatı Ərazisi 1600,0 min km 2 , əhalisi 75,1 milyon nəfərdir. ÜDM 928,9 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 12 370 ABŞ dolları düşür. İranın iqtisadiyyatı milli istehsalın həcminə görə dünyada onbeşincidir və Qərbi Asiya dövlətləri arasında ən irisidir. 2007-ci ildə İran ÜDM həcminə görə Türkiyəni qabaqlamışdır, beləliklə islam dünyasında ən iri iqtisadiyyata malik olmuşdur. İranın kənd təsərrüfatı yüksək olmayan əmtəə məhsuladarlığı ilə səciyyələnir. Ölkənin əmək qabiliyyəti olan əhalisinin 25 faizinin məşğulluğunu təmin edir. Aqrar sahənin yetəri qədər torpaq ehtiyalarının mövcudluğuna baxmayaraq ölkəni əsas kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin etməyə qadir deyil, buna görə də ölkənin ərzaq məhsullarına tələbatının 1/4 hissəsini idxal hesabına odəməyə məcburdur. Əhalinin artımının yüksək templəri fonunda aqrar sektorda islahatların aparılması zəruriyyəti yaranır, çünki onun geriləməsi İranda ərzaq təhlükəsizliyinin itirilməsi təhlükəsini yaradır. Əkinçilik İranın kənd təsərrüfatının əsas sahələrindən biridir. Hal-hazırda İran zəfəran kimi kənd təsərrüfatı bitkilərinin iri istehsalçı ölkələri siyahısında aparıcı yeri tutur. Dünya istehsalında zəfəranın payı 80 faiz, püstənin 60 faiz, xurmanın 17 faiz, qozun 12 faiz, kişmişin 14 faiz, əriyin 8,5 faiz, limonun 8 faiz təşkil edir. 2003 – 2004- cü illərdə İranda 877 min ton xurma (221 min ha), 248 min ton püstə (398 min ha), zəfəran 184 ton (51 min ha) istehsal edilmişdir. Kartofun yüksək məhsulunu (4,1 milyon ton) yığmaq mümkün olmuşdur, bu da Avstraliya dan bu növ məhsulun idxalını 3 milyon tonadək azaltmağa şərait yarat mışdır.
Bu dövrdə İranda həmçinin 1,9 milyon ton düyü, 2,8 milyon ton arpa istehsal edilmişdir. İranda hər nəfərə illik 40 kq düyünün istehlak edilməsilə onun tələbatı daxili istehsal hesabına ödənmir. Son dövr lər İranın bir sıra əyalətlərində pambıqçılığın vəziyyəti yaxşılaşmağa başlamışdır. Pambığın əkin sahələrini 30 faiz artırmaq planları mövcuddur. Pambıq istehsalının artırılması pambığa olan dünya qiymətlərinin artması ilə izah edilir, bu da daxili bazarda bu növ məhsula tələbatın artımına gətirmişdir. İran həmçinin ərzaq məhsullarının iri idxalçısıdır. Ərzağın idxalına olan xərclər hər il 4 – 5 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Ümumilikdə əkin sahələri İranın ərazisinin 20 faizini təşkil edir. Bu torpaqların böyük hissəsi şimalda, Xəzər dənizinə yaxın və həmçinin şimal- qərbdəki nisbətən rütubətli vadilərdə yerləşir. Düzənlik, lakin quraqlıq cənub ərazilərdə bəzi əkin sahələri irriqasiya sistemlərilə təchiz edilmişdir. Torpaqların 7,5 milyon hektarı suvarılır. İranda əkinə yararlı 51 milyon hektar torpaq mövcuddur, lakin faktiki olaraq 15 milyon hektarı becərilir və kənd təsərrüfatı dövriyy əsində iştirak edir. Əlverişsiz təbii şəraiti və dağlıq relyefi ərazinin təxminən 10 faizini əkinçilikdə istifadə etməyə imkan yaradır. Əkin sahələrinin 40 faizi suvarılan sahələr təşkil edir, bu sahələrdən kənd təsərrüfatı məhsullarının əsas 2
hissəsi istehsal edilir. Suvarılma üçün su müxtəlif mənbələrdən daxil olur, o cümlədən dərin quyulardan, su anbarlarından və həmçinin ənənəvi İran sistemləri olan “kəhrizlərdən”. Əkin sahələrinin böyük hissəsi buğda, arpa və düyü kimi dənli bitkilərə ayrılmışdır. Buğda və arpa əsasən ölkənin qərb və şimal bölgələrində yerləşən d əmyə sahələrdə (suvarılmayan), düyü isə Xəzər dənizinin sahillərində suvarılan sah ələrdə becərilir. Aparıcı əmtəə bitkilərinə pambıq, şəkər çuğunduru, yağlı bitkil ər və tütün aiddir. Aqrar sektorda hökum ətin həll etməyə çalışdığı əsas məsələ ölkənin ərzaq t əhlükəsizliyinin təminatı kimi ilk növbədə taxıl və ətlə özünü təmin etməyə nail olmaqdır. İranda buğdanın məhsuldarlığı orta hesabla bir hektardan 1,6 tona çatır, dünyada is ə bu bitkinin orta məhsuldarlığı bir hektardan 2,6 ton təşkil edir. Yaxşı hava şəraiti, hökumət tərəfindən kənd təsərrüfatı istehsalçılarına göstərilən dəstək (dövl ət tərəfindən sabit qiymətlərlə taxılın alınması, çörəyə olan istehlak qiym ətlərinin subsidiyalaşdırılması) sayəsində son illərdə ölkədə dənli bitkilərin istehsalını stabilləşdirməyə imkan yaradır. Çörəyin və unun pərakəndə qiym
ətlərinin aşağı olmasını təmin etmək üçün dövlət subsidiyalarının neqativ t ərəfləri də var. K ənd təsərrüfatının digər əhəmiyyətli sahəsi heyvandarlıqdır. Heyvandarlıq ölk ənin kənd təsərrüfatı məhsullarının 37 faizini istehsal edir. 2003-2004-cü illərdə südün, ətin, quş ətinin, yumurtanın və balın istehsalı 8,5 milyon ton təşkil etmişdir, bu da 3,4 milyard ABŞ dollarında dəyərləndirilir. Heyvandarlıq qoyunların, keçil
ərin, dəvələrin, iribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsindən ibarətdir. İranda bu sektorun intensiv inkişaf etmədiyinə baxmayaraq, ölkənin hökuməti nanotexnol ogiyaların inkişaf etdirilməsilə fəal məşğul olmağa başlamışdır. 2009- cu ild ə bu ehtiyaclara ayrılmış büdcə 23 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir. Artıq bu sah ədə ilk nailiyyətlər də əldə edilmişdir. Belə ki, Tehranda kənd təsərrüfatı sah əsində biotexnologiyaların elmi-tədqiqat institutunda İranda ilk kənd təsərrüfatı sah əsində nanotexnologiyalar laboratoriyası yaradılmışdır. Onun qarşısında kənd t əsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətinin artırılması məqsədilə nanonexnologiyaların t ətbiq edilməsi məsələsi durmuşdur. Laboratoriyanın yaradılmasına 2,5 milyon ABŞ dolları ayrılmışdır. Hal- hazırda İranda kənd təsərrüfatı məhsullarının təxminən 35 faizi tullantılar şəklində itirilir. Nanotexnlogiyaların tətbiqinin istiqamətlərindən biri ərzaqların saxlanılma müdd
ətinin artırılmasına şərait yaradan nanoqablaşdırmanın istifadə edilməsidir. Daha bir problemi h əll etmək təxmin edilir: kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları bitkilərin və heyvanların xəstəlikləri üzündən böyük itkilər verirlər və hesab edilir ki, x əstəlikləri tez və dəqiq müəyyən etməyə imkan verən avadanlığın istehsalında nanotexnologiyaların istifadə edilməsi itkilərin qarşısını ala bilər. İranın 2015-ci ildə nanotexnologiyaların inkişafının səviyyəsinə görə dünyada 15- ci yeri tu tmağı planlaşdırılır. Bu elmi istiqamətə yalnız ölkənin rəhbərliyi t ərəfindən xüsusi diqqəti sayəsində mümkün oluna bilər, əsasən də maliyyə v əsaitlərinin və kreditlərin ayrılması əsasında. İran taxıl idxalçısıdır. Əvvəllər taxılın idxal edildiyi ölkələrdən biri Qazaxıstan olmuşdur. Lakin sonra bu taxılın idxalına qadağa qoyulmuşdur. 2010- 3
cu ilin may ayının 22-dən İrana Qazaxıstan taxılının idxalına qadağa götürülmüşdür. Qadağanın götürülməsi məsələsi Qazaxıstan Respublikasının Kənd T əsərrüfatı Nazirliyinin nümayəndələrinin İran tərəfi ilə aparılmış danışıqların say əsində müvəffəqiyyətlə həll olunmuşdur. İran üçün digər əhəmiyyətli məsələ su ehtiyatlarıdır. İranın qonşusu olan Tacikistan dünyada su ehtiyatları ilə zəngin ölkələrdən biridir. Hər il ölkə ərazisində 64 milyard kubmetr su formalaşır, bu da Aral dənizinin hövzəsinə çayların axının 60 faizindən çoxunu təşkil edir. İran bizim üçün təkcə qonşu olkə deyil, h əm də bizə yaxın ümumi dəyərləri, mədəniyyəti, tarixi, dini, etnik tərkibi olan bir ölk ədir. Əlverişli geoiqtisadi vəziyyəti həmçinin bu prosesə şərait yaradır. Ölk ədə buğdanın istehsalı 10,0 – 14,3 milyon ton arasında dəyişir, ölkə daxili istehlak is ə 14,6 – 15,6 milyon ton təşkil edir. Buna görə də İran 0,2 – 4,5 milyon ton buğda idxal edir. Ölk
ədə arpanın istehsalı 2,0 – 3,0 milyon ton təşkil edir, daxili istehlak 3,5 – 4,0 milyon ton t əşkil edir. 0,3 – 1,3 milyon ton arpa idxal edilir. ÜDM-d
ə kənd təsərrüfatının payı təxminən 11 faiz təşkil edir. Bununla yanaşı İranın əmək qabiliyyəti olan əhalisinin 25 faizi kənd təsərrüfatında m əşğuldur. Hal- hazırda ölkədə suvarılma ənənəvi metodlarla (yeraltı kanallar, kəhrizlər) v ə müasir irriqasiya metodları ilə aparılır. Dəmyəyə qoyulmuş torpaqlarda əsas ərzaq bitkisi olan buğda becərilir. Suvarılan torpaqlarda iranlılar düyü və pambıq yetişdirir. Şəkər çuğundurunun istehsalı şəkər sənayesini inkişaf etdirməyə şərait yaradır. Ölkə yüksək keyfiyyətli qurudulmuş meyvələri, püstəni və ədviyyatları ixrac edir. İxrac edilən məhsullardan ən əhəmiyyətlisi zəfərandır. Tütün daxili bazar üçün istehsal edilir. Heyvandarlıq müasir heyvandarlıq və quşçuluq fermaları sayəsində inkişaf edir. Köç əri maldarlıq da qorunub saxlanılır. Lakin bununla yanaşı ətin və quşun idxalı onların ixracını üstələyir. K əndlilər koopertivlərdə birləşirlər. Kooperativlər və Kənd Təsərrüfatı Bankı güzəştli kreditləşdirməni, yanacağa olan aşağı qiymətləri, kənd təsərrüfatı texnikası və toxumla təmin edir. Yerli quş ətinin və yumurtanın istehsalı daxili bazarın tələbatını tamamilə ödəyir. K ənd təsərrüfatı istehsalının həcminin hava şəraitindən asılılığı onun inkişafının qeyri sabitliyini müəyyən edir. Aqrar sektor müasir elmi ixtiraların və yüks
ək effektivli texnologiyaların tətbiq edilməsi nəzəri cəhətdən əvvəl olduğu kimi İranın milli təsərrüfatının ən geridə qalan sahəsidir. Kənd təsərrüfatında işləmək üçün 100 min hazırlanmış mütəxəssisdən 70 faizi aqrar sektoru tərk edərək iqtisadiyyatın digər sahələrində çalışırlar. İranın kənd təsərrüfatının elmi t ədqiqatlara, yeni texnologiyalara, investisiyalara ehtiyacı var. İranda ümumilikdə elm ə yönəldilmiş assiqnasiyalar ÜDM-nin 0,4 faizini təşkil edir (sənaye inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici 4 faizə bərabərdir). İranda aqrar sektorun investisiyalarda payı 4 – 5 faiz təşkil edir. 4
Daha vacib görül əcək tədbirlər arasında sahənin rəhbərliyinin və ekspertlərin fikrinc
ə iqtisadiyyatın aqrar sektorun artan inkişafının təmini üçün tədbirlər olmalıdır: -
əsərrüfatın idarəedilməsində, mexanikləşdirmənin v ə
texnologiyaların geniş tətbiqinə mane olan kiçik kəndli təsərrüfatları sah
əsində üstünlüyü və kənd təsərrüfatı torpaqlarının kiçik sahələrə parçalanmasını müəyyən edən ənənəvi metdoların tətbiqindən imtina edilm əsi;
-
k əndlilər arasında maarifləndirci səviyyə yüksəlməlidir. Kəndlilərin yarıdan çoxu savadsızdır. Sahəyə kapital qoyuluşlarının həcmi və effektivliyi xeyli artırılmalıdır; -
mumi su çatışmazlığı fonunda irriqasiya və suvarılmanın israfçı metodlarının tətbiq edilməsindən irəli gələn kompleks problemlər həll edilm əlidir;
-
ucuz ərzaq məhsullarının böyük həcmdə əsassız idxalı hallarına yol verilm
əməlidir. Əhəmiyyətli ərzaq növlərinə alış qiymətlərinə və kəndli t əsərrüfatların bank kreditlərinə çıxışına yenidən baxılmalıdır. Ölk ənin müstəqilliyi və gücü bir çox hallarda milli istehsalın inkişaf s əviyyəsindən və İran istehsalçılarının və investorların aldığı dəstəkdən asılıdır. Ölk ənin müxtəlif kənd təsərrüfatı sahələri ixtisaslaşmış işçi qüvvəsinə və İran iqtisadiyyatının inkişafına birbaşa təsir göstərə biləcək unikal imkanlara malikdir. 20 illik dövr ə hesablanmış (2005 – 2025-ci illər) ölkənin perspektiv inkişafının proqramına istinad edərək, qeyd etmək lazımdır ki, proqramın həyata keçirilməsinə bütün qüvv ələr yönəldilməklə ixtisaslaşmış işçi qüvvəsindən və biliklərdən istifadə edilm əsi, həmçinin fədakar əmək sayəsində ölkədə özünün elmi yetərli səviyyəyə çatması sayəsində geniş ixrac üçün ən əlverişli şərait yaradıla bilər. İran İslam Respublikası regionda toyuq ətini antibiotiksiz istehsal edən yeganə ölk ədir.
Hal- hazırda ölkə üzrə 42 müəssisə toyuqları antibiotiksiz yetişdirir. Belə toyuq ətinin istehsalına 1998-ci ildə İranın Baytarlıq təşkilatının təşəbbüsü sayəsində başlanıldı. Ölkənin 10 əyalətində yerləşən müəssisələr toyuqların yetişdirilməsi üçün müvafiq infrastruktura malikdir. 2012-
ci ilin iki ayında Avstraliya İrana 91,5 min ton buğda ixrac etmişdir. Bu öt ən ilin analoji dovrü ilə müqayisədə 50 faiz çoxdur. Öt ən il əyalətlərdən 5 704 ton kənd təsərrüfatı məhsulları ixrac edilmişdir. Qiym ət dəyərində 6,9 milyon ABŞ dolları dəyərində kənd təsərrüfatı məhsulları ixrac edilmişdir. İran Hindistandan soya şrotunun idxalını fəallaşdırmışdır və rekord qiymətlər üzr ə son müqavilələr çərçivəsində 275 000 ton şrot əldə etmişdir. C ənubi Amerikada quraqlıq nəticəsində ixracının azalması fonunda soya şrotuna dünya qiymətləri artmışdır. İranda yaranmış vəziyyət dünyanın başqa bir yerindən ərzaq almağa imkan vermir. Buna gör ə də, ölkə Hindistan şrotuna “yüksək qiymət” odəməyə m əcburdur. 5
İran hökuməti yüzlərlə ton yem taxılının idxalına başlamağı planlaşdırır. İran fermerl əri mal-qara yemlərinin böyük çatışmazlığı ilə üzləşmişlər, çünki taxılın f ərdi alıcıları dəyərini ödəməyə qadir deyillər. İran hökuməti bu yaxınlarda 2 milyon ton üyüdülən taxıl almışdır, hal-hazırda yem taxılının alınmasına iri müqavilələr bağlamağa hazırdır. İran alışına qoyulan sanksiyalar n əticəsində, Hindistan şrotuna olan qiymətlərin artımı Cənubi Amerika şrotu ilə müqayisədə Cənub-Şərqi Asiyada azı bir tona 40 dollar artmışdır. Adətən Hindistan şrotunun qiyməti Latın Amerika şrotunun qiymətindən 10 – 15 ABŞ dolları aşağıdır. Məhz bu Hindistana Vyetnam, İndoneziya, Malayziya, Yaponiya v ə Cənubi Koreya ilə müqavilə bağlamağa imkan verirdi. Hal-hazırda Hindistan şrotu İran tərəfdən olan tələbata görə Asiya alıcılarının imkan dairəsində deyil. İranla olan bir sıra son müqavilələrdə Hindistan şrotunun qiyməti Cənubi Amerika 495 ABŞ dolları ilə müqayisədə bir tona 505 – 510 ABŞ dolları təşkil etmişdir.
|