Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz



Yüklə 7,66 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/77
tarix29.11.2016
ölçüsü7,66 Mb.
#453
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   77

Arpa 

 

Buğda və çovdar kimi arpa da qədim dənli bitkilərə aiddir. 

Dünya t

əsnifatında arpa yem bitkisidir. Lakin, o, həmçinin  pivə sənayesi üçün 



əsas xammaldır, ərzaq və texniki məqsədlər üçün geniş istifadə edilir. 

Arpanın dənindən çörəyin xüsusi sortlarının bişirilməsində əlavə edilən perlova 

v

ə  arpa  yarmaları  istehsal  edilir.  Arpanın  iri  istehlakçısı  pivə  sənayesidir.  Nişasta-



patoka s

ənayesində ondan nişasta istehsal edirlər. Onun dənindən alınan səməni şirəsi 

(malsekstrakt) toxuculuq, q

ənnadı və farmasevtik sənayedə tətbit edilir. Lakin, daha 

iri h

əcmlərdə  arpa  qabığı  soyulmuş  və  emal  edilmiş  şəkildə  donuzçuluq və 



quşçuluqda yem qarışıqlarında istifadə edilir. 

Arpa 


əsasən yazlıq bitkidir. 

Bitkid


ə  iki  altnöv  yayılmışdır:  çoxcərgəli arpa və  ikicərgəli  arpa.  İkicərgəli 

arpan


ın dənləri iridir, düzgün formalıdır və bərabərləşdirilmişdir. Ikicərgəli arpa daha 

geniş yayılmışdır, daha məhsuldardır, az tökülür və mexanikləşdirilmiş yığıma daha 

çox uyğunlaşdırılmışdır. Yüksək pivəbişirlmə keyfiyyətlərinə malik sortlar, həmçinin 

ikic


ərgəli arpaya aiddir. Hər iki altnöv iki növmüxtəlifliyinə bölünür: pərdəli və açıq 

d

ənli. Pərdəli dənli arpa daha praktiki əhəmiyyətə malikdir. Dənləri çiçəyinin qabığı 



il

ə  bitişən  arpanı  pərdəli  arpaya aid edirlər. Dəni çiçəyin  qabığından  azad  olunmuş 

d

ən, kimyəvi tərkibinə görə buğdanın dəninə yaxındır. 



 

 



 

Arpanın  dəni fəal fermentlərlə  zəngindir (amilaz, proteaz, peroksidaz və  s.). 

arpanın  tərkibinə  daxil polan maddələr asan hidrolizləşir,  bu  da  dənin böyük 

ekstraf


əal qabiliyyətini təmin edir. Bu xüsusiyyətin sayəsində arpanı pivə sənayesində  

əsas xammal kimi istifadə edirlər. Bundan başqa pivə istehsalında çiçək pərdəlilərin 

böyük 

əhəmiyyəti var, çunki onlar pivə  istehsalında  filtrasiyanın  fiziki  proseslrini 



asanlaşdırır,  onların  ekstraktiv  maddələri isə  pivənin  dadının  yaranmasında  iştirak 

edir. 


Arpanın bəzi sortlarının tərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali 

madd


ənin  miqdarı  3  faizdən 28 faizə  qədərdir.  Arpanın  tərkibində  olan xəmirə 

yapışqanlıq  xassəsi verən zülali maddəsi keyfiyyətinə  görə  adətən ovulan və 

qısaqırılandır. Buğda ununa arpa unu əlavə edildikdə buğda ununun çörəkbişirmədə 

keyfiyy


ətləri azalır. Buna görə də bu yalnız aclıq illərində tətbiq edilirdi. 

T

əsərrüfat təyinatından  asılı  olaraq  arpaya  müxtəlif texniki tələblər irəli 



sürülürdü. Piv

ə  istehsalına  yönəldilən  arpanın  iriliyi  10  faizdən  aşağı  olmayan  tam 

yetişmiş  dənlər  olmalıdır.  Əsas  göstəricilərə  zülalın  miqdarı  aiddir  –  11 faizdən az 

olmayaraq h

əyat qabiliyyəti (cücərmə) 95 faizdən  az  olmamalıdır.  Yarmaya  emal 

üçün arpa aşağıdakı tələblərə uyğun olmalıdır:  natura – 630 q/l az olmayaraq, kiçik 

d

ənlərin miqdarı 5,0 faizdən artıq olmamalıdır. Yemlik arpa üçün xüsusi tələblər irəli 



sürülmür. 

Bec


ərilmədə arpa digər dənli bitkilklərlə müqayisədə istiyə daha az tələbkardır. 

Buna gör


ə  də  onu  şimalda,  yüksəklikdə,  dağlarda,  digər çörək bitkilərinin, hətta 

çovdarın  becərilməsi mümkün olmayan yerlərdə  becərirlər.  Arpanın  əkin sahələri 

əkinçiliyin  aparıldığı  hər yerdə  yayılmışdır.  Arpa  tezyetişkənliyilə, qisa vegetasiya 

dövrü (75 – 80 gün) seçilir, bununla 

əlaqədar o soyuqların gəlməsindən öncə yetişir. 

Ad

ətən dənli bitkilərin yığımını arpadan başlayırlar. 



 

Yulaf  

 

Bu  bitki  buğda  və  arpa ilə  müqayisədə  daha gəncdir. Onu bizim eramızdan 

əvvəl 2-ci minillikdə  becərməyə  başlamışlar. Uzun illər  ərzində  yulaf alaq otu 

sayılırdı,  yalnız  şimal  bölgələrdə  daha  davamlı  olaraq  həmin  əkin sahələrində 

bec

ərilməyə başlamışdır. 



Yulaf d

əyərli  ərzaq və  yem bitkisidir. Onun qida və  yem  keyfiyyəti dənin 

yüks

ək biolojidəyərilə  müəyyənləşdirilir.  Yulafın  zülalında  buğdanın  zülalından  10 



faiz  artıq  əvəzedilməz  amin  turşusu  olan  lizin  (384  mq/100  q)  mövcuddur.  Yulafın 

d

ənində  yağın  miqdarı  6,2  faizə  bərabərdir, bu da digər dənli bitkilərdəki  yağın 



miqda

ından artıqdır (çovdar – 2,2 faiz, buğda – 2,5 faiz). 

İstifadə istiqamətlərinə uyğun olaraq yulafın dəninə spesifik texnoloji tələblər 

ir

əli sürülür. Belə ki, uşaq qida məhsullarının istehsalına yönəldilmiş dənin turşuluğu 



5 qraddan artıq olmamalıdır. Yarmaya emal zamanı əhəmiyyətli tələblər irəli sürülür: 

öz

əyin çəki payı (63 faizdən az), digər mədəni bitkilərin dənlərinin tərkibi və xırda 



 

 



 

d

ənlərin  payı  (5 faizdən  artıq)  olmamalıdır.  Spirt  istehsalında  yulafın  mayaya  emal 



zamanı  əsas göstəricilər kimi dənin  naturası  və  onun 5-ci günündə  cücərmə 

qabiliyy


əti (90 faizdən az olmayaraq) nəzərə alınır. Yemlik taxıla natura üzrə yüksək 

t

ələblər irəli sürülür. 



 

Qarğıdalı  

 

Qarğıdalının vətəni Mərkəzi və  Cənubi  Amerikadır.  Avropaya  onu  XV  əsrin 

sonunda g

ətirmiş vəXVI əsrdən mülayim və subtropik iqlimli rayonlarda yaymış. XIX 

əsrin ikinci yarısının başlanğıcınadək onu bostan bitkisi kimi becərirdilər. Qağıdalının 

müxt


əlif tətbiqi mövcuddur, onu ərzaq, yem və  texniki məqsədlər üçün istifadə 

edirl


ər.  Ərzaq  təyinatı  üçün  onu  un  və  yarma sənayesində  emal edirlər (unun, 

yarmanın  emalı),  həmçinin  xammal  kimi  nişasta-patoka,  yağ-piy, pivə, spirt və 

konserv s

ənayesində  istifadə  edirlər. Xüsusi qarğıdalı  unu    uşaq  qidalarının 

istehsalında istifadə edilir. Yetişməmiş qarğıdalı bişmiş halda qidada istifadə edilir. 

Lakin, 


əksər hallarda qarğıdalı yem məhsulu kimi və qarışıq yem sənayesində 

d

əyərli xammal kimi istifadə edilir. Gövdəsi mal-qaraya yaşıl kütlə və silos şəklində 



verilir. 

Qarğıdalının nişastaya emalı zamanı alınan zülali maddə  olan qluten qarışıq 

yem s

ənayesində istifadə edilir. Onun rüşeymindən dəyərli qida yağı istehsal edilir. 



Qarğıdalının  gövdəsi,  qıçası,  qabığı  kağızın, linoleumun, viskozun, izolyasiya 

materiallarının,  süni  probkaların,  kinoplyonkanın  və  s.  istehsalında  xammal  kimi 

istifad

ə edilir.  



Qarğıdalı birillik bitkidir. Qarğıdalının növünü üç əlamətə görə yeddi botanik 

altnöv


ə ayırırlar: dənin pərdəliliyi–qabıqlı və qabıqsız,  dənin xarici quruluşu -  səthin 

forması  və  xarakteri,  dənin  daxili  quruluşu  –  unlu və  buynuzaoxşar  endospermin 

yerl

əşməsi.  Qarğıdalını  aşağıdakı  altnövlərinə  ayırırlar:  silisiumlu,  dişvari, 



yarımdişvari, partlayan, şəkərli, nişastalı, mumlu.   

Qarğıdalı gec yetişən bitkilər qrupuna aiddir, onun toxumları temperaturun 10 -

12 d

ərəcədən aşağı olmaması şərtilə cücərir. Qarğıdalının hibridlərinin böyük istehsal  



əhəmiyyəti var. Birinci nəsildə yüksək məhsuldardır (10 – 30 faiz artıq). 

 

Düyü  



 

Düyünün yaranma yeri d

əqiqləşdirilməmişdir, lakin hesab edilir ki, düyüsəpini 

bir  neşə  minilliklər öncə  Hindistanda  yaranıb.    Düyü  bitkisinin  qədim  ocağı    Çin 

hesab edilir, burada onu h

ələ  bizim eradan əvvəl 5-ci minillikdə  becərməyə 

başlamışlar. Qafqaz və  Orta Asiya regionlarında  düyü səpini bizim eradan əvvəl II 

əsrdə aparılmışdır. 

Düyü  –  d

əyərli  ərzaq yarma bitkilərindən  biridir.  Düyü  yarması  asan  həzm 

edilir. Düyünün h

əzmedilmə  əmsalı  çox  yüksəkdir (96 faizə  qədər), buna görə  də 

düyü  yarmasını  diyetik  və  uşaq  qidasında  geniş  istifadə  edirlər.  Bir  sıra  ölkələrdə 


10 

 

 



 

düyü  ununu  buğda  ununa  əlavə  edirlər. Düyü unu ilə  qarışqlar  əlavə  xeyirli 

xüsusiyy

ətlərə malikdir.  

 Düyü  d

əninin  yarmaya  emalı  zamanı  yarma  və  lom  əldə  edilir.  Bir  sıra 

ölk

ələrdə onlardan spirt, fitin, arağın xüsusi sortlarını (sake və çum-çum), pivə, tibbi 



nişasta,  düyü  kirşanı  istehsal  edirlər.  Düyü  kəpəyi tərkibində  nişasta,  zülal,  yağ, 

vitamin, fosfort

ərkibli maddələr, həmçinin fitin və lesitin olan əla yem vasitəsidir, bu 

da onu cavan mal-

qaranın və quşların yemlənməsində xüsusilə dəyərli edir. Kəpəkdən  

antioksidantlar, qida madd

ələrini  turşulaşmadan  qoruyan,  yağ  tərkibli 

preparatlar

alınır. Düyü kəpəyindən yüksək keyfiyyətli,  doymamış  yağlı  turşuların 

yüks


ək tərkibilə qida və texniki yağlar (çıxışı 10 faizdən artıq) alırlar. Düyünün emalı 

zamanı  alınan  toxum  qabığı  hidroliz  sənayesi  üçün  yaxşı  qablaşdırma  materialı  və 

xammaldır.  Ondan  bitki  yağlarının  rafinə  edilməsi üçün fəallaşdırılmış  kömür  

istehsal edirl

ər. Düyünün küləşini  mal-qaranın  yemində  istifadə  edirlər, həmçinin 

kağızın qiymətlisortlarının, iplərin, papaqların istehsalında və s. istifadə edirlər. 

İstehsalın  həcminə  görə  düyü  buğdadan  sonra  əhəmiyyətli dünya ərzaq 

bitkisidir. Şərq ölkələrinin (Yaponia, Hindistan, Çin, Birma, Vyetnam, Tailand və s.) 

əhalisinin xeyli hissəsi üçün o  buğda  və  çovdar çörəyini  əvəz edən  əsas qida 

m

əhsuludur.  Son onilliklər  buğdadan  istehsal  edilən çörək, makaron və  digər 



m

əmulatlar bu ölkələrdə daha geniş yayılmağa başlamışdır. 

 

D

ənli-paxlalı bitkilər 

 

Noxud 

 

Noxudun v

ətəni  Şərqi  Əfqanıstan  və  Şimal-Qərbi Hindistan  hesab edirlir, 

burada onu bizim eradan 

əvvəl IV əsrdə becərməyə başlamışlar. 

Noxud yüks

ək  zülallı  qida  və  yem məhsuludur. Onun dənini qidaya təzə, 

konservl


əşdirilmiş  və  bişmiş  şəkildə  qəbul edirlər, yarma və  un emal edirlər.Yem 

sortları  (yaşıl  kütlə, saman, dən), həmçinin nöxud küləşini  və  küfəsini mal-qaraya 

yedirdirl

ər. 


Dig

ər dənli bitkilərdə  olduğu  kimi  noxudunda  xüsusiyyəti  ondadır  ki, onun 

kökünd

ə  yerləşən və  havadan azotu fiksasiya edən köküyumrular  bakteriyaları 



say

əsində sünbüllü bitkilərindən azot gübrələri olmadan2 – 3 dəfə artıq zülal sintez 

edirl

ər (lizin, valin və  s.),  toxumlarında  nişastanın  miqdarı  yüksəkdir. Bunun 



say

əsində noxud qarışıq yem sənayesi üçün dəyərli bitki proteini təchizatçısıdır. 

Ərzaq və  yarma noxudu, həmçinin konserv sənayesi  üçün  yetişdirilən  noxud 

t

əyinatından asılı olaraq tiplərə və alttiplərə bölünür. Birinci tip - ərzaq noxududur, 



ikinci tip –  yem noxudu. Birinci tipd

ə  alttiplər seçilir: birinci –  onun  toxumları 

müxt

əlif  sarı  rənglidir, ikinci tip –  müxtəlif  yaşıl  rənglidir.  İkinci  tipə  yem noxudu 



aiddir, onun toxumlarının rəngi qonur-yaşıl, qəhvəyi, bənövşəyi, müxtəlif çalarlı qara 

v

ə  ya ləkəli görünməyən  qabıqlı  mərmər və  nöqtəli  şəkillidir. Yarma sənayesində 



11 

 

 



 

noxudun birinci tipi v

ə ikinci alttipi istifadə edilir, onların qarışıqlığı yol verilməzdir. 

Toxumların ölçülərindən asılı olaraq, iriliyinə görə noxud üç kateqoriyaya ayrılır: iri, 

orta v

ə xırda;  keyfiyyətindən asılı olaraq iki sinifə bölünür. Hər sinifdə hər kateqoriya 



üçün iriliyi üzr

ə  qarışıqlar  və  zərərvericilərlə  yoluxması  üzrə  normalar 

əyyənləşdirilmişdir. 



 

Seleksiya v

ə toxumçuluq 

 

İnsan  bir  çox  bitkilər becərmişdir,  lakin  onların  heç  biri  çörək bitkiləri kimi 

c

əmiyyətin  inkişafında  belə  əhəmiyyətli  rol  oynamamışdır.  Yer  üzündə  toxumları 



s

əpməkdən və məhsulu yığmaqdan vacib iş yoxdur. Məhsulun əsas, ən yaxşı hissəsi 

toxumlardır. Onlar nəslin davamçısıdır və gələcək onlara məxsusdur. 

 

Seleksiya v



ə toxumçuluq haqqında əsas məlumatlar 

 

Toxumlar bioloji, morfoloji v

ə  təsərrüfat  əlamətlərinin  və  bitkilərin 

xüsusiyy


ətlərinin 

daşıyıcılarıdır. 

Məhz buna görə 

d

ə, 



toxumların 

keyfiyy


ətindənəhəmiyyətli dərəcədə  dənli bitkilərin məhsuldarlığı  və  dənin 

keyfiyy


ətləri asılıdır. 

Seleksiya 

– 

mövcud olan k



ənd təsərrüfatı  bitkilərinin  sortlarının 

yaxşılaşdırılması və yenilərinin yaradılmasıdır. Seleksiya ilkin materialın seçimindən 

v

ə  öyrənilməsindən  başlanır.  Lakin,  müasir  seleksiyaçılar  mövcud  olan  formaların 



seçimil

ə qane olmurlar. Onlar bitkilərə yönəldilmiş təsir metodlarından istifadə edilər 

v

ə  bunun nəticəsində  yeni qiymətli  sortlar  yaradırlar.  İrsiyyət və  dəyişkənliyi 



haqqında elm - gen mühəndisliyi – seleksiyanın nəzəriyyə bazasıdır. 

Seleksiyanın  əsas vəzifəsi  toxumların  ötən nəsillərindən daha üstün 

keyfiyy

ətlərə malik yeni sortların yaradılmasıdır. 



Sort  –  bir növd

ən olan bir qrup  mədəni  bitkidir, onlar müəyyən təsərrüfat-

bioloji keyfiyy

ətlərə  və  morfoloji  əlamətlərə  malikdir.  Bununla  yanaşı,  müəyyən 

torpaqda v

ə iqlimdə tətbiq edilən yeni sort maksimum məhsuldarlığı və dənin yüksək 

keyfiyy

ətini təmin etməlidilər. 



Yeni  sortun  yaradılması  –  mürəkkəb, uzunmüddətli  yaradıcılıq  prosesidir, 

b

əzən seleksiyaçının bütün həyati işidir. 



Yeni sortları sort sınaqları üzrə Dövlət Komissiyası sınaqdan keçirir və öyrənir. 

Bundan sonra yeni sortla toxumçular işləməyə başlayır. 

Toxumçuluq  k

ənd təsərrüfatı  istehsalı  sahəsidir, onun əsası  bioloji  və 

m

əhsuldarlıq  keyfiyyətlərini qoruyub saxlayaraq toxum  sortlarının  kütləvi 



çoxaldılmasıdır. 

Toxumçuluq iki 

əhəmiyyətli məsələni həll edir: 

-

 



sortun  rayonlaşdırılması  zonasına  daxil  olan  kənd təsərrüfatı  əmtəə 

istehsal


çılarının  tələbatı  ilə  müəyyənləşdirilən istehsala tətbiq edilən  sortların 

12 

 

 



 

ölçül


ərinədək yeni yüksək keyfiyyətli toxum sortlarının çoxaldılması. Lakin, kütləvi 

çoxaldılma və uzunmüddətli becərilmə prosesində, istehsal şəraitində sortlar zəifləyir 

v

ə onların məhsuldarlıq keyfiyyətləri aşağı düşür; 



-

 

r



ayonlaşdırılmış  sortların  istehsalında  bütün  becərilən  toxumların  sort  və 

m

əhsuldarlıq keyfiyyətlərinin qorunması. Elmi-tədqiqat müəssisələrində toxumçuluq 



işinin aparılması prosesində istehsalda becərilən sortun yaxşılaşdırılması vəzifəsi irəli 

sürül


ə və reallaşdırılabilər. 

Toxumçuluq seleksiya nailiyy

ətlərini  yeni  sortların  istehsala  tətbiqi və  toxum 

sah


ələrində  yüksək keyfiyyətli  toxumıarın  yetişdirilməsi yolu ilə  həyata keçirir. 

Seleksiya nailiyy

ətlərinin həyata keçirilməsi  toxumçuluğun  əsas vəzifəsidir, bu da 

toxumsortlarının  becərilməsinin tamamilə  əmtəə  taxılının  becərilməsindən  ayrı  və 

f

ərdi metodlarla həyata keçirilir. 



Seleksiya-toxumçuluq mü

əssisələri tərəfindən istehsalda gələcək  arımı  üçün 

istehsal edil

ən ilkin toxumlar elit toxumlar və ya elit adlandırılır. Elit – istehsala daxil 

olan bütün keyfiyy

ətlər üzrə  ən  yaxşı  seçilimiş  sort  toxumlarıdır.  Superelit  -  elitin 

önc

ə  çoxaldılma  bəndidir. Superelit toxumlar ən  yaxşı  məhsuldar, sort və  əkin 



keyfiyy

ətlərinə  malik  olmalıdır.  Elitin hər  il  alınan  toxumları  reproduksiya 

adlandırılır. 

Elit toxumlara çox yüks

ək tələblər irəli sürülür. 

 

Elit toxumlara normativ t



ələblər 

 

Bitki 

Ə

sa

s bi

tki

ni



toxu

m

lar

ın

ın

 tə

rk

ib

i, 

%, az

 ol

m

ayar

aq

 

Ə



sa

s bi

tki

ni



toxu

m

lar

ı 

hüd

udl

ar

ın

da

 

da

ğıd

ılm

ış

 d

ənl

əri

n

 

qa

rış

ığ

ı, 

%, ç

ox 

ol

m

ayar

aq

 

Di





r b

it

k

il

əri

n

 

toxu

m

la



-nı



qar

ış

ığı



1

 kq/

əd

əd

, ç

ox 

ol

am

yar

aq

 

O



 cü

m



d

ən

 al

aq

 

ot

lar

ın

ın

 toxu

m

lar

ı, 

1

kq/

əd

əd

, ç

ox 

ol

am

yar

aq

 





rm

ə,%, az

 

ol

m

ayar

aq

 

Z



on

ad

an

 a



lı ol

ar

aq

 

rüt

ub

ət

, %, ç

o



ol

m

ayar

aq

 

Yumşaq buğda 

99 



10 



95 


14-16 

B

ərk buğda 

99 


10 


90 


14-16 

Çovdar  

99 


10 


95 


14-16 

Arpa, yulaf 

99 


10 


95 


14-16 

Qarabaşaq  

99 


10 


95 


14-15,5 

Darı 

99 


16 


10 

95 


13,5-

15,5 


Noxud  

99 


yol 



verilmir 

95 


14-16 

 

Toxumçuluğun  vəzifələrinə  uyğun  olaraq,  iki  əsas proses həyata keçirilir: 



sortun d

əyişdirilməsi və sortun yeniləşməsi. 



13 

 

 



 

Sortun d


əyişdirilməsi -  dövlət sort sınaqlarının nəticələrinin əsasında istehsalda 

köhn


ə  sortların  yeni,  daha  məhsuldar və  ya keyfiyyətinə  görə  daha  yaxşı  sortlarla 

əvəzedilməsidir. 

Sortun yenil

ənməsi – sort və bioloji keyfiyyətləri zəifləmiş toxumların həmin 

sortun daha yaxşı toxumları ilə əvəzedilməsidir. 

 

Əhalinin qida rasionunun formalsaşmasında taxılın rolu 

 

Qidalanma  – 

insanın  həyat fəaliyyətinin  əsasıdır,  onun  mövcud  olmasına, 

uzunömürlüyün

ə,  əhvalına  və  kefinə, infeksiyalara  qarşı  davamlığına  və  ətraf 

mühitindig

ər əlverişsiz faktorlarına dayanıqlığının əsas şərtlərindən biridir. Qidaya və 

heyvanların  yem  rasionuna  ərzaq  və  yemlərinkeyfiyyəti  birbaşa  təsir etdiyindən 

onların  həcmi  və  strukturu  müəyyənləşdirilir.  Bundan  başqa,  qida  rasionunun 

optim


allaşdırılması  bir çox xəstəliklərin  profilaktikası  və  müalicəsi üçün istifadə 

edilir. 


Qida – t

əkcə plastik materialın və enerjinin mənbəyi deyil, həm də orqanizmin 

funksiyalarını  tənzimləyən bioloji aktiv maddələrin  kompleksidir.  Ana südü istisna 

olmaqla, heç bir qida m

əhsulu orqanizmi bütün zəruri olan nutriyentlərlə təmin edə 

bilm


əz.  İnsanın  istehlak  etdiyi, həyatı  ərzində  tərkibi və  miqdarı  dəyişən  müxtəlif 

ərzaq məhsullarının  tərkibində  olan qida maddələrinin  bütün  kompleksi  lazımdır. 

Ərzaq məhsullarının  müxtəlifliyilə  yanaşı  yalnız  bir  qrup  daima  bütün  qida 

rasionlarında mövcuddur – bu da dənli bitkilər əsasında olan məhsullardır. Çörək – 

onların əsas nümayəndəsidir, onun yüksək qida dəyəri və  unikal xüsusiyyəti var.  

Müxt


əlif qida nəzəriyyələri mövcuddur. Balanslaşdırılmış, adekvat və optimal 

qida n


əzəriyyələri  müasir  rasionların  və  dietoloq məsləhətlərinin  əsasıdır.  Bundan 

əlavə,  funksional,  ayrılmış,  vegetarian,  qan  qrupuna  görə  və  s. qida nəzəriyyələri 

işlənmişdir.  Bunlardan  hər biri müəyyən prinsipləri bildirir, öz tərəfdarları  və 

əleyhdarları mövcuddur. 

Ad

ətən, rasional qidalanmanın  əsasında  qida  rasionlarının  balanslaşdırılması 



əyyənləşdirilmiş, bunun sayəsində  insanın    makro-  və  mikronutriyentlərə  olan 

t

ələbatı  təmin olunur.  Rasional qidalanma nəzəriyyəsi  əsas üç prinsiplərə  riayət 



edilm

əsini nəzərdə tutur: 

-

 

qida madd



ələrinin  balansı,  yəni  əsas qida maddələrinin  –  zülalların, 

k

arbohidratların, yağların, həmçinin tərkibində əvəzedilməz amin turşuları, doymamış 



yağ turşularının, vitamin və mineral maddələri olan essensial komponentlərinoptimal 

miqdar nisb

əti; 

-

 



e

nerjinin  balansı,  yəni  insanın  həyat fəaliyyətinə  daxil olan və  sərf edilən 

enerjinin tarazlığına riayət edilməsi; 

-

 



qida rejimin

ə riayət edilməsi. 

Rasional  balanslaşdırılmış  qidalanma  rasionunun  nəzəriyyəsi müxtəlif  yaş  və 

əmək qrupları üçün tərtib edilmiş balanslaşdırılmış qadalanma düsturlarında öz əksini 



14 

 

 



 

tapmışdır.  Qidalanmanın  rasional  normaları  akademik  A.A.Pokrovski  tərəfindən 

1964-cü ild

ə  işlənib  hazırlanmışdır  və  sonralar bir neçə  dəfə  dəqiqləşdirilmişdir. 

Balanslaşdırılmış qidalanma düsturlarında biokimyəvi mahiyyəti insan orqanizmində 

baş  verən və  onların  onun  yaşayış  şəraitindən  asılı  olaraq  dəyişənmübadilə 

prosesl

ərini əks etdirir. Aşağıdakı cədvəldə fiziki fəal əhalinin çoxluq təşkil etməsini, 



nisb

ətən sərin iqlimi, əsas müəyyən qida maddələrinin istehlak xüsusiyyətlərini nəzərə 

alınmaqla  orta sakinin  balanslaşdırılmış  qidalanma  düsturu  göstərilmişdir.  Enerjidə 

ümumi istifad

ə 2 500 kilokalori müəyyən edilmişdir. Müqayisə üçün cədvəldə ABŞ 

üçün Amerika Milli  Elml

ər  Akademiyası  tərəfindən  tövsiyə  edilmiş  normalar 

göst


ərilmişdir,  bu  normalar  üzrə  gündəlik enerji istifadəsi 2 000  kilokalori təyin 

edilmişir.  ABŞ-da  ərzağın  etiketində  qida dəyəri qeyd edilərkən, həmçinin qida 

madd

ələrinin gündəlik enerji sərfini 2 500  kilokalori    hesabı  ilə  qeyd etmək adət 



edilmişdir.  BMT  FAO  “Alimentarius  Məcəlləsi”  komissiyası  yer kürəsinin  şərti 

“orta” sakini üçün günd

əlik rasionun enerji dəyərinin norması kimi 2 300 kilokalori 

əyyən  etmişdir.  Enerjinin  qorunub  saxlanması  qanununa  müvafiq  olaraq  insanın 



h

əyat fəaliyyəti prosesində  enerjini sərf etdiyi qədər qidalanmalıdır.  Bu  tarazlığın 

pozulması ya piylənməyə və ya orqanizmin arıqlamasına gətirib çıxarır. İnsanın daxili 

işə  (əsas madddələr mübadiləsi: nəfəs alma, ürəyin  işləməsi və  s.) enerji sərfiyyatı 

əsasən  onun yaşından, cinsindən, çəkisindən asılıdır,  eyni zamanda xarici işə (həyat 

f

əaliyyəti) əməyin xarakterindən, yaşam yeri və həyat tərzilə müəyyənləşdirilir. 



Yüklə 7,66 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   77




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin