Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ərazisi 143,0 min km 2 , əhalisi 8,5 milyon nəfər, 1 km 2
- Tacikistan Respublikasının əsas makroiqtisadi göstəriciləri
- Yaponiyanın kənd təsərrüfatı
- Ərazisi 377,9 min km 2 , əhalisi 127,0 milyon nəfərdir, 1 km 2
|
1998 г 1999 г. 2000 г. 2001 г. 2002 г. 2003 г. $ 172.20 $ 176.90 $ 189.00 $ 203.10 $ 220.30 $ 236.60
Hal-
hazırda MDB-nin yoxsulluq səviyyəsi bir günə 2,15 ABŞ dolları kimi q əbul edilmişdir. Tacikistanda bir nəfərə bir aya olan orta gəlir 34,67 somoni və ya 11,33 ABŞ dollarıdır, 1 günə 0,38 ABŞ dollarıdır, bu da inkişaf edən ölkələrin s əviyyəsindən 5,7 dəfə aşağıdır. Müşahidə edilən iqlim dəyişikliyi, ticarətin çətin şəraiti ölkədə yoxsulluğun problemlərini artırır, bu da güzəştli şərtlərin və yardımın alınmasına əlavə olaraq imkan yaradır. 3
K ənd təsərüfatı üzrə Sazişin əsas tələblərindən biri, Ümumdünya Ticarət T əşkilatına daxil olan ölkənin ümumi tarifikasiya və tariflərin səviyyəsinin aşağı salınması vasitəsilə bazarlarına girişin artırılmasını nəzərdə tutur. Müst
əqilliyin əldə edilməsindən sonra, Tacikistanın tarif siyasəti 90-cı illərin ərzaq çətinlikləri ilə və xarici ticarətin sərbəst idarəedilmə təcrübəsinin çatışmazlığı ilə müəyyənləşirdi. Məhz bu səbəbdən respublikanın aqrar bazarında ticar
ət münasibətləri liberal xarakter daşıyırdı. 2002-ci ilin may ayından daxil edil
ən ümumi idxal rüsumu idxal olunan məhsulun gömrük qiymətinin 5 faizini keçmirdi, halbuki, Özb əkistanda 10 faiz, Belarusda 11,45 faiz, Ukraynada 11,7 faiz, Rusiyada 14,7 faiz t əşkil edir. Avropa Birliyi ölkələrində analoji göstərici 16,9 faizdir, ət üzrə 17 faizə, taxıl üzrə 42 faizə, şəkər və qənnadı məmulatları üzrə 30 faiz
ə çatmışdır. Göründüyü kimi, Tacikistanın bazarı MDB-nin və AB-nin digər ölk
ələrinin bazarlarından daha çox liberallaşmışdır. Bel
ə şəraitdə kənd təsərrüfatı məhsullarının ticarətinin liberallaşdırılmasının n əticələrinin yumşaldılması üzrə milli siyasət elə qurulmalıdır ki, idxal m əhsullarının bazara daxil olması imkanları, yerli məhsul istehsalçılarının müdafi əsi və gömrük ödənişlərinin hesabına dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin artırılması arasında balansa riayət edilsin. Ölk
ə iqtisadiyyatının sabit iqtisadi inkişafının, effektiv və rəqabətədavamlı aqrar-s
ənaye istehsalatının təmin edilməsi yerli istehsalçıların dəstəyini və müdafi
əsini nəzərdə tutur. Müdafiə və dəstək tədricən və əsaslı, yerli istehsalçıların m ənafelərinə ziyan dəyməsinə yol verməyən, dəqiqliyi ilə hesablanmış ərzaq və aqrar-s ənaye məhsullarının açıq bazara daxil olmasını nəzərdə tutur. Tacikistan bütün ticar ət tərəfdaşlarına bərabər iqtisadi münasibətlər prinsipin ə sadiq qalır. Bu prinsip tarif müdafiəsinin və kənd təsərrüfatı dəstəyinin müqayis ə oluna bilən səviyyənin tətbiq edilməsini və həmçinin kənd təsərrüfatı və xarici iqtisadi siyas ətin bütün vasitələrinin istifadə edilməsini nəzərdə tutur. Ümumdünya Ticar ət Təşkilatının norma və qaydaları kənd təsərrüfatının istehsalına dəstəyini ləğv etmir, bəzilərinin həcmlərinin azaldmasını, digərlərinin d əstək formalarının nizamlanmasını tövsiyə edir. “Sarı” zənbil, aqrar istehsalatın stimullaşdırılmasına yonəldilən daxili d əstəyin bütün tədbirlərini özündə cəmləşdirən dəstəyin yekun tədbirlərinin (DYT) göst əricilərində ifadə edilir və bu səbəbdən dünya aqrar bazarında normal rəqabət şəraitlərini pozur. Respublika üçün “sarı” zənbil (SZ) tərəfindən daxili kənd t əsərrüfatı siyasətinin çevikliyinin artırılması üçün görülən tədbirlərin maksimum qorunması vacibdir. Bunun üçün SZ dövlət proqramlarında və DAÖ (dəstəyin aqreqat ölçülm əsi) üzrə öhdəliklər çərçivəsində qeyd olunmuş tədbirlərin tətbiq edilm
əsi vacib sayılır. Bununla yanaşı SZ-in tədbirləri minimum səviyyəni keçən h əcmdə istifadə edilməlidir. İlkin hesablamalara görə, Tacikistan üçün, kənd təsərrüfatının d əstəklənməsinə 2,3 – 2,5 milyon ABŞ dolları tələb olunur, bu da bir nəfərə hesabda 350- 380 ABŞ dolları təşkil edir. Tacikistanda istehsalın ixtisara salınmasının stimullaşdırılması üçün nəzərdə tutulan öd ənişlər praktiki olaraq tətbiq olunmur. Buna görə də “mavi” zənbil t ədbirləri Tacikistan Respublikası üçün praktiki olaraq maraq doğurmur. 4
Eyni zamanda Ümumdünya Ticar ət Təşkilatına üzv olduqda respublika uçun “yaşıl “ zənbil tədbirlərinin stimullaşdırılması böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu zənbilə k ənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını birbaşa artırmayan və ticarətə zərər g ətirməyən subsidiyaları daxil etmək olar. Onlar istehsalın inkişafına birbaşa təsir göst ərmir, lakin xeyli dərəcədə ona şərait yaradır. K ənd təsərrüfatı sahəsi qeyri-sabit və müvafiq olaraq istehsalın nisbətən aşağı gəlirli olması ilə səciyyələnir. Əsasən də bu hava şəraitindən daha çox asılı olan
əkinçiliyə aiddir. Buna görə də, kənd təsərrüfatı üçün sabitlik problemi daha ç ətin və əhəmiyyətlidir, nəinki ölkə iqtisadiyyatının digər sahələri üçün. Kənd t əsərrüfatının sabitliyinin artırılması həm birbaşa, həm də dolayı multiplikativ effekt verir. O, h əm kənd təsərrüfatı xammalında işləyən emal sahələrinin istehsalına, bununla da sabitliyi təmin edərək, həm də ölkənin bütün aqrar-sənaye kompleksinin effektliyin ə öz müsbət təsirini göstərir. K ənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının iqtisadi effektivliyinin artırılması yalnız onun əsas tərkib hissəsini daha yüksək keyfiyyət səviyyəsinə çıxardılması əsasında mümkündür: istehsal-texnoloji (torpağın işlənməsi, toxumçuluq, gübr ələrin tətbiqi, bitkilərin becərilməsi, suvarma sistemləri) və təşkilati-iqtisadi (müqavil ə münasibətləri, əməyin və istehsalın təşkili və stimullaşdırılması, t əsərrüfatçılıq formaları, marketinq və s.). Son ill ər ölkədə həyata keçirilən desentralizasiya dehqan və fermer t əsərrüfatları tərəfindən torpaqların özəlləşdirilməsi prosesi ilə xüsusiyyətləndirilir. Lakin dehqan t əsərrüfatlarının qanunlar tərəfindən bildirilən hüquqları və onlar t ərəfindən öz fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsi bəzi yerli hakimiyyət orqanları t ərəfindən inzibati müdaxilə edilməsi ilə qarşılaşır. Əkinçiliyin nizama salınması v ə dövlətin yeni təsərrüfatçılıq formalarının istehsal işlərinə müdaxilə edilməsinin azalması, kənd təsərrüfatında aparılması zəruri olan daha geniş struktur islahatların əhəmiyyətli tərəfidir. Statistik m əlumatların təhlili göstərir ki, özəl sektorun torpaq ehtiyatlarının h ər bir vahidi daha çox gəlir gətirir, nəinki kolxozlarda və dövlət təsərrüfatlarında. Hal- hazırda respublikada kənd təsərrüfatı məhsullarının 30 faizi özəl sektorda istehsal edilir. Dehqan t əsərrüfatlarının kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına töhf əsi ümumilikdə ölkə üzrə keçən son 10 ildə 20 dəfədən çox artmışdır, həmçinin şəxsi yardımçı təsərrüfatlarının payı da kəskin artmışdır. Böhran şəraitində özəl sektorun daha dayanıqlı olduğu məlum oldu və istehsalın effektivliyi ictimaidən daha yüks ək olması meydana çıxdı. Tacikistan m əhdud suvarılan ərazisi olan dağlıq ölkədir, nəticə olaraq burada aqrar-s ənaye istehsalın aparılmasının intensiv üsulu özünü doğrultmuşdur. Son ill
ər ərzində irriqasiya eroziyasına uğramış torpaq sahələri 260 min hektara və ya suvarılan zonanın 40 faizinə çatmışdır. Yuxarıda qeyd olunan ərazilərin meliorativ v əziyyətinin yaxşılaşdırılması 25-30 min hektar yeni torpaqların əlavə daxil olunmasına (burada 62,5-75 min ton çiyidli pambığın və ya digər məhsulun istehsal olunmasına) bərabərdir. Kənd təsərrüfatının sabitliyi təkcə istehsalın inkişaf göstəriciləri ilə məhdudlaşmır. Ehtimal edilən inkişaf ətraf mühitə və digər sah
ələrin bütövlüyünə zərər gətirməməlidir. Bu, gübrələrin, zəhərli kimyəvi preparatların və müxtəlif sahələrin tullantılarının istifadə edilməsi ciddi dozalara 5
bölünmüş istifadəsi deməkdir. Kənd yerlərinin enerji təminatının artırılması, meşə massivl
ərinin qırılmasını azaltmaq və torpaq sahələrini mühafizə etmək üçün alternativ enerji m ənbələrinin istifadəsinə yardım etmək vacibdir Ölk
ənin aqrar sektorunda funksional təşkilati struktur idarəedilməsinin t ətbiqi məqsədəmüvafiq sayılır. Ümumdünya Ticar ət Təşkilatına daxilolma dövründə, həmçinin üzvlüyünə daxil olduqdan sonra, h əlli tələb olunan məsələlərlə əlaqədar ölkələrin birgə s əylərini tələb edən bir sıra məsələlər meydana gəlir. Məsələ müqayisəli m əsələlərin vaxtında aşkar edilməsindən və ümumi strategiyanın işlənməsindən ibar ətdir.
Bir sıra inkişaf etmiş ölkələrin kənd təsərrüfatına daxili dəstəyin son d ərəcədə yüksək səviyyəsi bir çox inkişaf edən ölkələrdə bu sahənin zərərliyinə g ətirir. Məsələn, ABŞ-da kənd təsərrüfatına dəstək ildə 20-21 milyard dollar təşkil edir, bu da m əşğul əhalinin bir nəfərinə 700 dollar təşkil edir, Kanadada müvafiq olaraq 4-5 milyard dollar v ə ya məşğul əhalinin bir nəfərinə 11 200 dollar təşkil edir. Bel ə subsidiyalar sayəsində 2001 – 2002-ci illərdə Avropa fermerləri istehsal etdikl əri pambıqdan dünya qiymətlərinin orta hesabla 154 faizini əldə etdilər, halbuki Tacikistanda 2001-ci ild ə istehsal edilən və satılmış pambığın hər bir tonu k ənd təsərrüfatı sahəsinə 8 ABŞ dolları zərər gətirmişdir. K ənd təsərrüfatında Tacikistan həm yüksəliş, həm də eniş dövrləri yaşayır. əqilliyin bütün illəri ərzində ilk dəfə rekord yüksək buğda m əhsulu yığılmışdır – bir milyon ton. Lakin, eyni zamanda ölkənin əsas xammalı olan pambığın yığımı rekord səviyyədən aşağı olmuşdur. XXI-ci
əsrdə kənd təsərrüfatı yoxsulluğun aşağı salınmasında, iqtisadi inkişafında və ekoloji sabitliyində əsas faktor olaraq qalır. Dünya Bankı kənd t əsərrüfatının və kənd yerlərinin inkişafı üzrə çoxlu sayda müvəffəqiyyətli layih ələri dəstəkləmişdir, bütün dünyada yoxsulluq səviyyəsinin azaldılmasına yön əldilmiş bu layihələr Tacikistanda yalnız yerli ekspertlər tərəfindən müvafiq hesab edildiyi halda h əyata keçirilə bilər. Tacikistanın kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi həcmi təxminən 156 milyon ABŞ dolları təşkil edir. 2012-ci ilin əvvəllərindən kənd təsərrüfatı məhsullarının bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə ümumi həcmi 748,2 milyon somonidən çox (təxminən 155,8 milyon ABŞ dolları) təşkil etmişdir (20.04.2012). Ölk ənin Statistika üzrə Agentliyinin məlumatlarına görə qeyd edilən dövr ərzində göstərici 2011-ci ilin yanvar-fevral ayları ilə müqayisədə 7,2 faiz artmışdır. Əsasən, heyvandarlıq məhsullarının həcmi 743,2 milyon somoni, bitkiçiliyin 5 milyon somonid ən artıq təşkil etmişdir (1 ABŞ dolları = 4,8 somoni). Qeyd edil ən dövr ərzində bütün təsərrüfatlarda 818 ton tərəvəz istehsal edilmişdir, bu da 2011-ci ilin analoji dövrü ilə müqayisədə 29,9 faiz artıqdır.
6
Tacikistan Respublikasının əsas makroiqtisadi göstəriciləri (%, əvvəlki il ilə müqayisədə)
2000
2001 2002
2003 2004
2005 2006
2007 2008
2009 2010
2011 Ümumi daxili məhsul 108,3 109,6 110,8
111,0 110,3 106,7 107,0 107,8 107,9 103,9
106,5 107,4
Sənaye məhsulları 110
115 108
110 115
110 106
110 96
94 109
105,9 K ənd təsərrüfatı məhsulları 113 107
117 109
111 102
106 107
106 111
107 107,9
Əsas kapitala investisiyalar ...
... ...
... 150
112 170
215 141
82 113
105,0 Yüklərin daşınması 105 100,8
99,3 121
117 115
110 104
107 124
110 100,3
Pərakəndə satışın dövriyyəsi 79
101 117
125 123
110 111
105 110
113 108
109,2 Sənaye məhsulları istehsalçılarının qiymət indeksləri 144
127 109
115 117
99 122
118 116
101 130
105,7 İstehlak qiymətlərinin indeksləri 124 137
110 117
107 108
112 121
120 106
106 113
MDB ölkələrinə ixrac 119
57 89
74 115
112 105
123 98
91 77
111,7 Digər ölkələrə ixrac 110 107
125 120
115 97
166 102
95 68
129 104,2
MDB ölkələrindən idxal 109
96 102
109 129
112 127
138 114
80 106
117,1 Digər ölkələrdən idxal 78 130
116 163
148 112
134 150
153 76
99,6 124,0
7
Yaponiyanın kənd təsərrüfatı Ərazisi 377,9 min km 2 ,
2 - ə 336 nəfər düşür. ÜDM 4 389,0 milyard ABŞ dollar təşkil edir, hər nəfərə 34 500 ABŞ dolları düşür. Yaponiya dünyada k ənd təsərrüfatı məhsullarının idxalçı ölkələrindən biridir, çünki mövcud olan torpaqların yalnız 13,3 faizi becərilir. Yaponiya fermaları nisb
ətən kiçikdir, lakin fermerlər öz məhdud ərazilərindən maksimum gəlir əldə etm
ək üçün səylə çalışırlar, buna görə də burada torpaq çox effektiv becərilir. Əkinçiliyin intensiv metodlarını, gübrələri, mürəkkəb texnikanı və diqqətlə işlənilmiş texnologiyaları istifadə edərək, fermerlər Yaponiyada istehlak edilən bütün meyv
ə və tərəvəzlərin yarısını istehsal etməyə qadirdir, bununla belə fermer ərazilərinin bir hissəsi heyvanların saxlanılmasına ayrılır. Yaponiyanın kənd t əsərrüfatı istehlak edilən qida ərzaqlarının xeyli hissəsini təmin edir. K ənd təsərrüfatı dövlət tərəfindən subsidiyalaşdırılır. Müasir texnologiyalar əkinçiliyin yeni üsullarının istifadəsini mümkün etmişdir. Yaponiyada məhsulun bir hissəsi hidroponika metodu ilə becərilir, yəni torpaqsız – sadəcə suda. Gen mühəndisliyinin tətbiqi daha bol və insan sağlamlığı üçün t əhlükəsiz məhsulların alınmasına imkan verir. Yaponiya d ənli bitkilərinin iri idxalçısıdır. Son illər idxalın illik həcmi təqribən 25 milyon ton t əşkil edir, o cümlədən qarğıdalıya 66 faiz, buğdaya 21 faiz, arpaya 6 faiz, düyüy ə (təmizlənməmiş) 3 faiz, çovdara 1 faiz, yulafa 0,5 faiz düşür. Yaponiyaya unun idxalı çox azdır və bir qayda olaraq ildə 4 min tonu keçmir. Düyü yaponların həyatına birdəfəlik daxil olmuşdur, çünki ölkənin iqlim şəraiti onun bec ərilməsi üçün maksimum dərəcədə uyğundur. Düyünü eyni torpaqda illər boyu bec ərmək olar, o torpağı zəiflətmir. Üstəlik həm də, buğdadan təxminən 2 dəfə artıq yüksək məhsul verir. Məhdud ərazili Yaponiya üçün bu çox əhəmiyyətli faktordur . Düyünün ümumi yığımı 7,9 - 10,3 milyon ton arasında dəyişir. Ölkədaxili istehlak 8,2 – 8,4 milyon tondur. Ölk ə təqribən 0,2 milyon ton düyü ixrac edir. İdxal 0,6 – 0,8 milyon ton t əşkil edir. Keçici ehtiyatlar orta hesabla 1,9 – 3,0 milyon tondur.
Öz strukturuna gör ə Yaponiyanın kənd təsərrüfatını çoxsahəli tipə aid etmək olar. Onun əsası əkinçilikdir, əsasən düyü və digər dənlilər, texniki bitkilər və çay istehsal edilir . Əhəmiyyətli rolu bağçılıq, bostançılıq, ipəkçilik və heyvandarlıq oynayır. Yaponiyada kənd təsərrüfatına, həm də meşə tərərrüfatını, balıqçılığı və d əniz işini aid edirlər. Ölk ənin becərilən sahəsi 5,4 milyon hektar təşkil edir, əkin isə bəzi rayonlarda m əhsulun ildə 2-3 dəfə götürülməsi hesabına, becərilən sahə daha çox artırılmış hesab olunur. Əkin sahələrinin yarısından çoxu dənlilər altındadır, təqribən 25 faiz tərəvəz, qalan hiss əsi isə yemlik otlar, texniki bitkilər və tut ağacları altındadır. Əkinçilikdə düyü üstün mövqe tutur. Eyni zamanda buğda və arpa yığımının aşağı düşməsi müşahidə olunur (gəlirin aşağı olması və idxal rəqabəti). 2
T ərəvəzçilik əsasən şəhərətrafında inkişaf edir. Adətən ilboyu istixanalarda bec ərilir.
H əmçinin şəkər çuğunduru və cənubda şəkər qamışı yetişdirilir. Eyni zamanda çay, sitrus bitkil əri, alma, armud, gavalı, şaftalı, xurma, üzüm, şabalıd, qarpız, yemiş, şüşəbəndlərdə ananas yetişdirilir. Xonsunun cənub-qərbində xeyli sahələr çiyələk üçün ayrılmışdır. İribuynuzlu mal-qara naxırı 5 milyona çatır (yarısı – südlük inəklərdi). Cənub rayonlarında donuzçuluq inkişaf etmişdir (təxminən 7 milyon). Heyvandarlığın m ərkəzi ölkənin şimalı – Xokkaydo adasıdır, burada xüsusi fermalar və kooperativlər yaradılır. Yaponiya heyvandarlığının xüsusiyyəti ondadır ki, o gətirilən yemlərə əsaslanır (xeyli miqdarda qarğıdalı gətirilir). Özünün istehsalı yemlərin 1/3 hissəsini təmin edir.
Akvam ədəniyyət: laqunlarda, dağ göllərində və düyü əkinlərində balığın süni yetişdirilməsi və mirvari yetişdirilməsi geniş yayılmışdır. K əndli təsərrüfatlarının 78 faizində düyü becərilir. Bu, çox vaxt digər bitkilərin hesabına olan düyünün becərilməsini stimullaşdıran dövlət tədbirləri sistemi ilə bağlıdır. Yaponiyada düyünün maya dəyəri onun qiymətindən yüksəkdir. Bunun s əbəbi təsərrüfatların parçalanması və nəticə olaraq texnikanın artıq olması və onun qeyri-s əmərəli istifadə edilmədir. Yaponiya bir sahə vahidinə traktorların sayı və gücü üzr ə dünyada birinci yeri tutur. Düyünün m əhsuldarlığı 50 s/ha çatır. Düyüdən əlavə, az miqdarda dənlilərdən buğda, arpa, qarğıdalı becərilir. Yaponiyada tərəvəzçilik, əsasən şəhərətrafında geniş yayılmışdır. Texniki bitkilərdən çay, tütün, şəkər çuğunduru, cənubda şəkər qamışı üstünlük t əşkil edir. Heyvandarlıq zəif inkişaf etmişdir, çünki yaponlar ət və ət məhsullarını az istifad
ə edirlər. Son zamanlar yaponiyalıların qida strukturu dəyişmiş, bu da heyvandarlıq məhsullarına tələbatı artırır. Hazırda heyvandarlıq aktiv inkişaf edir. Ət istehsalı təxminən 4 milyon ton, süd istehsalı isə 8 milyon ton təşkil edir. Yaponiyanın heyvandarlığına şəxsi yem bazasının olmaması xasdır. Yemlərin əsas hiss əsi idxal olunur. Öz istehsalı heyvandarlığın yemlərə olan ehtiyacının 1/3 hiss əsini təmin edir. Yaponiyanın kənd təsərrüfatı ölkəni ərzaqla yalnız 3/4 hissəsini t əmin edir. Yaponiya dünyada kənd təsərrüfatı məhsullarının ən böyük idxalçısıdır. T əkcə düyü, yumurta və bəzi tərəvəz bitkiləri daxili tələbatı tam təmin edir. Xokkaydo adasında kənd təsərrüfatında əməyin səmərəliliyi Avropa s əviyyəsinə yaxınlaşır, bu da əhəmiyyətli dərəcədə orada böyük torpaq sahibliyinin yayılması ilə izah edilir. Əhalinin ərzaq məhsulları və bəzi sahələrin xammalla təmin edilməsi üçün əhəmiyyətli balıq sənayesidir. Yaponiya d əniz məhsullarının əldə olunmasına görə dünyada birinci yerdədir.
3
K ənd təsərrüfatı Yaponiya iqtisadiyyatının əhəmiyyətli sahəsi olaraq qalır. Ölk ənin kənd təsərrüfatında 4,1 milyon nəfər məşğuldur (bütün məşğul olanların 6,6 faizi). Xırda kəndli torpaq istifadəçisi üstünlük təşkil edir. Aqrar islahatlara baxmayaraq ölk ədə kəndli təsərrüfatlarının karlik tipi üstünlük təşkil edir (bəzən sahə 0,5 hektardan az olur). H ətta xırda torpaq sahələri çox vaxt daha xırdalara bölünüb f ərqli yerlərdə yerləşir. Bu şəraitdə yalnız kiçik mexanikləşdirmənin həyata keçirmək olar. Daha geniş mexanikləşdirməyə iri təsərrüfatlarda rast gəlinir. Yaponiya öz istehsalı hesabına ərzaq məhsullarında tələbatının 70 faizini t əmin edir. Əkin sahələrinin yarısından çoxu dənlilər altındadır, təqribən 25 faiz t ərəvəz, qalan hissəsi isə yemlik otlar, texniki bitkilər və tut ağacları altındadır. Əkinçilikdə düyü böyük sahəni əhatə edir. Eyni zamanda buğda və arpa yığımının aşağı düşməsi müşahidə olunur (gəlirin aşağı olması və idxal rəqabəti). Suvarılan əkin sahələrində bir bitkinin məhsuldalığı orta hesabla 45 s/ha, ayrı-ayrı sortlar üzrə is ə 50-55 s/ha çatır. Düyü məhsuldarlığının yüksək səviyyədə qalması bir sira s əbəblərlə şərtləndirilir: mineral gübrələrin və zəhərli kimyəvi preparatların istifad əsinin artırılması, su verilməsinin yaxşılaşdırılması (əsasən də suvarılma üçün elektrik motorlar ından geniş istifadə edilməsi), seleksiya işinin aktiv aparılması. Yetişdirilmiş toxum sortları yüksək məhsuldarlığı, əlverişsiz hava şəraitinə və x əstəliklərə davamlılığı ilə seçilir. Şəhərətrafı təsərrüfatlarında olduqca gəlirli olan tərəvəzçiliyin böyük əhəmiyyəti var. Şəhərətrafı fermalarda tərəvəzləri adətən ilboyu yaxşı gübrələnmiş və mühafiz ə edilmiş torpaqda becərirlər. Şəkər çuğundurunun və şəkər qamışının yığımı artır, çay əkinləri çoxalır. Hal- hazırda Yaponiyada çay yarpağının yığımı ildə 100 min tonu ötür. Sitrus bitkiləri, alma, armud, gavalı, şaftalı, xurma, üzüm, şabalıd, qoz, qarpız, yemiş yetişdirilir; istixanalarda ananas bec ərilir. Xonsu adasında geniş sahələrdə çiyələk yetişdirilir. Əvvəllər təsərrüfatın zəif sahələrinə aid olan heyvandarlıq ikinci dünya müharib əsindən sonra aktiv inkişaf etməyə başlamışdır. Bu, əvvəllər çox məhdud yayılmış ət və süd məhsullarına olan tələbatın artması ilə bağlıdır. Şəhərətrafı t əsərrüfatlarda mühüm yeri quşçuluq tutur. Yaponiyanın heyvandarlığı yüksək m əhsuldarlığı ilə səciyyələnir. Ət istehsalına görə Yaponiya dünyada 14-cü yeri tutmuşdur. Heyvandarlığın mərkəzi ölkənin şimalıdır – Xokkaydo adası, burada xüsusi fermalar v ə kooperativ təsərrüfatları yaradılmışdır. Demək olar ki,Yaponiyanın bütün südçülük naxırlarının 1/4 hissəsi Xokkaydoda cəmləşir. Əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatında böyük rolu balıqçılıq oynayır. İkinci dünya müharib əsinədək yaponlar qidada demək olar ki, ətdən istifadə etmirdilər, ona gör
ə də yeganə heyvan mənşəli zülalın mənbəyi balıq idi, karbohidratın isə - düyü. Müasir zamanda bir n əfərə balığın istehlakına görə (dünyada orta hesabla 17-18 kq il ə müqayisədə Yaponiyada ildə 60-70 kq) Yaponiya yenə də bütün digər ölkələri qabaqlayır, baxmayaraq ki, balıq və ət hal-hazırda eyni miqdarda istifadə edilir. 4
Yaponlar ilk olaraq pomidor üçün şüşəbənd quraşdırıblar, burada 10 000 ton t ərəvəz “zərərli” günəş şüalarını filtrdən keçirən, fırlanan linzalar sistemi sayəsində onlar özl ərini çox yaxşı hiss edirlər (məlumdur ki, pomidor birbaşa günəş şüalarının t əsirinə dözmür). Belə şüşəbəndin birində 16 897 ton pomidor istehsal edilir. Düyü sah əsinin modernləşdirilməsi açıq kanalların mütəmadi öyrənilən əkinlərə suyu vuran nasoslu yeraltı drenaj sistemləri ilə əvəz edərək, kiçik əkinləri c əmləşdirir. Bütün bu yeniliklər fermerlərin işini asanlaşdırmağa yardım edir. 1980-ci ill ərdən Yaponiyada şüşəbəndlərdə mülayim temperaturda dördkünc formalı qarpız yetişdirirlər. Belə qarpızların Yaponiyada bir ədədi 80 ABŞ dollara satılır. Biofermalarda temperaturun, rütub ətliyin, işığın tənzimlənməsini kompüterlər idar ə edir, onlar həmçinin tərəvəzlərin və meyvələrin inkişafına da nəzarət edirlər. Mie prefekturasında temperaturun, günün işıqlı vaxtının, torpaqda suyun miqdarının olçülm
əsinə imkan yaradan uzaqdan idarə edilən kameralardan və avadanlıqlardan istifad
ə edirlər. Bunların hamısı bitkilərin və ağacların xüsusi yardıma ehtiyaclarının olmasını – suvarılma və ziyanvericilərə qarşı mübarizəyə, həmçinin məhsulun yığımının düzgün vaxtının müəyyən edilməsinə yardım edirlər. Süni işığın istifadəsi ilə Yaponiyada fabriklərdə, fermalarda müxtəlif bitkilər bec ərilir. Süni işıqlandırılmış təxminən 11 m 2 sah
ədən 230 tondan artıq tərəvəz yığılır. Harada ki, süni və təbii işığın imkanları istifadə edilir, orada 27 m 2 sah
ədən 900 tondan az olmayaraq m əhsul yığılır. Əlverişsiz hava şəraiti, xəstəliklər, z ərərvericilər kimi problemlər tamamilə aradan qaldırılmışdır. Fabrik t ərəvəzlərinin əsas ticarət faktoru heç bir kimyəvi preparatlardan istifad ə edilməməsidir, xəstəlik törədən bakteriyaların isə təsiri, ənənəvi becərilən t ərəvəzlərlə müqayisədə, son dərəcədə minimum həddə çatdırılmışdır. T ərəvəzləri xarici atmosferdən qorunan mühitdə becərirlər, müvafiq olaraq ziyanvericil ər və xəstəlik törədən bakteriyalar fabriklərə daxil ola bilmir. Temperatur, işığın intensivliyi, gübrələrin miqdarı da, kondisionerlər və qızdırıcılar vasitəsilə idar
ə edilir. Tərəvəzlər, rəflərdə yerləşdirilən xüsusi qutularda becərilir. İşıq elə yerl
əşdirilir ki, bütün qutulara çatır. Müəyyən istiqamətdə quraşdırılan nasoslar qutulara suyu v ə gübrələri çatdırır. Yaponiyanın kənd təsərrüfatına xırda torpaq sahibliyi xasdır. Burada 1 hektara yaxın sahədə yerləşən kəndli təsərrüfatına rast gəlmək adi bir haldır. Bitkiçilik Yaponiyanın kənd təsərrüfatı strukturunda əsas sahədir, burada düyü kimi k
ənd təsərrüfatı bitkisinin becərilməsi mühüm yer tutur. Demək olar ki, kəndli t əsərrüfatlarının 78 faizi təkcə düyünün becərilməsi ilə məşğuldur. Dövlət tədbirləri, b əzən digər bitkilərin hesabına düyünün becərilməsinə yönəldilib. Düyü, əsasən Yaponiya ərazisinin bütün suvarılan torpaqlarında becərilir. Əkinçiliyin intensiv metodlarını, gübrələri, mürəkkəb texnikanı və diqqətlə işlənilmiş texnologiyaları istifadə edərək, fermerlər Yaponiyada istehlak edilən bütün meyv ə və tərəvəzlərin yarısını istehsal etməyə qadirdir, bununla belə fermer 5
ərazilərinin bir hissəsi heyvanların saxlanılmasına ayrılır. Yaponiyanın kənd t əsərrüfatı istehlak edilən qida ərzaqlarının xeyli hissəsini təmin edir. Öz torpaqlarının becərilməsində və ölkədə istehlak edilən tərəvəzlərin və meyvələrin yarısının becərilməsi üçün Yaponiya fermerləri əməyin səmərəliliyinin artırılmasına imkan ver ən əkinçiliyin intensiv metodlarından, mürəkkəb texnikadan istifadə edirlər, gübr ələr əlavə edirlər və diqqətlə işlənilmiş texnologiyalardan faydalanırlar. Yaponların tətbiq etdiyi gen mühəndisliyi isə onlara bol məhsul almağa imkan verir. Ölk
ədə təxminən 68 faiz meşə ilə örtülü şumlanmamış torpaq var, buna görə d ə meşəçilik Yaponiya iqtisadiyyatının əhəmiyyətli hissəsidir, ağac tədarükü isə sahibkarlığın mühüm növüdür. Ağaca tələbat bu gün də böyükdür, həm də nəzərə almaq lazımdır ki, ağac həm tikinti üçün, həm də kağız və mebelin istehsalı üçün istifad ə edilir. Yaponiyanın kənd təsərrüfatı ixtisaslaşma üzrə nəzərə çarpacaq dərəcədə digər inkişaf etmiş ölkələrdən fərqlənir: bitkiçiliyin payı heyvandarlığın payından 2 dəfə artıqdır. Lakin, buna baxmayaraq, öz istehsal etdiyi taxıl ölkəyə çatmır, Yaponiya d ənli bitkiləri yaxın qonşulardan: Çin və Koreyadan idxal etməyə məcburdur. Otlaq torpaqları bütün sahənin yalniz 1,6 faizini təşkil edir, lakin otlaqların bel
ə kiçik ölçülərdə olmasının səbəbi ölkənin pis iqlim şəraiti deyil. Mövcud olan kiçik otlaq sah ələri ucuz ət və süd məhsullarının idxalının artırılması ilə tədricən dövriyy
ədən çıxır. Şəhərlərdə baxımsız əkinlər meşə ilə örtülür. Bu meşələr daha da çoxalır, çünki meşə sənayesi, ucuz ağac idxalı ilə rəqabətdə uduzur. Son onilliklər ərzində kənd təsərrüfatının strukturu dəyişmişdir və baxmayaraq ki, düyünün bec
ərilməsinə üstünlük verilir – becərilən torpaqların 50 faizi “yapon çörəyi”nə ayrılıb, bununla yanaşı mal-qaranın tədarükü, bostançılıq və bağçılıq inkişaf etmişdir. Yaponiya bir çox c əhətdən unikal dövlətdir və insan fəaliyyətinin praktiki olaraq bütün sah ələrində Yaponiyanın inkişaf yolu digərlərindən fərqlənir. Yaponiyanın kənd təsərrüfatı da istisna deyil. Baxmayaraq ki, Yaponiyanın təbii şəraiti belə növ fəaliyyətlərin inkişafına imkan yaratmır, əkinçilik və heyvandarlıq burada h ər zaman yetəri qədər inkişaf etmişdir. Hal-hazırda kənd təsərrüfatının payı ÜDM-d ə 2 faiz təşkil edir, bu da sənaye cəhətdən inkişaf etmiş dövlət fonunda elə də pis göst ərici deyil, xüsusi ilə də nəzərə alsaq ki, qonşu Asiya ölkələri Yaponiyanı ucuz k ənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin etməyə qadirdir. Bununla belə, bu miqdar yet əri qədər deyil və Yaponiya dünyada ərzaq məhsullarının ən iri idxalçılardan biridir. Yaponiyanın kənd təsərrüfatının inkişafı ilk növbədə coğrafi və tarixi xüsusiyy
ətlərindən asılıdır. Yaponiya vulkanik mənşəli adalarda yerləşir, əkin və otlaqların payı burada çox azdır. Kənd təsərrüfatı ehtiyacları üçün istifadə edilən torpaq sah ələri ölkənin ümumi sahəsinin 15 faizindən çox deyil. Burada onun öz xüsusiyy ətləri var: belə ki, düyü fermerlərə xeyli baha başa gəlir, nəinki satıldıqdan sonra – bu da on ların kənd təsərrüfatında aktiv və çox vaxt əsaslandırılmamış halda ən müasir texnikanın və informasiya texnologiyalarının istifadə edilməsi ilə əlaqələndirilir (Yaponiya bu sahədə yüksək texnologiyaların istifadəsi üzrə birinci 6
yeri tutur), bu da sonda m əhsulun maya dəyərinə təsir edir. Buna baxmayaraq, belə t əsərrüfatlar müflisləşmirlər və əldə edilmiş təcrübənin nəzərə alınması ilə daha da inkişaf etməyə imkan əldə edirlər, çünki müharibədən sonrakı zamandan Yaponiyanın kənd təsərrüfatı, xüsusi ilə də düyünün becərilməsi dövlət tərəfindən h ərtərəfli dəstək alır və bunun sayəsində bu məhsula tələbat bütövlükdə daxili istehsal hesabıa təmin edilir. H əmçinin qeyd edilməlidir ki, Yaponiyanın kənd təsərrüfatı təkcə dənlilərin və t ərəvəz bitkilərinin ənənəvi becərilməsi və heyvandarlıq deyil: yetəri qədər əhəmiyyətli istiqamət ipəyin istehsal edilməsidir, bunun üçün kənd təsərrüfatı torpaqla
rının xeyli hissəsi tut ağaclarının yetişdirilməsinə ayrılıb. Bu istiqamət olduqca g əlirlidir, ona görə ki, yapon ipəyi bütün dünyada çox yüksək qiym
ətləndirilir. Bel
əliklə, Yaponiyanın kənd təsərrüfatının əsas fərqləndirən cəhətləri böyük olmayan t əsərrüfat torpaqları, yüksək texnologiyalarının tətbiq edilməsi və bunun say
əsində praktiki olaraq kənd təsərrüfatındakı peşələr yüksək dərəcəli hazırlığın n əzərdə tutulması, dövlət tərəfindən fermerliyin hərtərəfli dəstəyi, fəaliyyətin ənənəvi istiqam ətləri və çox hallarda xırda təsərrüfatların böyük olmayan effektivliyidir. Ərazisi 377,9 min km 2 , əhalisi 127,0 milyon nəfərdir, 1 km 2 - ə 336 nəfər düşür. ÜDM 4389,0 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 34,5 min ABŞ dolları düşür. Yaponiyanın sahəsinin 13,3 faizi kənd təsərrüfatı bitkiləri altındadır. Yaponiya taxıl üzrə ən böyük idxalçıdır. İldə orta hesabla 25 milyon ton taxıl idxal edir, o cüml ədən 66 faiz qarğıdalı, 21 faiz buğda, 6 faiz arpa, 3 faiz çəltik, 1 faiz çovdar, 0,5 faiz v ələmir. Çəltiyin məhsuldarlığı çox olduğundan ona üstünlük verilir, ümumi istehsalı 8 – 10 milyon tona çatır. Becərilən cəmi sahə 5,4 milyon hektar olmasına baxmayaraq əkin sahəsi bu sahəni xeyli üstələyir, yəni 2 – 3 dəfə m əhsul götürülür. 25 milyon baş mal-qara, 7 milyon baş donuz saxlanılır. İldə 4,0 milyon ton ət, 8 milyon ton süd istehsal edilir. Kənd təsərrüfatında 4,1 milyon nəfər (ümumi əhalinin 6,6 faizi) çalışır. Yaponiya əhalisinin ərzaq məhsullarına olan t ələbatının 70 faizini daxili istehsal hesabına ödəyir. Çay istehsalı ildə 100,0 min tondan artıqdır. Ət istehsalı üzrə dünyada 14-cü yerdədir.
|