L naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi rəhbər: Magistr proqramının rəhb əri
- Dos. İ.M.Xeyirxəbərov Kafedra müdiri i.e.d., prof. İmanov Telman İman oğlu
- Mündəricat GİRİŞ ............................................................................................................................ 3 FƏSİL
- II FƏSİL. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA NƏQLİYYAT BAZARININ MÖVCUD VƏZİYYƏTİNİN İQTİSADİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ. .............. 47
- III FƏSİL. MATERİAL AXINLARININ LOGİSTİK İDARƏEDİLMƏSİNİN TƏŞKİLATİ-İQTİSADİ MEXANİZMİNİN FORMALAŞMASI. ...................... 58
- NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR ..................................................................................... 64
- Tədqiqatın əsas məqsədi və vəzifələri.
- Tədqiqatın obyekti və predmeti.
- Tədqiqat işinin elmi yeniliyi və praktiki əhəmiyyəti.
- İşin quruluşu və həcmi.
- Material resurslarının idarə edilməsi
|
1
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ BEYNƏLXALQ MAGİSTRATURA VƏ DOKTORANTURA MƏRKƏZİ Əlyazması hüququnda
Seyidgülnar Həmidli Mirasif qızı
“Material axınlarının logistik idarəedilməsi sistemində nəqliyyat logistikasının zəruriliyi və təşkili xüsusiyyələri” mövzusunda
2
GİRİŞ ............................................................................................................................ 3 FƏSİL I. BAZAR MÜNASİBƏTLƏRİ ŞƏRAİTİNDƏ MATERİAL AXINLARININ LOGİSTİK İDARƏ EDİLMƏSİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI ..... 6 1.1. Logistik iqtisadi proseslərin idarəedilməsi vasitəsi kimi ....................................... 6 1.2. Təsərrüfat subyektlərinin rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsində nəqliyyat logistikasının yeri və rolu ............................................................................................ 22 1.3. Nəqliyyat logistikasının formalaşması prinsipləri və xüsusiyyətləri ................... 27
2.1. Makroiqtisadi səviyyədə nəqliyyat sektorunun logistik tədqiqi .......................... 47 2.2. Material axınlarının logistik idarə edilməsi baxımından ölkənin nəqliyyat sisteminin struktur təhlili ............................................................................................. 55 III FƏSİL. MATERİAL AXINLARININ LOGİSTİK İDARƏEDİLMƏSİNİN TƏŞKİLATİ-İQTİSADİ MEXANİZMİNİN FORMALAŞMASI. ...................... 58 3.1. Ölkənin nəqliyyat sektorunun logistik idarəedilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi ..................................................................................................................................... 58 3.2. Nəqliyyat sektorunun dövlət tənzimlənməsi meylləri ......................................... 61 NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR ..................................................................................... 64 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI ......................................................................................... 68 Xülasə Резюмe Summary
3
Mövzunun aktuallığı. Nəqliyyat logistikası milli iqtisadiyyatın və ictimai istehsalatın müstəqil sahəsi olub sərnişinlər və logistik yüklərin daşınmasını gerçəkləşdirir.Nəqliyyat ictimai istehsalat prosesinin davamı olaraq məhsulu istehsal yerlərindən son təyinat yerlərinə çatdırmaqla məhsulların dəyərinin formalaşması işində bilavasitə iştirak etməkdədir. O, məhsulların istehsalını davam etdirməklə bəreabər, onu tədavül prosesi daxilində başa çatdırır. Demək ki, nəqliyyat, maddi - texniki bazanın mühüm tərkibi hissəsi və ən vacib maddi istehsal sferalarından biri olub maddi xidmət göstərməklə məşğuldu. Material axınının ilkin yaranma yerindən son istehlak yerinə qədər hərəkəti zaman logistik əməliyyatların əksəriyyəti məhz fərqli nəqliyyat növlərinin vasitəsilə həyata keçirilir. Bu cəhətdən nəqliyyat logistikanın funksional sbölmələri arasında əlaqələndirici funksiya daşıyır. Nəqliyyat sektorunda yük daşınması dedikdə mülkiyyət ilə təşkilati-hüquqi quruluşundan asılı olmayaraq başlıca fəaliyyət sahəsi nəqliyyatla material daşımalarını həyata keçirmək olan hüquqi şəxslər-müəssisələr ilə hüquqi şəxs yaratmadan avtomobil nəqliyyatı sektorunda material axımında iştirak edən fiziki şəxslər vasitəsilə kommersiya məqsədi ilə daşınmış yüklərin həcmidir.Material axımının ilk etapını istehsalın həcminin təyin olunması təşkil edir. İlkin istehsal, ümumi istehsal və emal sənayesi müəssisələri tərəfindən həyata keçirilir. İlkin istehsalda istehsal gücləri, istehsalın növbəliliyi, məhsul istehsalının quruluşu qruplar üzrə istehsal xərcləri, istehsalın yerləşdirilməsi və genişləndirilməsi, resursların səviyyəsi və təmin olunma mənbələri, işçi heyəti nəzərə alınır. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının bir hissəsi isə emal müəssisələri tərəfindən emal olunmaqla regionların tarazlaşdırılmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Yuxarıda qeyd etdiklərimiz əsasında deyə bilərik ki, dissertasiya işinin mövzusu kifayət qədər aktualdır və bu sahələrin tədqiqi məsələyə kompleks yanaşılmasını tələb edir.
axınlarının logistik idarəedilməsi sistemində nəqliyyat logistikasının zəruriliyi və təşkili xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsidir. Qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün aşağıdakı əsas vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur: Logistikanı iqtisadi proseslərin 4
idarəedilməsi vasitəsi kimi araşdırmaq; Təsərrüfat subyektlərinin rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsində nəqliyyat logistikasının yerini və rolunu müəyyənləşdirmək;Nəqliyyat logistikasının formalaşması prinsipləri və xüsusiyyətlərini aşkar etmək;Makroiqtisadi səviyyədə nəqliyyat sektorunulogistik tədqiq etmək; Material axınlarının logistik idarə edilməsi baxımından ölkənin nəqliyyat sisteminin struktur təhlili ni aparmaq;Ölkənin nəqliyyat sektorunun logistik idarəedilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsini nəzərdən keçirmək; Nəqliyyat sektorunun dövlət tənzimlənməsi meyllərini müəyyən etmək.
axınlarının logistik idarəedilməsi sistemində nəqliyyat logistikasının zəruriliyi və təşkili xüsusiyyətlərini əhatə edən münasibətlər sistemidir. Tədqiqat işinin obyekti isə Azərbaycan Rspublikasında material axınlarının logistik idarəedilməsinin təşkilati- iqtisadi mexanizmidir.Tədqiqatın informasiya bazası və işlənməsi metodları. Tədqiqatın informasiya bazasını mövzuya yaxın yerli vəxarici tədqiqatçıların vəekspertlərin araşdırmaları, dövlət hakimiyyəti vəidarəetməorqanlarının, xüsusilədəNəqliyyat Nazirliyinin, Dövlət Statistika Komitəsinin, İqtisadiyyat Nazirliyinə daxil olan başqa strukturların, eləcə də digər rəsmi orqanların və beynəlxalq şirkətlərin işçi materialları, sənədlər və normativ - metodik materiallar, bəzi seminarların və konfransların sənədləri, mövzu üzrə elmi tədqiqatlar və ədəbiyyatlar təşkil edir. Tədqiqat işinin yazılmasında analiz və sintez, eləcə də induksiya və deduksiya metodları istifadə olunmuşdur. Beləliklə, analiz metodu olaraq mövzu tam olaraq götürülmüş və sonradan fəsillərə bölünərək ayrılıqda təhlil edilmişdir. Daha sonra sintez metodunun vasitəsilə o fəsillər iqtisadi sistemdə birləşdirilib. İnduksiya metodu vasitəsi ilə dissertasiya işi barəsində iqtisadi faktlar toplanıb, sistemləşdirilib və araşdırılıb. Sonra isə deduksiya metodunun vasitəsi ilə isə həmin toplanan faktlar əsasında nəzəri nəticə, ümumi, başqa sözlə isə, əməli fəaliyyətlər üçün lazım olacaq zəruri tövsiyələr müəyyən olunmuşdur.
yeniliyinin əsasında dayanır:Makrologistik sistemlərdə bölüşdürmə və məhsul yeridilişinin əsas
təşkili xüsusiyyətlərinin təkmilləşdirilməsi;Azərbaycan
5
Respublikası ərazisində nəqliyyat sferasının fəaliyyətinin müasir durumu kompleks iqtisadi təhlil olunaraq qiymətləndirilməsi aparılıb;Logistik yanaşma əsasında məhsul yeridilişi sisteminin strateji planlaşdırılmasının təşkil edilməsi;Lagistika sahəsində dünya təcrübəsinin araşdırılması, bu sahədə inkişaf etmiş ölkələrin mövcud təcrübələrinin Azərbaycana tətbiq edilməsinin təmin olunması;Məhsul yeridilişinin logistik idarəedilməsinin hüquqi bazasının yaradılması.
təkliflərdən ibarətdir. dissertasiya işində aparılmış tədqiqatlar müxtəlif sxem və cədvəllər üzərində qurulmuşdur.dissertasiya işinin yazılmasında 14 sxem və 4 cədvəldən istifadə olunmuşdur. Dissertasiya işinin sonunda tədqiqat istinad edildiyi ədəbiyyat siyahısı göstərilmişdir. Dissertasiya işinin yazılmasında internet ehtiyatlarının resurslarından da istifadə edilmişdir.
6
AXINLARININ LOGİSTİK İDARƏ EDİLMƏSİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI 1.1. Logistik iqtisadi proseslərin idarəedilməsi vasitəsi kimi Respublika iqtisadiyyatının bazar iqtisadiyyatı istiqamətində inkişaf etdirilməsi iqtisad elmlərinin qarşısında dərin nəzəri araşdırma və əsaslandırılmış üsullarla əməli həll edilməsi lazım olan çox problemlər qoyub. Bu problemlərdən ən vacibi mülkiyyətin totalitar dövlətləşdirilməsini və iqtisadi sistemin mərkəzi idarəetmə prinsipləri əsasında fəaliyyətini nəzərdə saxlayan bəzi direktiv orqanların ləğv olunması ilə bağlı material, informasiya və maliyyə axımlarının rasional təşkilinin və bazar faktorlarının yüksək keyfiyyətli məhsullarla və xidmətlərlə təmin olunmasından ibarətdir. Uzun illərdir ki, material və istehsal resurslarının bölüşdürülməsi sahəsində mütləq hakimiyyətini var olan logistika sistemi, iqtisadi islahatlar nəticəsində əhəmiyyətli keyfiyyət və kəmiyyət dəyişikliklərinə məruz qalıb. İqtisadiyyatın bu sektoruna aid olunan müəssisələr və təşkilatlar dövlətsizləşdirilərək istehsal- kommersiya fəaliyyətlərini həyata keçirən fərqli təşkilati-hüquqi formalı sərbəst təsərrüfat subyektləri olaraq fəaliyyət göstərməyə başladılar. Onunla əlaqədar olaraq istehsalçı və istehlakçıların iqtisadi tələblərini nəzərə almadan ehtiyatların “yuxarıdan” “ciddi” “nizamlaşdırılmış” qeyri-mülayim bölgü mexanizmindən fərqli şəkildə tələbə və təklifə, qiymətə və rəqabətə söykənmiş bazar iqtisadiyyatına keçid mübadiləsinin özünün və ona xidmət etmiş subyektlərin fəaliyyətinin təzə tələblər baxımından formalaşması vacibliyini ortaya çıxardı. İkincisi, istər daxili, istərsə də dünya iqtisadi sistemində inteqrativ bağlılığın artması ilə müşahidə olunan bazar iqtisadiyyatında istehsal-kommersiya fəaliyyətlərinin ağırlıq mərkəzinə çevrilmiş tədavül sektoru xərclərin artması bazar fəaliyyətlərinin yeni optimal formasının axtarılaraq tapılmasını və xərcin azaldılmasını güncelledi. Üçüncüsü, ilk xammal mənbələrindən son istehlakçılara qədər vəsait axınlarının ümumi vaxtının 93% məhsulların müxtəlif dağılam və satış kanallarında tutaraq, 2%-i xüsusi istehsalata, 5%-i məhsulların nəql olunmasına sərf edildiyindən 7
vəsait axınlarının hərəkəti ilə əlaqədar müxtəlif mərhələlərdə zaman məsrəfinin optimal kredilendirme, hər iqtisadi mövzunun uca hədəfi halına gəlmişdir. Daha doğrusu, hazırki iqtisad elmləri qarşılarında duran ən əhəmiyyətli problemli məsələ məhsulların tədavül kanalında ləngimədən təkrar istehsal prosesinin bir sonrakı etapına tez keçidinin təmin olunması, məhsul istehsalçısının məhsullarının keyfiyyətini artırmaq, məhsul çeşidlərinin artırılması, istehlakçı sifarişinə dolğun cavab vermək cəhətdən əlavə vaxt qazanılması, müxtəlif mərhələlərdə çəkilmiş material xərclərinin azaldılması. Bazar iqtisadiyyatı vasitəsilə inkişaf edən ölkələrin praktikası göstərir ki, yuxarıda sadalanan problemlərin ləğv edilməsi və qeyd edilən məsələlərin həlli müasir elmi sahə adlandırılan logistika gerçəkləşdirir. Bazar münasibətlərinin mürəkkəbliyi, məhsul bölgüsü prosesinə keyfiyyətcə artan tələbkarlıq, çevik istehsal sisteminin yaradılması, məhsulların daşınma, saxlanma, zəruri ehtiyyatların yaradılması, həmçinin onlara nəzarətin aparılması, tədarük prosesinin planlaşdırılma və təşkil edilmə mexanizmi, servis xidmətləri və s. logistikanın yeni elmi sahə olaraq tətbiqini zəruriləşdirən ən mühüm xüsusiyyətlərdəndir. Bazar iqtisadi sistemi və onun genetik təməli bir daha sübuta yetirir ki, bu iqtisadi quruluşda vacib rol oynayan və onun ilkin həlqələrindən biri olmuş firmalar özlərinin korporativ məqsədlərinin həyata keçirilməsi və qarşıya qoyduqları məqsədə nail olmasından ötrü marketinq və menecment bazası təməlində güclü təsərrüfat quruluşuna malik olmalıdır. Bundan əlavə, bazar uğurunda rəqabət mübarizəsinin get-gedə kəskinləşdiyi bir etapda resurs etapında hər bir subyekt maliyyə, material, informativ, kadr və başqa resursların həm istehsalat, həm də tədavül sektorunda səmərəli idarəsini həyata keçirməkdən ötrü elm və təcrübi fəaliyyət sferası hesab olunan logistikaya böyük ehtiyac hiss edir (şəkil 1.1). Logistikanın iqtisadi sərbəstlik qazanmış və bazar iqtisadi sisteminin yolu ilə inkişaf etmiş dövlətlərdə tətbiq edilməsi üzrə təcrübənin azlığına baxmayaraq müasir devrə qədər bu sfera ilə məşğul olanların arasında vahid fikir yoxdur. Ona görə də “logistika” kateqoriyasının keçdiyi uzun tarix semantik mübahisələrin əmələ gəlməsinə gətirib çıxardır. Yunan dilində “logizesthai” feili: oxumaq, hesablamaq,
8
yadda saxlamaq mənasını verir. Bu mənada hazırki termin hər şeydən öncə hesablama praktikasına aid olunur. Fransızca “logistika” termini “loger” feilinə aid edilməklə təchiz etmək, yerbəyer eləmək mənasına gəlir.
Şəkil 1.1. Mübadilə və istehsal sferalarında logistik sistem Bununla birlikdə nəzərə almaq lazımdır ki, logistik termini haqda iqtisadi ədəbiyyatlarda saysız mənalandırmaların aparılması bir də sübut edir ki, bu terminin yaranmasının mənbəyi qədim yunancada “laubca” (söhbət, anbar, saxlama) yaxud italiyanca “loggia” sözləri hesab edilir. Rusca “logistika” terminin etimologiyası birmənalı deyildir. Belə ki, “logistika” sözününhəm qədim yunanca, eləcə də fransız (loger) mənşəyi vardır. Uzun müddətdə rəsmi şəkildə sovet elmi tədqiqatlarında aparılan təsnifatda “logistika” anlayışı nəinki yalnız iqtisadiyyata, eləcə də bütünlüklə ictimai fənlərin heç birinə aid olunmurdu. Logistikanın mənası: a) “riyazi məntiq” terminin yaxınmənalı qarşılığı; b) B.Rossel və onun məktəbinin tərəfindən təklif olunan işlərdə riyazi məntiq elminin inkişafında etapın adı kimi izah edilirdi. Antik dövrdə “logistika” termini ərzaq və təchizetmə, nəqliyyat və yerbəyer eləmə mənalarını daşıyır və o zaman üçün riyaziyyatda hesablamalar və ölçmə (həndəsədə) “logist” yaxud “logistik” adına malik olurdular.
P-Ə
Təchizat prosesi Məhsulların bölüşdürülməsinin idarə edilməsi P-Ə
Təchizat prosesi İstehsal
İstehsal sferası Satış bazarı
Daxili material axınları Tədarük
bazarı
Mübadilə sferası 9
Antik yunanlar əvvəlcə logistikanı hesablamalar aparmaq bacarıqları olaraq başa düşürdülər və şəxsi dövlət nəzarətçisini logistik adlandırırdılar. O şəxslər Afinanın məsul işçilərinin maliyyə hesabatını aparan dövlət orqanlarını adlandırmaqdan ötrü “logisteriya” sözündən istifadə olunurdu. Beləlikə, logistikanın yaranması tarixini və inkişaf mərhələləri keçmiş zamanla əlaqəlidir. Eramızdan əvvəl IV əsr Afinanın ən qüdrətli, ictımai quruluşun daha çox demokratıkləşdiyi və mədəniyyətlərin çiçəkləndiyi bir zamanda Qədim Yunanıstanda ümumilikdə10 logistik olmasını Arximed öz əsərlərində təsdiqləmişdir. Bizim eranın birinci minilliyində bəzi ölkələrin hərbi sözlüyündə silahlı qüvvələrin material resursu ilə təminatı və bu sferada ehtiyatların yaradılmasıyla əlaqədar aparılan işləri logistik fəaliyyət adlandırıblar. Bizans İmperatoru VI LEONTOS öz “Müharibə bacarığının məcmu təhlili” əsərində müharibələrin taktikası və strategiyaları arasında ümumi və fərqli cəhətləri gösterməklə yanaşı logistıkanı hərbin, hərb məharətinin 3-cü kateqoriyası hesab edib və ilk olaraq logistikanın təyinatını müəyyənləşdirib. Və o, bu cür hesab edir ki, logistikanın ümdə vəzifəsi ordu silahlanması, hərbi avadanlıqlar və ya sursatlarla təchiz olunmasından ibarət olmalıdır. XVII XVIII əsrlərdə yaşayan alman idealist filosof, riyaziyyatçı, fizik və filoloq Q. Leybins “logistija” və “logija matematija” terminlərindən nəticənin hesablanmasından ötrü hazırlanmış “jaljulus ratiojinator” termininin sinonimi olaraq istifadə etmiş, müasir məntiqi logistik elmi adlandırmışdır. Bu düşüncənin riyazı məntiqlə əlaqəsi sonradan 1904-cü ildə Cenevrədə keçirilmiş fəlsəfə konfransında yenidən rəsmiləşdirilib. Müasir anlamda logistikanın təməllərini yaradanlardan biri də elə hərb sahəsindəki nəzəriyyəçi və tarixçi Anton Anri Jominidir. 1798-ci il ərzində Jomini İsveçin ordusunda, 1804-cü ildə fransada, 1813-cü il isə Rusiyada xidmət etmişdir. Hərb akademiyanın yaradıcılarından hesab edilən Jomininin XVIII əsrin sonları XIX əsrin əvvəllərində tədqiqat (müqayisə metodlarının) metodikasının işlənərək hazırlanması sahəsində mühüm xidmətləri olub. Fransız general Anton Anrinin yazıları XX əsrin əvvələrinə qədər müharibənin aparılma prinsiplərinə və hərb-nəzəri
10
təfəkkürün inkişaf etməsinə əsaslı təsir göstərmişdir. O, hərbi bölmələrin idarə edilmə sistemini strategiyaya, taktikaya və logistikaya ayırıb və özünün müharibə ilə əlaqədar yazılarında orduların manevr imkanlarının proqnozlaşdırılması, ordunun idarəsi və təchizetmsi, dislokasiya yerlərinin müəyyən edilməsi, istehkamlar və körpülərin tikilməsi, yolların çəkilməsi, eləcə də ordunun ərzaqla təminatı ilə əlaqəli məsələlərin həll olunmasında “logistika” terminindən çox istifadə edib. Sonradan bu termindən praktik olaraq digər fransız general Napoleon Bonapartın ordusunun hərəkət etməsi zaman hərbi sursatlar, ərzaqlar və mənzillərlə təminat məsələlərinin praktik həllində istifadə edilmişdir. Bunu da nəzərə alaq ki, Sovet imperiyası Almaniyanın faşizminə qarşı II Dünya müharibəsi apardığı zaman logistikadan, logistika prinsiplərdən praktik olaraq Avropa ölkələrində yerləşmiş ordunun fərqli təyinatlı hərbi sursatlar vasitəsilə maddi- texniki təchizatın həyata keçirilməsində böyük miqyasda istifadə olunmuşdur. Logistik metodların tətbiq edilməsi hesabına silah və hərb materialları istehsal edən zavod, nəqliyyat sistemi və ordu yerləşən bazaların arasında qarşılıqlı fəaliyyətləri dəqiq təşkil eləmək mümkün olub. XX əsrin əvvəlində müharibə aparan yaxud müharibəyə hazırlaşmış hərbi hissələrin texniki inkişaf dərəcəsi və mexanikləşdirmə səviyyəsinin sürətlə artması döyüşdəki hissələrin döyüş taktikalarının müdafiə və idarəsində, xüsusən isə bu bölmələrə hərbi sursatlar, nəqliyyat və ehtiyyat hissələrinin göndərilməsi məsələsinin planlaşdırılması, idarəsi və təminatı şəklindəki məsələlərlə əlaqəli hərb nəzəriyyəsində bəzi dəyişikliklərin aparılmasına, bunların meydana gəlməsinə səbəbiyyət verdi. Ona görə də logistika hərb sferasında zaman və yer baxımından sifarişlərlə əlaqəli hesablamaların aparılması mənasını daşımağa başlamışdı. Ötən əsrin 2-ci yarısından etibarən isə dövri mətbuatda və elmi-praktiki jurnallarda logistikanın əsasları və onun iqtisadi sistemdə tətbiqi imkanları haqda elmi məqalələrin dərc olunması bir növ intensiv xarakter daşıdı. Bazar iqtisadi sistemi şəraitində tətbiq edilməsi məqəsəduyğun hesab olunan logistik kateqoriya, konsepsiya, habelə logistikanın yeni anlamda anlaşılmasına şərait yaradıcı terminlər formalaşmağa başladı.
11
XX əsrin 70-ci illərindən etibarən isə logistika hərb sferasına aid edilməyən elmi-praktiki işçilərin arasında intensiv istifadə olunmağa başlandı. Daha düzü, 70-ci illərdən etibarən kapitalist dövlətlərinə məxsus istehsalçı müəssisə və şirkətlərin arasında bazarın uğrunda mübarizənin yaşanması, ayrı-ayrı məhsulların növlərinə əsasən rəqabət mübarizəsinin artması, məhsul istehsalçılarının bazarların mütəmadi dəyişən vəziyyətlərinə tez uyğunlaşmaq bacarıqları və s. logistikanı müəyyən elmi sahə olaraq praktiki fəaliyyətin sahəsinə çevirdi. Qeyd edilən illərdə “logistika” termini bəzi xarici ölkələrin lüğətlərinə daxil olundu və bu kateqoriya nəzəri təyinatdan fərqli bütün subyektlər tərəfindən praktiki istifadə olundu. Bu termindən yalnız xüsusi ədəbiyyatlarda yox, eləcə də kütləvi informasiya vasitəsində də istifadə olunurdu. Dərc olunan kitablar, məqalələr, tezislərin, biznesmenlərə görə tədris materiallarının kəmiyyəti durmadan artırdı. Logistik idarəetmə üsullarından geniş istifadə edən Qərb dövlətlərinə məxsus firmalar və şirkətlər material axınlarının idarəsi sahəsində yeni yön hesab edilən və “məhsulun fiziki bölüşdürülməsinin idarəsi” adlanan nəzəriyəni daha üstün tuturdular. Çünki, sərbəst məhsul istehsalçıları bazarın tələblərindən asılı olmayaraq əmtəlik məhsul istehsal olunması zamanı ikili xarakteri olan rəqabətlə üzləşməkdə idilər. Birincisi, bazar üçun nəzərdə tutulmuş məhsulların istehsal edilməsinə lazım olan xammallar, materiallar və dəstləşdirici məmulatların əldə olunması zamanı optimal satıcı şəbəkələrin qiymətləndirilməsində yaranan çətinliklər və analoji məhsulların istehlakçılarının işlətdikləri metodlar və üsullar, xüsusilə qiymət amili ilə əlaqəlidir. İkincisi isə tam məhsulların reallaşdırılmasında meydana gələn problemlərlə xüsusi satıcı şəbəkənin olmaması, satıcı şəbəkələrin saxlanmasına çəkilmiş xərclərin yüksəksəviyyəli olması, bu şəbəkələrdə məhsulun reallaşdırılma imkanlarının məhdud olması və s. ilə əlaqəlidir. Ona görə də istehsalçı firmalar və şirkətlər bu nəzəriyyə ilə əlaqəli dövri mətbuat, xüsusi tədqiqat, elmi-konfrans və konqress materiallarından lazımınca bəhrələnməklə hazır məhsulların axınlarının çox saylı bölüşdürücü şəbəkələr üzrə hərəkətini fiziki bölgü və onun idarəsini aparırdılar. Fiziki bölgü prosesinə adətən nəqliyyat, satış anında materialların və hazır məhsulun yerdəyişməsi, istehlakçıların sifarişlərinin uçota alınması və yerinə yetirilməsi,
12
ehtiyyatların səviyyəsinə nəzarətin aparılması, istehsal gücünün və anbarların yerbəyer edilməsi və s. əməliyyatlar aid edilirdi [13, s. 54]. Güman etmək olar ki, yuxarıda qeyd edilən iqtisadi vəziyətin dəyişməsi və təsərrüfat subyektlərinin vəziyyətdən çıxış yolunun axtarılması logistik terminologiyanın interpretasiyasına və onların yeni iqtisadi durumda dəqiq və açıq başa düşülməsinə öz təsirini göstərib. Sahibkarlıqda, xarici elmi-iqtisadi ədəbiyatlarda logistika anlayışı daha çox məhsul göndərənlərə pulun ödənməsi anından istehlakçılara məhsulun çatdırılmasına qədər təsərrüfat dövriyyəsində xammal, material və hazır məhsulların saxlanılması və hərəkəti ilə əlaqəli olan proseslərinin idarəsi kimi şərh edilir. Bununla əlaqəli mütəxəssislər logistika təyinatını iki mühüm istiqamət üzərə təsnif olunurlar. Bunlardan biri material ehtiyatlarının hərəkətinə funksional yanaşmadır yə'ni, məhsul göndərənlərdən son istehlakçıya qədər xammal, material və hazır məhsulun çatdırılması ilə əlaqəli yerinə yetirilmiş bütün fiziki əməliyatların idarəsindən ibarətdir. Başqa istiqamət isə əhatəliyi cəhətdən material axınlarının idarəsindən əlavə istehsalçı, istehlakçı və rəqib bazarların tədqiq olunması, məhsullar və xidmətlər bazarında tələb və təklifin əlaqələndirilməsi, eləcə də material axınları işinin hər bir iştirakçısının maraqlarına baxılması və təmin olunması ilə xarakterizə edilir. Qeyd edilən yanaşmada logistika müxtəlif saylı təfsirlərə malik olur. Bunların hər birinin ayrılıqda təhlil edilməsi logistik prizmadan baxılacaq bir sıra əsas yönlərin aşkar edilməsinə şərait yaradır. Ən geniş yayılan aspektlərə idarəçilik, iqtisadi, əməl və maliyyə amillərini aid etmək mümkündür. Bu sahədə yorulmadan tədqiqat aparmış professor Q. Pavelak və məhsulların bölgüsünün idarə edilməsi üzrə ABŞ-ın Milli Şurasının əməkdaşları logiçtikanın mahiyyətini müəyyən edən zaman əsas nəzəri idarəetmə aspektinə yönəldirlər. Logistika onların fikrincə müəssisəyə daxil olan, orada emal edilən və bu firmanı tərk edən material və onu uyğun informasiya axınlarının planlaşdırılması və idarə edildməsidir. Bu sahədə digər tədqiqatsılar, xüsusilə də fransalı mütəxəssislər, logistikanın iqtisadi aspektinə daha çox üstünlük verərək göstərirlər ki, “logistika… əvvəljədən təyin edilən zamanda və məkanda konkret təlabata malik hər hansı həcmdə məhsulun 13
minimum zəruri məsrəflə alınması məqsədi ilə yerinə yetirilən müxtəlif növ fəaliyyətlərin məcmusudur”. Logistika idarəçiliyi, bir təşkilat içərisindəki material axınının və müştəri əməliyyatlarının optimallaşdırmanı təmin etməyi hədəfləyən bütünləşdirici bir prosesdir. Logistika idarəçiliyi bir planlaşdırma prosesi və məlumat əsaslı bir fəaliyyətdir. Bu planlaşdırma prosesi boyunca, bazardan gələn istəklər istehsal zərurəti və sonra material zərurətinə çevirilir. Logistika anlayışının gerçək faydalarının bilinməsi üçün logistika məntiqinin yuxarı tədarükçülərə doğru və aşağı yekun müştərilərə doğru genişləndirilməsi lazımdır. Bu tədarük zənciri idarəetmə anlayışı olaraq adlandırılır. Tədarük zənciri idarəçiliyi fəlsəfəsi baxımından müəssisələrin fəlsəfəsindən fərqlidir. Tədarük zənciri idarəetmə, marketinq kanalı içindəki tərəfdaşlıq və kanal içindəki varlıqların bir-biri ilə yüksək dərəcə sədaqət içində olma ideyasına əsaslanır. Ənənəvi əməliyyat modeli, fərdi mənada müəssisələrin gəliri maksimallaşdırması və xərcləri minimize edərək xidmət etdiyi fikrə əsaslanırdı. Əgər bu hədəflər kanal içərisindəki başqa bir varlıq üçün maneə yaradacaq şəkildə keçir, bunun üçün hər hansı bir tədbir gördü. Tədarük zənciri modelində isə, hədəf yekun bazardakı rəqabəti ki, bu rəqabət az xərclə ən qısa müddətdə xidmət göstərməkdir, artıraraq gəlirliliyi maksi etməkdir. Logistikanın müəssisələrdə rolunu ətraflı bir şəkildə açıqlamadan əvvəl iqtisadiyyatdakı rolunu açıqlamaq lazımdır. Logistika iki fərqli şəkildə iqtisadiyyatda həlledici rol oynayır. Əvvəla, logistika müəssisələr içində əhəmiyyətli bir xərc hissəsini yaradır, bu səbəbdən həm iqtisadi fəaliyyətlərə təsir göstərir, həm də iqtisadi fəaliyyətlərdən təsirlənir. Logistikanın iqtisadiyyatda həlledici rol oynamasının ikinci səbəbi isə maddi-texniki bir çox iqtisadi proses axınını və hərəkətini təmin edir və maddi-texniki mal və xidmətlərin satışını asanlaşdıran fəaliyyətləri əhatə edir. Sistem yanaşma içərisində bu rolun əhəmiyyətini anlamaq üçün, məhsulları vaxtında təslim etməyib və müştərilərin bu səbəblə məhsulları almadığını düşünək.
14
Əgər məhsullar uyğun yerə çatdırılmazsa, ya da məhsullar düzgün şəkildə çıxarılmazsa satış prosesi baş verməyəcək. Bunun nəticəsi olaraq da tədarük zənciri içərisində bütün iqtisadi fəaliyyətlər zərər görəcək. Logistikanın müəssisələrə verdiyi digər bir dəyər isə fayda yaratmasıdır. İqtisadi mənada fayda, bir istəyi, ya da ehtiyacı ödəyən dəyəri və ya praktikliyi ifadə edir. Dörd növ fayda vardır. Bunlar; Forma faydası, mülkiyyət faydası, zaman faydası və yer faydasıdır. Forma faydası; Mal və ya xidmət yaratmaq, ya da müştərinin istifadəsi üçün mal və xidməti formalaşdırma prosesidir. Məsələn; Honda avtomobil hissələrini və xammal növləri bir arabaya çevirəndə forma faydası yaradılmış olur. Forma faydası yaratmaq adətən istehsal və ya əməliyyat prosesinin məsuliyyətindədir. Mülkiyyət faydası - müştəri həqiqi mülkiyyəti alanda mal və ya xidmətə dəyər əlavə edən bir prosesdir. Bu vəziyyət kredit müqavilələri, borc, ya da bənzəri üsullar ilə mümkün olur. Məsələn, General Motors firması bir krediti potensial bir müştəri üçün uzadarsa mülkiyyət faydası təmin olunmuş olur. Forma və mülkiyyət faydası logistika ilə bilavasitə əlaqəsi olmayan faydalardır. Ancaq istehlak, ya da istehsal üçün lazım olan doğru məhsulun, doğru yerdə, doğru zamanda, doğru şəkildə, doğru xərclə çatdırılmaması halında forma və mülkiyyət faydası təmin etmək mümkün olmayacaq. Doğru məhsulun, doğru yerdə, doğru zamanda, doğru şəkildə, doğru xərclə müştəriyə çatdırılması şəklində aparılan bu tərif "logistikanın 5 qaydası" olaraq E. Grosvenor Plowman tərəfindən təyin edilmişdir və logistikanın bu beş qaydası, logistika tərəfindən təmin olunan vaxt və yer faydasının da əsasını təşkil edir. Zaman faydası - bir məhsula ehtiyac olduğu anda sahib olma səbəbi ilə əldə edilən faydadır. Bu fayda, istehsal üçün lazım olan material hissələrin vaxtında təmin edilməsi və istehsal xəttinin olmaması mənasına gəlir. Zaman faydası, müştərinin istədiyi məhsulun müştəri istədiyi anda bazarda olması mənasına gəlir. Zaman faydası, yer faydası ilə olduqca bağlıdır. Bir müştəri tərəfindən istənilən məhsul, daşıma mərhələ, anbara və ya başqa bir mağazaya bu vəziyyət yer faydası olmur.
15
Zaman və yer faydası olmadan, ki bu iki fayda birbaşa logistika tərəfindən dəstəklənir, müştərinin qane olması mümkün deyil. Bir firmanın qlobal tədarük zənciri strategiyasının həyata keçməsi üçün marketinq və logistika sektorlarının birgə çalışması vacibdir. Bir çox kitabda marketinq anlayışı "4p" (price: Qiymət, promotion: Tutundurma, product: Məhsul, place: Yer) -in rəhbərliyi kimi tanınmaqla yanaşı praktiki, marketinq məhsul, qiymət və tutundurma fəaliyyətlərinə diqqət yetirir. Yer, doğru məhsulun doğru zamanda doğru yerdə olmasını təmin etməkdir və marketinqin bir hissəsi kimi görülür. Bu görüşün yavaş-yavaş dəyişdiyi, demək olar, ancaq müştəri xidmətlərinin müəssisələrin dəyişiklikdə təsirinə bağlı olaraq gücünün artdığı görünür. Bir çox bazarda brendlərin gücü azalmağa buna bağlı olaraq da müştərilərin icra məhsulları qəbul etməyə meylli hala gəlmişlər. Məhsullar arasında texnoloji fərqin azalması ilə birlikdə məhsullar üzərindən rəqabət etmək olduqca çətinləşmişdir. Bu kimi hallarda, firmaların rəqiblərindən fərqlənməsini təmin edəcək olan müştəri xidmətləridir. Bir rəqabət vasitəsi kimi müştəri xidmətlərinin əhəmiyyətinin artmasına iki amil töhfə verir. Bunlardan birincisi müştəri gözləntilərində olan artımdır. Bütün bazarlarda artıq müştərilər daha çox şey tələb etməyə başlamışdır. İkinci amil isə; Yavaş, ancaq qaçılmaz şəkildə əmtəə bazarlarına keçiddir. Bunun mənası, markaların gücünün azalması və məhsullar arasındakı fərqliliklərin müştərilər tərəfindən başa düşülməsinin çətinləşməsidir. Bu vəziyyətlə üzləşən müştərilər qiymət və ya imic hissi tərəfindən təsirlənir. Qiymət və ya imicdən başqa, müştəri təsir göstərmədə daha dominant olan digər bir amil isə "əlverişlilik" deyir. Mümkünlüyün mənası, müştəri məhsulu almaq istədikdə məhsulun bazada olub olmamasıdır. Bütün müştərilər, təslimat müddətinin qısa olmasını istəyirlər. Bununla yanaşı, müştərilər, markaya da tədarükçü sədaqətini məhsulun əlçatan olmasına üstünlük verəcəklər. Bunun mənası, əgər bir müştərinin istədiyi brend bazalarda, ya da rəflərdə yoxsa bu halda müştəri o markanın icrasına üstünlük verəcəkdir. Doğru məhsulun, doğru zamanda, doğru şəkildə, doğru yerdə olması ancaq logistika ilə mümkündür.
16
Fiziki dağıtım kanalı, məhsulların istehsal yerindən yekun müştəri üçün münasib hala gəldiyi son nöqtəyə qədər məhsulun və ya məhsul qruplarının fiziki olaraq daşınması və ya dağıdılması üçün istifadə edilən bütün metodları izah etmək üçün istifadə edilən bir anlayışdır. Məhsulun yekun müştəri üçün əlçatan hala gəldiyi bu son nöqtəyə ümumiyyətlə pərakəndə mağazası deməkdir. Ancaq bəzi hallarda bu son nöqtə pərakəndə mağazası əvəzinə müştərinin evi olur. Çünki bəzi dağıtım kanalları mağazalardan çox birbaşa istehlakçılara çatmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Fiziki dağıtım kanalı ilə birlikdə başqa bir tip kanal da mövcuddur. Bu da ticarət və ya əməliyyat kanalı adlandırılır. Ticarət kanalı eyni zamanda məhsulların, istehsal yerindən istehlak yerinə nəql edilməsini əhatə edir. Tədarük zəncirinin zaman içərisindəki dəyişikliyini anlamaq üçün əvvəlcə ənənəvi bölgü kanalının nə olduğunu bilmək lazımdır. Ticarətdə yarana biləcək çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün müəssisələr, digər məhsul və xidmət müəssisələri ilə yaxın əlaqələr yaratdılar. Rəhbərlər, sənaye inqilabının baş verdiyi ilk illərdə təməl qabiliyyətlərini, fərqlərini və miqyas iqtisadiyyatını strateji mənada planlaşdırmaya başladılar. Bu, heç bir firmanın tək başına yetərli olmadığı anlayışı daha əvvəlki illərdə etibarlı olan şaquli inteqrasiya sahibliyi anlayışı ilə ziddir. Firmaların bu bir-birinə bağlı olma vəziyyəti bölgü kanalı və ya marketinq kanalı adlanan anlayışın ortaya çıxmasını təmin etmişdir. 20-ci əsrin sonlarına doğru, kanal strategiyaları və quruluşları dəyişmişdir. Ənənəvi dağıtım kanalı anlayışı kompüter və informasiya texnologiyalarında baş verən inkişaf və internetin ortaya çıxışı ilə öz yerini daha kollaborasionist tətbiqlərə buraxmışdır. Onun funksiyalarını anlamaq logistika rəhbərləri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bunun səbəbi, logistika strategiyasının həqiqətdə müştəri istəklərini qarşılamaq üçün kanal daxilində həyata keçirilən bir fəaliyyət olmasıdır. Bu kanal malların istehsalçıdan müştəriyə doğru hərəkət etdiyi bir yoldur. Başqa sözlə logistika istehsalçının məhsulunu həqiqət istifadəçiyə çatdırmaq üçün bazara çağırmaq üçün lazım olan paylama sistemidir. İstehsalçıları, istehlakçıları, topdan satan ticarətçiləri, pərakəndə satıcıları, vasitəçiləri əhatə edir. Bu səbəblə 17
logistika, zaman və məkan faydası yaradan istehsal yeri ilə istehlak yeri arasındakı boşluğu dolduran bir körpü vəzifəsi görür. Günümüzün müasir sahibkarlıq sahəsində baş verən sürətli dəyişiklik və inkişaf müəssisələrin iş görmə modellərinə də yaxından təsir edir. Müasir sahibkarlıq sahəsində baş verən bu dəyişiklik və inkişaflara paralel olaraq müəssisələrin xidmət təqdim etmə anlayışları da dəyişməyə başlamış və məhsulların istehsal prosesləri qədər istehsal sonrası proseslərinin də rəqabətdə çox mühüm bir vasitə olduğu fərq edilməyə başlanmışdır. Günümüzdə artıq yaxşı məhsul özünü sattırır münasibəti qüvvəsini itirməyə başlamış və ən azı məhsul qədər məhsulların müştərilərə vaxtında və qüsursuz olaraq təslim edilməsi də olduqca əhəmiyyət qazanmışdır. Bu baxımdan müəssisələrin doğru məhsulu, doğru zamanda, doğru yerdə, doğru müştəriyə çatdıra bilməsi müəssisələrin bazardakı rəqiblərinə görə fərqlilik yaradan mühüm bir strateji vasitə halına gəlmişdir. Müəssisələrdə istər istehsal öncəsi, istirsə istehsal və istərsə də istehsal sonrası mərhələlərdə aparılan ilk maddə və material, yarımfabrikat və məmulat axını fəaliyyətləri logistika anlayışı ətrafında xarakterizə olunur. Logistika məsələsi son illərdə gedərək artan bir şəkildə istər təlimdə istərsə də praktiki olduqca sıx bir şəkildə tədqiq edilən və həyata keçirilən bir məsələ olmuşdur. Logistika məsələsinin son illərdə təlimdə və təcrübədə bu qədər önəmli bir təhlil olunmasının əsas səbəblərindən bəziləri; Logistik xərclərin müəssisələrin xərc maddələri içərisində əhəmiyyətli səviyyəyə çatması, logistik xərclərdə edilə biləcək ən kiçik bir qənaətin əməliyyat adına olduqca əhəmiyyətli miqdarlarda kömək etməsi, müştərilərin son illərdə satış sonrası edilən xidmətlərə və məhsul təhvil olduqca əhəmiyyət verməsi, zamanında, qüsursuz və ziyansız şəkildə aparılan təhvil fərqlənmə strategiyalarında olduqca mühüm bir rol oynamağa başlaması və s kimi sayıla bilər. Son illərdə logistika sahəsində baş verən bu proseslər sektorun sürətli bir şəkildə böyüməsinə səbəb olmuş və hətta ölkəmizin "logistik baza" ola bilmək xüsusiyyətindən dolayı da "logistik sahələr" layihəsi gündəmə gəlmişdir. Bu işdə də son illərdə logistika sahəsində baş verən proseslərə paralel olaraq logistik
18
fəaliyyətlərin rəqabət strategiyaları və əməliyyat mənfəəti ilə olan əlaqəni tədqiq etməyə çalışmış və logistika məsələsinin daha aydın olması məqsədilə də ilk növbədə logistik fəaliyyətlərin tarix prosesi içərisindəki inkişafı, əhəmiyyəti və logistika anlayışının müxtəlif qurum, təşkilat və elm adamları tərəfindən edilən formalarının verilməsinin faydalı olacağı düşünülmüşdür. Logistikanın fəaliyyət sahəsi və rolu son illərdə əhəmiyyətli şəkildə dəyişməyə başlayıb. Logistika ümumiyyətlə, marketinq və istehsal kimi əməliyyat funksiyaları üçün təsdiqedici rol oynamışdır. Son illərdə isə logistika, çox daha qabarıq şəkildə ortaya çıxaraq müəssisələrdə rəqabət üstünlüyü təmin etmək üçün həlledici bir amil kimi tanınmağa başlamışdır. Fəaliyyət sahəsi başlanğıcda nəqliyyat və saxlamaqla məhdud olan logistika; Satın alma, paylama, baza rəhbərliyi, sifariş rəhbərliyi və emalı, qablaşdırılması, hissə və xidmət dəstəyi, istehsal proqramlaşdırma, tələb təxmini, tullantıların geri qazanılması və məhv edilməsi və hətta müştəri xidmətlərini də içinə alaraq genişlənib. Yuxarıdakı açıqlamayla yanaşı müəssisələr logistika sistemlərinin dizaynı və işlərində adətən bu fəaliyyətlər ilə məşğul olurlar təşkilati yer seçimi, yığım fəaliyyətləri, baza rəhbərliyi, sifariş işləmə fəaliyyəti, qablaşdırma fəaliyyətləri, material təminat fəaliyyətləri, nəqliyyat fəaliyyəti, geri qayıdan malların rəhbərliyi, müəssisə daxili sövq rəhbərliyi. Ümumiyyətlə bir çox müəssisə üçün logistika fəaliyyətinin məqsədi, ilk maddə və material, yarımfabrikat və məmulatların doğru zamanda, doğru yerdə, doğru miqdarda və istifadə edilə formalarda ən aşağı dəyər və ən sürətli üsullarla alıcıya təslimidir. Amma heç bir sistem eyni zamanlı olaraq həm xərcləri minimuma endirib, həm də xidmət səviyyəsini maksimuma çıxara bilməz. Bundan dolayı logistika sistemində hədəf əvvəlcədən müəyyən edilmiş bir istehsal- marketinq dəstəyi səviyyəsinə, mümkün olan ən aşağı məbləğ xərcə nail olmaqdır. Bu isə, logistika fəaliyyətlərinin tək bir çıxış sistemi içərisində ələ alınmasını ifadə edən kompakt logistika sisteminə bağlıdır. "Kompakt logistika, müəssisələrdə ənənəvi olaraq ayrı və dağınıq bir şəkildə yeridilən logistika və paylama fəaliyyətlərinin kompakt bir şəkildə, tək bir çıxış sistemi kimi müzakirə olunmasıdır" şəklində təsvir oluna bilər.
19
Bu mənada tədarük zənciri rəhbərliyi baxımından ortaya çıxan logistika - ehtiyatları nəqletmə, yerləşdirmə, istənilən zamanda çatdırma, yer, sahiblik və ən aşağı ümumi xərc faydalarını hədəf alan bir anlayış kimi təsvir edilə bilər. Müəssisənin əlində olan ilk maddə və material, yarımfabrikat və məmulat ehtiyatları doğru zamanda, doğru yerdə müştərilərə çatdırıla bilinmədiyi müddətdə məhdud bir dəyərə malikdir. Əgər müəssisələr davamlı olaraq yer və zaman faydası yarada əməliyyat satışları da mənfi istiqamətdə təsirlənəcək. Logistika fəaliyyətlərindən tədarük zənciri rəhbərliyi çərçivəsində maksimum fayda təmin olunması üçün müəssisədə yerinə yetirilən bütün funksional işlərin birləşdirilməsi lazımdır. Fəaliyyətlərin birləşdirilməsi nəticəsində müəssisədəki bir tək funksional sahədə alınan qərarlar digər bütün funksional sahələrə də təsir edəcəkdir, bu da müəssisədəki bütün funksiyaların bir-biriləri ilə çox yaxından əlaqəsinin olduğunu və kompakt logistika rəhbərliyinin uğurundakı ən önəmli meyar olduğunu göstərir. Aşağıdakı müəssisələrdə yerinə yetirilən beş əsas logistika fəaliyyətini bütöv bir sistem baxımından ələ almışdır. Bu fəaliyyətlər; Sifariş işləmə, baza rəhbərliyi, nəqliyyat, saxlanma, material daşıma və paketləmə, logistik şəbəkə və təşkilat yeri seçimi kimi sadalana bilər. Bazarda rəqabət edə və rəqabətə davamlı üstünlüyə malik ola bilmənin mühüm şərtlərindən biri müştərilərin gözündə müəssisənin özünü fərqliləşdirmə qabiliyyətinə bağlıdır. İkinci olaraq da müəssisənin fəaliyyətlərini yerinə yetirərkən ən aşağı dəyər və ən yüksək mənfəət marjı ilə işləyə bilməsidir. Müəssisənin bazarda dayanaqlı rəqabət üstünlüyünü qoruya bilməsi bütün müəssisə rəhbərlərinin diqqətini bu sahəyə sürüşməsini və bazarın gerçəkliklərinə qarşı hər an cavab verə biləcək strategiyalar inkişaf etdirməsini zəruri hala gətirmişdir. Artıq günümüzdə "yaxşı məhsul özünü sattırır" münasibəti qüvvəsini itirməyə başlamışdır. Yalnız məhsul və ya xidmətin yaxşı və keyfiyyətli olması tək başına yetərli dəlil olmaqdan uzaqlaşmışdır. Satış əvvəli, satış və satış ərzində keçirilən bütün fəaliyyətlər ayrı bir əhəmiyyətə malik mövqeyə gəlmişlər. Müəssisədə aparılan bütün bu fəaliyyətlərin yerinə yetirilməsində isə logistik fəaliyyətlər çox mühüm strateji vasitədir. Müəssisələrin bütün
20
fəaliyyətlərində rəqabətə davamlı üstünlüyü davam edə bilməsindəki kritik nöqtə bir çox faktora bağlıdır. Müəssisələrin ticari mənadakı bu uğuru, ya dəyər üstünlüyü və ya dəyər yaratma üstünlüyünə, ya da hər ikisinin uğurlu bir şəkildə bütünləşdirə bilməsinə bağlıdır. Bu bütünləşdirməni təmin edə bilən müəssisələrin fəaliyyətlərini daha fəal və səmərəli şəkildə yerinə yetirdiyi görülür. Müəssisələr texnoloji prosesləri izləyərkən və qlobal rəqabətə ayaq uydurmağa çalışarkən müştərilərinin tələblərini də nəzərə almalı və müştərilərə dəyər qatmağı bir əməliyyat siyasəti kimi mənimsəməlidirlər. Müştərilərə dəyər qatma fəaliyyəti isə müəssisələrin uğurunda həlledici nöqtə təşkil edir. Müştəri istiqamətli istehsal və marketinq anlayışında "Ümumi Keyfiyyət İdarəetməsi -ÜKİ" olunmalı ən aşağı dəyərlə ən yaxşı mal və xidmət istehsalı həyata keçirilməlidir. Müştəri ehtiyaclarını müasir istehsal texnikaları ilə bütünleştirerek qarşılamada müəssisələrin əhəmiyyətlə üzərində dayanması lazım olan bir başqa nöqtə də dəyər zənciri təhlil. Ötən on ildə idarəetmə sistemindəki dünyagörüşünün və strategiyanın dəyişməsi, bazar istiqamətli strategiyaların və müştərilərin get-gedə daha da əhəmiyyət qazanmasına yol açıb və müştərilərin, müəssisələrin təqdim etdikləri məhsul və ya xidmətlərə olan baxışlarını da dəyişdirmişdir. Bu mənada dəyər zənciri anlayışına daha geniş bir baxış prizmasından baxmaq zərurəti də get-gedə artmışdır. "Rəqabətə davamlı üstünlük" istismara bir bütün olaraq baxılmadığı prosesə tam olaraq başa düşülmür. Müəssisələrdə bir-birindən fərqli bir çox fəaliyyət yerinə yetirilir. Bu fəaliyyətlər əsas olaraq dizayn, istehsal, marketinq, təslim etmə və məhsul və ya xidməti dəstəkləyən digər fəaliyyətlər olaraq sayıla bilər. Firmaların bu fəaliyyətləri yerinə yetirərkən rəqabətə davamlı üstünlük əldə edə biləcək bu fəaliyyətlərin rəqiblərə nisbətən daha aşağı xərclərlə və daha səmərəli şəkildə aparılmasına bağlıdır. Logistika idarəçiliyi isə, müəssisələrin əsas və yardımçı fəaliyyətlərini yerinə yetirərkən lazım qiymət üstünlüyü istərsə də xərc / səmərəlilik üstünlüyü yaradılmasında müəssisələrə dəstək verən bir fəaliyyətdir. 21
Yuxarıdakı qeyd olunduğu kimi, yaxşı planlaşdıraraq təşkilatlanmış logistika fəaliyyətlərin nəticəsi həm dəyər üstünlüyü həm də məhsuldarlıq üstünlüyü yaradılır. Aparılan bu fəaliyyətlərdə əsas hədəf isə, müştərilər üçün daha yüksək dəyər yaratmaqdır. Məhsuldarlıq strategiyaları müəssisələrə ən aşağı xərclə məhsul və ya xidmət istehsal etmə imkanı təmin edərkən, dəyər yaratma strategiyaları müəssisənin məhsullarının rəqiblərin məhsullarından fərqlənməsinə və müəssisənin məhsullarına üstəgəl bir dəyər qoşulmasına imkan verir. Məhsuldarlıq üstünlüyündə bir çox sənayedə tipik olaraq yüksək satış rəqəmlərinə və xərc liderliyinə sahib olan bir müəssisə və onu izləyən rəqiblər var. Bu müəssisələr böyüklüyün gətirdiyi bir çox üstünlükdən də istifadə edirlər. Dəyər üstünlüyündə marketinq ədəbiyyatında çox uzun müddətdən bəri qəbul edilən bir həqiqət, müştərilərin məhsulu deyil fayda satın aldıqları həqiqətidir. Bəzən bu faydalar fiziki olaraq da əldə edilmirlər. Məsələn, məhsullar tərəfindən təmin olunan bəzi faydalar (imic, nüfuz və s. kimi) məhsulların fiziki olaraq görünüşündə yoxdur. Bir variant olaraq da məhsullar tərəfindən təmin olunan bəzi funksional imkanlar isə fiziki olaraq fayda verə bilər. Müəssisələr tərəfindən təmin olunan məhsul və ya xidmətlər rəqib müəssisələrin məhsul və ya xidmətlərindən fərqlənmədiyi prosesə bazardakı digər məhsullar ilə eyni xüsusiyyətlərə malik məhsul və ya xidmət edəcək və müştərilər bu məhsul və ya xidmətləri ən ucuz təklif edən tədarükçülərə keçə biləcəyidir. Logistika anlayışının təməlində yatan fəlsəfə, kompakt bir sistem yanaşması çərçivəsində ilk maddə və materialların ilk qaynağından alınıb məmulat vəziyyətinə gələnə qədər olan proseslərdə və daha sonra son istehlakçının əlinə keçənə qədər olan mərhələlərdə yaxşı planlaşdırma və əlaqələndirmə anlayışı ilə yerinə yetirilməsidir. Digər bir ifadəylə logistika rəhbərliyinin hədəfi tədarük fəaliyyəti, istehsal prosesi, paylama şəbəkəsi və bazar arasında əlaqənin qurularaq müştərilərə ən yüksək səviyyədə xidmətin keyfiyyətli və ən aşağı dəyər ilə təqdim olunmasını təmin etməkdir. Yuxarıda açıqlanan əhəmiyyətli nöqtələrin habelə rəqabətdə müvəffəqiyyətli olmaq üçün istehsal olunan məhsul və bu məhsul və ya xidmətin
22
istehsal edilməsi üçün lazım olan proseslərin mükəmməl bir şəkildə işləməsi lazımdır.
Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|