Linuxga kirish. Linux ni o'rnatish
Yüklə 22,91 Kb.
|
|
Linuxga kirish. Linux ni o'rnatish. Reja : 1. Linux tarixi. 2. Linux avzalliklari. 3. Linuxning umumiy tushunchalari. 4. Linux OT o'rnatish. 1 . Linux tarixi .
bo'lib, uning tezda rivojlanib ketishi uchun barcha foydalanuvchilarga internet orqali bepul tarqatilgan. 1991 yilda Linux ning 0.01 versiyasi vujudga kelgan. Linux OT turli mamlakatlarning dasturchilari tomonidan yaratilgan bo'lib, ochiq kodli operatsion tizim bo'lib, internet mahsuloti hisoblanadi. OT quyi darajadagi dasturiy ta'minot bo'lib, ma'lumotlarni saqlash va printer, ekran, klaviatura, sichqoncha, printer kabi periferiya qurilmalariga interfeysni ta'minlab beradi. OT ikki qismdan iborat: yadro va tizim dasturlari. Yadro kopmyuterdagi barcha dasturlar uchun CPU, qattiq diskdan, tezkor hotira kabi mashina resurslarini taqsimlab beradi. Tizim dasturlari yuqori darajadagi topshiriqlarni, klient/server qismiga oid vazifalarni bajaradi. (1) Linux OT avlodi: Unix. Unix tizimi tadqiqotchilar tomonidan yaratilgan bo'lib, tadqiqotchilarning loyihalarini hisoblash ishlarida ishlatilgan.Tizim bir guruh bo'lib ishlaydigan tadqiqotchilarning birgalikdagi ma'lumotlarini hisoblash va saqlash kabi vazifalarni bajarishga ruxsat beradi. Unix OT to'rt yil ichida rivojlanib mashhur bo'lishida universitet va kollej talabalari muhim o'rin tutgan. Unix OT 1975 yil keng rivojlanib foydalanish darajasiga yetganida, nominal narxda o'quv yurtlarida foydalanish taklifi berildi. O'z navbatida o'quv yurtlarida talabalar o'zining ilmiy kompyuter dasturlarida ishlatishgan. Unix OT rivojlanib borishi natijasida talabalar dasturlashda murakkab masalalarni yechish imkoniyatlari paydo bo'ldi. Universitetni tugatgan talabalar ishlab chiqarish sohalarida Unix OT ni qo'llash bo'yicha va ularni kommersal yo'nalishda rivojlantitirishgan. Unix OTni sohalarga qo'llash bo'yicha qo'shimcha o'zgartirishlar kiritish maqsadida Kaliforniyaning Berkli universitetidagi CSRG (Computer Systems Research Group) mavjud bo'lgan funksiyalarga qo'shimcha o'zgartirishlar kiritib Unix OT yangi versiyasi ya'ni BSD (Berkeley Unix, Berkeley Software) versiyasi vujudga keldi. AT&T va Unix System Laboratories tomonidan yaratilgan Unix V (SVR4) ham mavjud. 2. Linux avzalliklari.
mahsulotlari ichida eng yaxshisi bo'lib kelmoqda. Linux OT ning avzalliklari: Ilovalar: Linux OT ning pullik va pulsiz versiyalari uchun keng ko'lamda ilovalarning mavjudligi hamda web server, tarmoq havsizligi, administratsiyalash, grafik instrumentlarining keng mashtabdaligi bilan avzal hisoblanadi. Dunyoning yirik kompaniyalari Linux ilovalarining doimiy yangilab borishini, Linuxning yadrosiga doimiy qo'shimchalar kiritib borish qiziqishlarini bildirishgan. Masalan IBM kompaniyasi Linuxning doimiy hamkori hisoblanadi. Linux POSIX standartining barcha talablariga javob beradi. Periferiya qurilmalari: Barcha kompyuter qurilmalari bilan tez oson ulanishi bilan ajralib turadi. Dasturiy ta'minot: Foydalanuvchilarga dasturiy mahsulotlardan foydalana olish imkoniyati, nafaqat dastur kodi (source code) balki uning kompilyatsiyalangan versiyasi, dasturlarning oson or'natilishi va tezda ishga tushishi bilan muhim hisoblanadi. Bunday dasturlarga Java ni qo'llab quvatlovchi ochiq kodli dasturiy ta'minot Netscape ni keltirishimiz mumkin. Shu bilan birgalikda Mozilla, Thunderbird, Firefox ham ular qatorig kiradi. Platforma: Linux nafaqat Intel bazasidagi platformalar uchun balki, Apple (PPC Linux), Compaq's alfa, MIPS, Motorola 68K asoslangan mashinalar, 64 bitli tizimlar va IBM S/390x platformalari uchun mo'ljallangan. Linux ko'pprotsessorli hisoblash mashinalarida ishlaydi.
muhitida ishlashini ta'minlab beruvchi emulyator dasturlarini qo'llab quvatlaydi. Emulyator yordamida DOS, Windows va Macintosh dasturlarini Linux ostida ishlatishni ta'minlaydi. Ochiq kodli dastur bo'lgan Wine Unix/Linux oilasiga mansub bo'lgan x86 arxitekturali tizimlarda Windowsning 16-32-64 bitli ilovalarini ishlatishni amalga oshirib beradi. Xen: Xen Cambridge universiteti tomonidan yaratilgan ochiq kodga ega virtual mashina (VMM) hisoblanib, bitta kompyuterning o'zida alohida bir nechta OT ni ishlatishni ta'minlab beradi. Virtual mashina yordamida, OT ni o'rnatishni, ishlatib eksplutatsiyalash, bir mashinaning o'zida tarmoqning ishlashini testlash mumkin. Linux ixcham (portable) tizim hisoblanib, har xil hisoblash mashinalarida ishlashi mumkin. Linux oilasiga mansub barcha OT ning 95 foizi C dasturlash tilida yozilgan bo'lib, hisoblash mashinasiga bo'g'liq bo'lmagan dasturlash tili hisoblanadi. Linux portativ hisoblangani uchun, turli xil hisoblash mashinalarning asosiy talablariga to'liq javob bergan holda moslashadi. Masalan Linux mobil telefonlar, Televizor kabel qurilmalari kontrollerlariga o'rnatish mumkin. Fayl tizim strukturasi qattiq disk bilan tez ishlashi uning ustunligi hisoblanadi. Linux OT ko'pfoydalanuvchi OT sifatida qaraladi. C dasturlash tili. 1969 yil Ken Thompson PDP-7 assambler tilida Unix OT ni yaratgan. Assambler tili hisoblash mashinasiga bog'liq bo'lib, ushbu tilda yozilgan OT faqat mo'ljallangan hisoblash mashinalari, yoki bir oilaga mansub hisoblash kompyuterlari uchun ishlaydi. Shu sababli asl Unix OT boshqa mashinalar uchun ko'chirib o'tkazib (transportatsiya) bo'lmaydi. Unix ni portabilli qlish uchun, Thomson hisoblash mashinaga bog'liq bo'lmagan B dasturlash tilini yaratdi. 1973 yil Dennis Ritchie, Thomson yordamida B dasturlash tilini modifikatsiya qlib, C dasturlash tilini yaratib, shu asosida yangi Unix OT ni yaratdi. Shundan so'ng yangilangan OT ni boshqa mashinalarga oson ko'chirib o'tkazish (transportatsiya) mumkin bo'di.
kompyuterni boshqaruvchi dastur bo'lsa, Unix sifatida tizimni qurishda va ilovalar yaratishda utilitalar jamlanmasi bo'lib hizmat qladi (1.1-rasm). 1.1-rasm
Linux bir vaqtning o'zida ko'p foydalanuvchilarga hizmat ko'rsata oladi. Qurilmalarning imkoniyati va ularning vazifalari turidan kelib chqib bir vaqtning o'zida 1000 tagacha foydalanuvchiga hizmat qlishi mumkin. Ko'pfoydalanuvchi OT tizim resurslarini bir vaqtning o'zida foydalanishga imkon beradi. Har bir foydalanuvchi tomonidan ishlatilgan vazifalar bir -biri bilan bog'liq holda ishlasada ularning bir biridan himoyasi tizim tomonidan ta'minlanadi, shu bilan birgalikda tizim yadrosi ham barcha protsesslardan himoyalangan bo'ladi. Bir nechta vazifalar bilan ishlagan vaqtda, asosiy e'tiborda bo'lgan vazifadan tashqari qolgan vazifalarni orqa fonga o'tkazgan holda ishlash mumkin. Agar X Window tizimida ishlayotgan bo'lsak, ishga tushirilgan bir nechta dasturlarni bir oynada ko'rib ishlash mumkin bo'ladi. Fayl o'zida hisobot, rasm, qo'shiq yoki bajarilayotgan dastur holati kabi ma'lumotlarni saqlashi mumkin. Har bir fayl ma'lumotlar saqlanish qurilmasida universal identifakotor orqali saqlanadi. Linux fayl tizimi, fayllarning qaysi katalog ichida joylashganini strukturasini ta'minlab beradi. Har bir katalog o'zida fayl yoki katalogni saqlashi mumkin. O'z navbatida har bir katalog bo shqa bir derektoriyada ichida joylashgan bo'lishi mumkin, struktura shu tarzda ketib daraxt ko'rinishiga keladi. Ushbu struktura foydalanuvchilarga fayllarni bir katalog ostida birlashtirib ishlatishga yordam beradi. Har bir foydalanuvchi o'zining asosiy katalogiga ega bo'ladi (1.2-rasm). 1.2-rasm Ko'p foydalanuvchi OTlar singari, Linux OT foydalanuvchilarga o'zlarining ma'lumotlarini boshqa foydalanuvchilardan himoyalash imkonini beradi. Shu bilan birgalikda tizim tanlangan ma'lumot va dasturlarni bir nechta foydalanuvchilar bilan birgalikda ishlatilishini oddiy lekin samarali havfsizlik sxemasi yordamida ta'minlab beradi. Ushbu havfsizlik darajasi foydalanuvchilarning u yoku bu faylga nisbatan o'qish, yozish va bajarish huquqlarini belgilab beradi. Oxirgi yillarda ruxsatlarni boshqarish funksiyasi (ACL) barcha Linux OTning yadrolariga va Fedora/RHEL ga qo'shilgan. Ruxsatlarni boshqarish funksiyasi foydalanuvchilarga va administratorlarga fayllarga nisbatan quyi darajadagi boshqarish huquqlarni beradi. Shell: komandalar interpritatori va dasturlash tili. Shell komanda interpritatori - foydalanuvchi va OT o'rtasidagi interfeysni amalga oshirib beruvchi matn muhiti hisoblanadi. Komandalarni ekranga kiritish orqali, shell komandani interpritatsiya qladi va foydalanuvchi tomonidan so'ralgan dasturni chaqiradi. Komandalar interpritatori shell Linux uchun mo'ljallangan. Quyida eng ko'p ishlatiladigan 3 ta interpritatorlar keltirilgan. Bourne Again Shell (bash), Unix ning asl shell interpritatori hisoblanadi. TC Shell (Tcsh), Shell ning kengaytirilgan versiyasi bo'lib, Unix BSDning qismi sifatida yaratilgan. Z Shell (zsh), u bir nechta interpritatorlarning funksiyalarini o'zida akslantirgan, shu jumladan Korn shell interpritatorini ham. Interpritatorlarning o'zining klaviatura orqali kiritilgan komandalarni OTga jo'natish funksiyalaridan tashqari, shell interpritatori yuqori darajadagi dasturlash tili ham hisoblanadi.Shell komandalari faylda bajarilishi jihatidan ketma ket tarzda yozilib boradi (Linuxda ushbu holat shell stenariyalari, Windows paketli fayllar deb nomlanadi). Foydali utilitalar.Linux o'zida, komandalar deb nomlanuvchi, minglab foydali dasturlarni qamrab oladi. Ushbu utilitalar foydalanuvchilar talabidan kelib chiqqan holda berilgan fuknsiyalarni bajaradi. Masalan sort utilitasi, ro'yhatdagi ma'lumotlarni alfavit yoki nomerlangan ko'rinishda yoki ro'yhatdagi ma'lumotlarni detallarning nomi bo'yicha, familiya, shaharlar, index, telefon nomer, yoshi kabi taqsimlab chiqadi. Sort utilitasi dasturlashning asosiy intrumenti hisoblanadi va u Linux tizimining standart qismi hisoblanadi. Boshqa utilitalar foydalanuvchilarga fayllarni saqlash, bosmaga chqarish, nusxa olish, o'chirish, format qlish, muxarirlash kabi amallarni bajarishga imkon beradi. Tizimli administratsiyalash. Linux foydalanuvchilarga komanda qatorida kanallar va filterlar qo'yish imkonini ham beradi. Kanallar bir dasturning xulosasini boshqa dasturga chiquvchi ma'lumot sifatida jo'natadi. Filterlar kanallarning bir ko'rinishi bo'lib, qaysiki kiruvchi ma'lumotlar patokini qayta ishlab,chiquvchi ma'lumotlar potokini qabul qladi. Filter boshqa dasturning xulosasini qayta ishlab, natijani o'zgartiradi. Filterdagi chiquvchi ma'lumot boshqa dastur uchun kiruvchi ma'lumot bo'ladi. Kanal va filterlar ba'zan aniq bir vazifani bajarish uchunbirgalikda ishlaydi. Masalan ma'lumotni tartiblab, bosmaga chqarish uchun uchta utilitadan foydalaniladi. Foydalanuvchilarning grafik interfeysi. X Window tizimi Massachuset texnalogiya universiteti tomonidan yaratilgan bo'lib, u asosan Linuxda foydalanuvchilarning grafik interfeysini ta'minlab beradi. X ni qo'llab quvatlovchi ishchi oyna yoki terminalda foydalanuvchi kompyuterda bir ishchi oynada bir nechta oynani ochishi, grafik ma'lumotlar bilan ishlashi, rasm chizishi, kino ko'rishi mumkin. X Window ikki qatlamga bo'linadi. Ishchi oyna menegeri va oyna (window) menegeri. Ishchi oyna menageri rasmga mo'ljallangan interfeys bo'lib, shell interpritatori orqali to'gri kelgan komandani terib manipulya tsiyalashning o'rniga, tizim dasturi bilan o'zaro aloqa qilgan holda kerakli dasturni ikonkasi orqali chaqirib olishni ta'minlaydi. Oyna (window) menegeri ishchi oyna menegeri ostida ishlab, dasturlarni ishga tushurish, dastur oynasini ochish, yopish imk oniyatini beradi. Microsoft Windows tomonidan kalit elementlari rangi o'zgartirilsa, X ostidagi oyna (window) menegeri oynaning umumiy ko'rinishini sozlab beradi (1.3-rasm): shuningdek biz oynaning umumoy ko'rinishini o'zgartrishimiz, virtual ishchi oynani sozlashimiz, menyu yaratishimiz va h.k. larni amalga ishirishimiz mumkin. 1.3-rasm. Tarmoq utilitalari. Linux tarmoq utilitalari, har xil tarmoqlarda ajratilgan ruxsatlarni ta'minlab beradi. Qo'shimcha tarzda lokal yoki global tarmoqda joylashgan fayllarga nisbatan ruxsartlarni olishda tarmoq utilitalaridan foydalaniladi.
kompyuterga o'rnatmasdan ishga tushiramiz. Kompyuterni live rejimdan keyin qayta yuklagan vaqtda tizim yuklanmaydi. Agar biz live rejimdan keyin Windows tizimini yuklasak, tizim live rejimdan oldin qanday holatda turgan bo'lsa shunday holatda yuklanadi. Live rejimda ishlaganimzda Fedorani o'rnatmasdan uning qanday holatda bo'lishini ko'rishimiz mumkin. Red Hat Enterprise Linux da live rejim taklif qilinmagan. Tizimni yuklash. Fedorani yuklashdan oldin, o'rnatish yoki live rejimga o'tish oynasi chiqishdan oldin, Linux hotiraga o'qilishi kerak. Ushbu jarayonga minimal RAM uchun bir necha daqiqa sarflanadi. Tizim ishga tushirilayotgan vaqtda, avtanom tarzda yuklanishi uchun 10 soniya kutib turiladi (1.4-rasm). 1.4-rasm
Agar biz tizimni Fedoraning Desktop Live Mediadan o'rnatmoqchi bo'lsak, GNOME desktop menegerni o'rnatish lozim. Qachonki biz Fedoraning Desktop Live Mediadan o'rnatganimizda avtanom tarzda liveuser nomi ostida foydalanuvchi qayd yozuvini yaratgan holda tizimga kirib GNOME ishchi oynasi ochiladi (1.5-rasm). 1.5-rasm. Agar biz Fedora KDE live Mediadan o'rnatmoqchi bo'lsak, KDE desktop menegerini o'rnatishimiz kerak bo'ladi. Tizimni qattiq diska o'rnatish. O'rnatish boshlanagan vaqtda Fedoraning asosiy oynasi ochiladi va bunda hech qanday amal bajarilmadi, keyingi qadamga o'tadi (1.6-rasm). 1.6-rasm. Keyingi qadamda o'rnatilmoqchi bo'lgan tizimning tili tanlanadi. Tanlangan til bir vaqtning o'zida soatlar oraligini sozlanmasini sozlab beradi (1.7-rasm). 1.7-rasm. Keyingi qadamda klaviatura tili tanlanadi (1.8-rasm). Fedorada tizimni har xil tipli saqlash qurilmalariga o'rnatish mumkin. Oddiy saqlash qurilmasi yoki maxsus saqlash qurilmasiga o'rnatish mumkin (1.9). 1.9-rasm. Biz tizimni o'rnatishda oddiy saqlash qurilmasi-qattiq diskka o'rnatamiz. Saqlash qurilmasini tanlashimizda, ishchi oynada barcha qurilmalarning ro'yhati chiqadi (1.10-rasm). 1.10-rasm. Har bir saqlash qurilmasi, alohida qatorlarda ko'rsatiladi. Agar biz bir nechta saqlash qurilmasini tanlab ko'rsatsak, anaconda funksiyasi qaysi qurilmaga OT o'rnatilishi va qaysi qurilmaga fayl tizimi qo'shilishini aniq ko'rsatishni talab etiladi (1.11-rasm). 1.11-rasm. Yuqoridagi oynaning chap tomonida barcha saqlash qurilmalari joylashgan bo'lsa, o'ng tomonda o'rtalishi kerak bo'lgan saqlash qurilmasi ro'yhati joylashgan. Agar bizning kompyuterimizda oldin Fedora yoki Red Hat Linux OT o'rnatilgan bo'lsa, tizimni yangilash taklif etiladi (1.12-rasm). 1.12-rasm. Keyingi qadamda root foydalanuvchisi parollari kiritiladi va bu root foydalanuvchisining tizimdagi o'rni juda muhim hisoblanadi, shuning uchun unga qo'yiladigan parol esdan chiqmasligi lozim. Root foydalanuvchisi Windows OT dagi administrator foydalanuvchisi bilan bir darajadai foydalanuvchi hisoblanadi. Root foydalanuvchisi yordamida dasturlar paketi, tizimni yangilash va tizimga hizmat ko'rsatish kabi amallar bajariladi (1.13-rasm). 1.13-rasm. Tizimni yuklovchi qismini sozlashda GRUB funksiyasidan foydalaniladi. GRUB (Grand Unified Bootloader) - odatiy holatda tizimni yuklovchi funksiya hisoblanadi (grub DOS, Windows kabi OT lar muhitida ishlamaydi) (1.14-rasm). 1.14-rasm. Agar kopmyuterda boshqa OT lar bo'lmasa yoki ularni o'chirib tashlasak, GRUB odatiy holatda o'rnatiladi. Agar kompyuterda boshqa OT lar o'rnatilgan bo'lsa, Fedora avtanom tarzda ularni aniqlaydi va yuklanishini sozlaydi. Barcha sozlanmalar amalga oshgandan keyin tizim qayta yuklanib, foydalanuvchilar qayd yozuvi sozlanadi. Shu bilan tizim ishga tayyor holatga keladi (1.15-rasm). 1.15-rasm. Nazorat savollari: 1. Linux qaysi tilda yozilgan? 2. Shell interpritatori nima va u yadro bilan qanday ishlaydi? 3. Dastur utilitalari nima? 4. Linux file tizimi qanday ko'rinishda bo'ladi va sababi? 5. Ko'pfoydalanuvchi tizim deganday nimani tushinasiz? Foydalanilgan adabiyotlar. 1. A Practical Guide to Fedora and Red Hat Enterprise Linux, fifth edition, Mark G. Sobell, U.S. Corporate and Government Sales. 2. A-Practical-Guide-to-Linux-Commands-Editors-and-ShellProgramming-2nd-Edition. 3. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming, second edition. 4. http://opensource.com 5. http://distrowatch.com 6. http://fedora.com 7. http://ubuntu.com 8. http://debian.com 9. http://www.wikipedia.org 10. http://www.intuit.ru Yüklə 22,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|