Lug‘at tarkibining ajralmas birikmalar – frazeologik birikmalar ma’no va tarkibi jihatdan tavsiflanishi. Leksikografiya reja: Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot. Tasviriy ifoda (parafraza). Leksikografiya
LUG‘AT TARKIBINING AJRALMAS BIRIKMALAR – FRAZEOLOGIK BIRIKMALAR MA’NO VA TARKIBI JIHATDAN TAVSIFLANISHI. LEKSIKOGRAFIYAREJA: 1. Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot. 2. Tasviriy ifoda (parafraza). 3. Leksikografiya.
Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot Nutqda ikki yoki undan ortiq so`zlarning o`zaro ma’no va grammatik jihatdan bog`lanishidan tuzilgan birikmalar ham qo`llaniladi.
Bunday birikmalarning ayrimlari nutq jarayonida tuziladi, ayrimlari esa tilda tayyor birikma shaklida mavjud bo`ladi. Ular bir-biridan o`ziga xos belgilari bilan farq qiladi. Nutq jarayonida tuzilgan birikma kamida ikkita mustaqil so`zdan tashkil topadi va murakkab tushuncha ifodalaydi. Bunday so`z birikmasi ifodalaydigan tushuncha tarkibidagi so`zlarning ma’nosi asosida yuzaga keladi: qiziqarli asar. Bunday so`z birikmasi tarkibidagi so`zlar ayrim-ayrim so`zlarga ajrala oladi: qiziqarli asar – zerikarli asar. Shuning uchun ular erkin so`z birikmasi deb yuritiladi.
Tilda ko`p vaqt bir qolipda qo`llanaverib, bo`linmaydigan holga kelib qolgan birikmalar mavjud: og`zi qulog`ida. Demak, so`z birikmalari ikki xil: a) erkin so`z birikmasi; b) turg`un so`z birikmasi. Turg`un birikmalar ikki xil: a) birikmali atamalar; b) iboralar.
Iboralarning quyidagi xususiyatlari mavjud: 1. Iboralar ahamiyati va qo‘llanishi jihatidan, odatda, so‘zga tеng kеladi: kapalagi uchib kеtdi (cho‘chidi), og‘zing qani dеsa qulog‘ini ko‘rsatadi (lapashang) 2. Iboralar ko‘chma ma'no ifodalaydi va ta'sirchanlikka, obrazlilikka ega bo‘ladi. Masalan, qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan iborasani o‘qigan odam o‘t yeb turgan qo‘y, uning og‘zidagi cho‘p kabi timsollarni ko‘z oldiga keltiradi. Yuvosh so‘zida esa bu kabi xususiyatlar yo‘q. 3. Iboralar gap tarkibida yaxlit ko‘rinishda bitta so‘roqqa javob bo‘ladi va bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: yulduzni benarvon uradigan (yigit)– qanday (yigit)? 4. Ayrim iboralar tarkibiga boshqa so‘zlarni kiritish yoki tarkibidagi so‘zlarni o‘zgartirish mumkin: ko‘zi tushdi – ko‘zi mеnga tushdi; burni ko‘tarilgan - burni ko‘tarilib kеtibdi – burni ko‘tarilibdi va h. 5. Iboralar ko‘proq so‘zlashuv va badiiy uslubda ishlatiladi. Ulardan unumli foydalanish nutqning ta'sirchanligini oshiradi. 6. Birikmalargina emas, ayrim gaplar ham ibora holiga kelib qolishi mumkin: ishtahasi ochildi, dili siyoh bo`ldi.
Iboralarning barchasi ko`chma ma’no ifodalaydi va ularda emotsionallik so`zga nisbatan kuchli bo`ladi. Shuning uchun iboralar nutqning ifodalaligini va ta’sirchanligini oshiradi. Tilning iboralarni o`rganadigan bo`limi frazeologiya, iboralar yig`indisi esa frazeologizm deb yuritiladi. Iboralar o`rtasida ham o`zaro sinonimlik, antonimlik, omonimlik, paronimlik hodisalari bo`lishi mumkin.
