M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə


səhifə9/29
tarix25.03.2017
ölçüsü
#12338
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   29

5
Jj'-i
-4
 lt' 
t!' 
kişini  yum dardı  =  o,  xalqı 
bir  yerə  yığdı,  topladı».  Başqası  da  belədir,  {(jUj.ı^ -jjA " 
yum darur -  yum darm ak). 
jjjL  y  u n d u r d ı ;  
Jİ ol anı əwgə yundurdı  =  o  onu evə
tərəf döndərdi».  Başqası da belədir. 
jjiu  Y u n d u r d ı ;   « ı s i j ^  J   ər yundurdı  = adam   yediyini  qaytardı, 
qusdu».  «üçün də b e b  deyilir, ( j U j l İ - j j j İ  yundurur-yundurm ak)^^. 
tjjjjL  Y  i  n  d  ü  r  d  i;  « 
üşl 
anınq  əwin  yindürdi  =  o n u n   evini 
axtartdırdı»,  (o,  şübhəbndiyi  üçün  itən  əşyasmı  tapm aq 
m əqsədib  onun  evində  axtarış  apartdırdı),  (^U jaL   - j j
4

yindürür -  yindürm ək). 
jjli^  Y a p ş u r d ı ;   « j ^ J ^  ^  lljl okka yilim yapşurdı  =  oxa  tük  ya- 
pışdırdı»,  Bu  söz  ^  ç  hərfı  ilə  də  deyilir.  (JU jlim   .J Ji^, 
yapşurur  -   yapşurm ak).  Beb  hal  ərəb  dilində  də  vardır. 
Bəhram Çubinin adı ərəbcə « ö w ^  Şubin» şəklində deyilir. 
Jjxjj Y a t ğ u r d ı ;   «c
5
 Jj*jj (jjI  J( ol anı yatğurdı =  o  onu  yatırtdı,  uyut- 
du»,  (( jU jii - J ^  yatğurur -  yatğurm ak).
r  
bu  söz ün  ilk  hərfi  h am   həm  fəthəli,  həm  d ə   kəsrəlidir.  Bəsim  A ta -
laym  lıkrıncə  bu  vəziyyət  e  səsinə  işarədir.
Bəsım A talayın  fıkrincə,  b u   fe’llər h am ısı  fəthə iiə « y a n d u r d ı - y a n d u r u r - y a n d u r m a k »  
şə klm də  olm ahdır,  çünkı  D L T - n in   ö z ü n d ə   «yanuğ»  s ö z ü n ü n   « q u s m a » ,  « y a m m a k »  
^ z u n u n   ısə  «t^əhdıd  etmək.  y a n ı m a q »   m ənaları  vardır.  Seçkin  Ə rdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a  
fe  1  < ^ a n d u r d u -y a n d u r u r - y a n d u r m a k »   şə klində  o x u m u ş l a r   ( D L T -2 0 0 5 , 
S.658).  Çıniıiət  (D L T - Ç m ,  III  cıld,  s.95)  və  uyğuıia r  d a   eynən  b u   c ü r   ve r m işlə r   ( T T D ,  
III  to m,  bet  134).
Divanü lüğat-it-türk
11
jjiL  Y  a  1  w  a  r d  ı;  «j
İ!
j
 
J( ol  m anqa yalwardı  =  o  mənə yalvar- 
dı,  o  məndən  diləyinin,  arzusunun  yerinə  yetirilməsini  xa- 
hiş etdi»,  (cJ^jİ^ - j j ^ j  yalw arur -  yalwarmak).
Y a  1 w 
1
  r d  ı‘^'^;  « iS ^j^ 
tülw ir yalwırdı  =  gəlin  otağm m   tülbri
yeibndi»,  (yalw ırar -  yalwırmak).
Y  i  1  m  i  r  d  i;  « (^ J j^  
suw  yilmirdi  =  su  ilıqlaşdı,  ilıqlaşan
kimi oldu»,  (k-SUj^ - J j ;
4
j yilm irür -  yilmirmək).
B U  BABIN BAŞQA BİR N Ö V Ü
J j ^  Y a y t u r d ı;  «<.s 
ol tonm  suwda yayturdı  =  o,  pal-
tarını  suda  çırpdırdı».  Çırpdırılan,  qım ıldadılan  hər  şey 
üçün  b eb  deyilir,  { d h J ^  -jlA« yayturur -  yayturm ak).
Y  e  1  p  i  ş  d  i;  « ^ s ^ ^   uSLSo^  jiül 
J( 
ol  anqar  sinqək  yelpişdi  =  o
ona  milçək  qovm aqda  köm ək  etdi».  Y elpazəbm əkdə  kö- 
mək  etsə,  yenə  b e b   deyilir,  (>-SU*iu]j  -j>uoL  yelpişür  -   yel- 
pişmək).
Y e 1 
p
  i 
ş
 d  i; 
kəpək yelpişdi  =  kəpək  nəm çəkdi,  nəm
aldı»,  (rütubətdən,  yaşdan  kəpəyin  dənəbri  bir-birinə  ya- 
pışdı).  (uSUAjL -j>İüL yelpişür - yelpişmək). 
i S ^ j i  Y 
1
  r 
1 1
  ş  d  ı;  « t s ^ j i  j j i  j ^ '   J(  ol  an q ar  böz yırtışdı  =  o  ona  bez 
yırtm aqda  kömək  etdi».  Başqası  da  bebdir, 
(  - J j ^ j i  
(jU*ijjj  yırtışur -  yırtışmak).
S cçkin  Ərdi  iiə  S ə ra p   T u ğ b a   Y u rtsev ə r  b u   sözü  «yciwirdi»,  misalı  isə  « to lw ır  yelwir- 
di»  şəklində  o x u m u ş l a r   (D L T -2 0 0 5 ,  s.683).  B u r a d a   «yelwirdi»  s ö z ü n ü n   «yel»  k ö k ü n - 
dən  o ld u ğ u n u   nəzərə  alsaq,  b u n u   d a h a   d o ğ r u   o x u n u ş   saya  bilərik.  U y ğ u rl a r   «tülvir 
yelvirdi»   (T T D ,  III  to m,  bet  135),  çinlilər  isə  «tülvir  yəlvirdi»  kimi  vermişlər  (D L T -  
Ç in,  I l l c i l d , s . 9 6 ) .

112
Mahmud Kaşğari

0
  r  t  u  ş  d  ı: 
^  
Ji  ol  m əninq  bilə  yortuşdı  =  o  mə-
nimlə  yürüm əkdə  yarışdı», 
yo rtu şu r -   yor-
tuşmak).
Y a p r u ş d ı :  
JH 
ol  an q ar  yer  yapruşdı  =  o  ona
yer  düzləm əkdə  yardım   etdi», 
yapruşur  -
yapruşm ak).
Y e t r ü ş d i :  
jai
 
jVf  o lar  iki  bir  birgə  at  yet-
rüşdi= onlar  ikisi  ata  yetişməkdə  bir-birinə  yardım   etdi- 
lər».  Başqası  d a  belədir, 
- j y ^ j H  yetrüşür-yetrüş-
mək).
a  ş  r  u  ş  d  ı:  n j ^ j ^   ^ j j ^   jV(  olar  sözüg  yaşruşdı  =  onlar 
sözü  gizli  tu tm aq d a  dilbir  oldular».  Başqası  d a  belədir, 
( j j b u ä ^  - j > - j ^  yaşruşur -  yaşruşm ak).
Y  o ğ r u ş d ı :   « j ^ ’ji^  üj '   ji^i  Ji  ol  anqar  un  yoğruşdı  =  o  ona
un yoğurm aqda kömək etdi».
Y o ğ r u ş d ı :  
'■ijp' 
sudhuk  ağızda  yoğruşdı  =  tü-
pürcək  ağızda yoğruldu»,  ((i> ^ j* J- j ’j ^ ’j ^   yoğruşur -  yoğ- 
ruşm ak).
i S ^ ' j ^ Y   ü  g  r  ü  ş  d  i:  « j ^ ’j ^  
oğlan  yügrüşdi  =  uşaqlar  qaçışdı-
lar».  Başqası  d a  belədir, 
- j ’j ^ ’j ^  yügrüşür  -  yüg-
rüşmək^'Of^.
tjiuı'jM Y  a m r a ş d ı :   « j ^ ^  
kuzı  yam raşdı  =  quzu  anaş  qoyun- 
lara  qarışdı»,  (quzular  analarm a  qanşdı).  Bu  şeirdə  də  iş- 
bnm işdir:
jLSLbİ
(jjUiıä imi
ı*''*  Bu  sözün  məsdəri  ə rə b   əlifbası  ilə  yanlışiıqla 
yügrüşm alc»  şə kiində  verii-
m iş dir.  Biz  d o ğ r u   varia ntını  yazdıq.
Divanü lüğat-it-türk
113
^ J l  J3c(
«K oçnqar təkə səşildi,
Sağlık sürüg koşuldı,
S ü tb r kam uğ yuşuldı,
Oğlak kuzı yam raşur».
Qoçla təkə aynldı,
Sağmal sürü qoşuldu,
S ü d b r bütü n  axdı,
O ğlaqla quzu qanşdı.
(Yazı  vəsf edərək  deyir:  yaz  gəldiyi  üçün  qoç  qoyundan,  təkə  isə  keçi- 
dən  aynldı.  Sağılan qoyun sürüləri qatıldı.  Əmcəklərindən 
südlər  axdı,  quzular  analarm a  qarışır),  (J'-**-j^  - j ^ j ^  
yam raşur -  yam raşm ak)’*^’.

e  m   r  ü  ş  d  i:  « j i ^ j * i 
jSjf  J(  oI  anqar yığaç  yemrüşdi  =  o 
ona ağac  sökm əkdə yardım  etdi»,  (<-SU«^ - J s ^ j ^   yemrü- 
şür -  yemrüşmək). 
jX u iu  Y a t ğ a ş d ı:  « t ^ V j j  tSü) Jf ol anınq  birlə yatğaşdı  =  o onun- 
la  birlikdə  yatdı,  ikisi  birlikdə yatdı»,  (ğaşur -  yatğaşmak).
JÄ L  Y a 1 ğ a ş d ı: 
JL? jVİ o lar bal yalğaşdı =  onlar birlikdə bal
yaladılar».  Başqası  d a  belədir, 
- J y ^   yalğaşur  -
yalğaşmak).
Y  o  I  k  a  ş  d  ı '
02
;  « ı^ ü  
yolkaşdı  nənq  =  nəsnə  sıyrıldı», 
(jUuıiL - j> İİİj yolkaşur -  yolkaşmak).
U n u d u l a n   m əsdəri  Bəsim  A ta l a y   m ə tn a ltı  haşiyədə  göstərm işdir,  biz  isə  m ü z a r e n i 
əiavə etdik.
Seçkin  Ərdi  ilə  S ə r a p   T u ğ b a   Y u rtse v ə r  b u   sözü  «yulkaşdı»,  b u n d a n   s o n r a   gələn 
sözü  isə «yulkış dı» şəklində o x u m u ş l a r  ( D L T -2 0 0 5 ,  s.708).  U yğurlar d a   elə etmişlər.

114
Mahmud Kaşğari
Y  
o  

k  u   ş  d   ı: 
 
oI 
b ir   e k i n d i d i n   n ə n q   y o l -
kuşdı  =  onlar bir-birindən fayda, k ar əldə etd ib r» ,  ( 
j u i i l j  yolkuşur -  yolkuşmak). 
t j ^ j j  Y ö r k ə ş d i :   « j ^ j i  
yığaçka  yıp  yörkəşdi  =  ağaca  ip
sarmdı».  Başqası  da  belədir.  H ər  hansı  bir  şey  başqa  bir 
şeyə  sannsa,  yenə  b e b   deyilir, 
yörkəşür  -
yörkəşmək).
^aaİI^ Y 
1
  p   1 

ş  
d ı; 
J i 
J  urağ u tlar yüzin  yıplaşdı  =  qa-
dm lar  bir-birlərinin  üzünə  ip  salaraq  epilyasiya  etdilər», 
(jUuı
2
^  
yıplaşur -  yıplaşm ak).

1
  d  iı 
1
  a ş  d ı:  «i
5
>ı«^jy 
yılkı yıdhlaşdı  =  ilxı,  sürü  qoxlaşdı».
Başqası  da  b eb d ir,  (J U ^ J
j
 -j>i3L yıdhlaşur-yıdhlaşm ak). 
Bu  atalar  sözündə  də  işbnm işdir:
kişi  sözbşü,  yılkı  yıdhlaşu=insan  söybşərək,  heyvan  qox- 
laşaraq»,  (insanlar  bir-biri  i b   söybşərək,  danışaraq,  hey- 
vanlar isə bir-biri ib  qoxlaşaraq tanış olarlar).
Y  a d  h  1
1
  ş  d  ı: 
sü  yadhhşdı  =  qoşun  dağıhşdı,  yayıl-
dı».  Sulu  m ürəkkəb  keyfiyyətsiz  kağız  üzərində  yayıldığı 
kimi bir şey başqa şeyin üzərində yayılsa, yenə b e b  deyilir, 
(jbuiŞjj - j ^ İ  yadhlışur -  yadhhşm ak).
Y o d h l u ş d ı :  
jV <-5^b itik b ry o d h lu şd ı  = k itab larsilin -
di».  (jU*i3jj -j>wJjj yodhluşur -  yodhluşm ak).
Y  a z 1
1
  ş  d  ı: 
jV 
tü g ü n b r yazlışdı= düyünbr açıldı».
Başqası  da  b eb d ir,  ( 
yazhşur-yazlışmak).
ijjuiJiu Y 
1
  ğ 1
1
  ş d  ı: 
sü  kam uğ yığhşdı  =  bütün  qoşun  yı-
ğıldı,  toplandı»,  (
- j ' j ^  yığhşur -  yığhşmak).
115
ı^jJılij Y  u  f I  u  ş  d  ı:  «tsJ*-iij 
korum lar  kam uğ  yufluşdı  =  bü-
tün  qayalar  yuvarlandı».  Başqası  da  bebdir,  (  - j j * ^  
JUİİSİ yufluşur -  yuw luşm ak)'
0
-l 
<^
0

4
j Y a m 1 a ş d ı:  «tsi«l«j tJi jS J  Ji ol anqar əw yamlaşdı  =  o ona ev 
süpürm əkdə  köm ək  etdi».  Başqası  da  bebdir,  (  - j j ^  
j U i l ^  yamlaşur -  yamlaşm ak). 
tsiiLu Y   u  m  1  u  ş  d  ı:  « j ^ ^ ^   jV j ^   k ö z b r  yumluşdı  =  gözlər  yumul- 
du»,  (jU iL y  
yum luşur -  yumluşmak).
cs4“ j j  Y a  r s 
1
  k  d  ı:  «jİ ər  oğlundm   yarsıkdı  =  adam   oğ- 
lundan  ayn  düşdü».  Oğulla  atanın  qırda  yoldan  azaraq 
bir-birini  itirməsi,  birinin  bir  tərəfə,  digərinin  başqa  tərəfə 
düşməsi  və  düşmənin  əlinə  keçməsi  kimi,  (tjU i« jj  -jla^ J i 
yarsıkur -  yarsıkmak).
Y  e  t  s  i  k d  i: 
ji ər yetsikdi  =  adam  çox  yaşlandı,  yam an
qocaldı».
Y  e  t  s  i  k  d  i: 
J  
kaçığay’*'^  ər  yetsikdi»  deyilir  ki,
«qaçan  adam a yetildi» dem əkdir,  (u iU s :^  - j > ^ ^   yetsikər 
-yetsikm ək).
ts-^iji Y 
1
 r 
1 1
1 d ı:  «  i S ^ ji d f  ton yırtıldı  =  paltar yırtıldı».  Bu  şeirdə də 
işbdilm işdir:
U J — S 
L
ul
İİ
L u ı j c (   I.JJİ  ^
p
I
j
J ^ J İ t J ^ t S j j '
Divanü lüğat-it-türk
____________
« Y u n u ş d ı»   fe’li  və  o n u n   «yufluşur»  m ü z aresi  h a m   A ta la y d a   (D LT.s.lO S ).  həm  də 
S .M ü tə lli b o v d a   ( T S D ,  III  to m ,  bet  115)  f  ilə,  « y u w lu şu r»   məsdəri  isə w  ilə  vcrilmişdir.
Bəsim  A ta l a y m   fıkrincə,  yazm a  n ü sx ə d ə   bu  s ö z ü n   son  hərfinin  üstünə  n ö q tə   qo- 
y u lm a q la   o,  n  h ə r f m ə   çevriimək  istənmiş,  lakin  b u   iş  bir  a z   səliqəsiz  yerin ə  yetiril- 
miş dir.  H ə m in   söz  « t , M   kaçığay»  deyil,  « ü M  k a ç ğ m »   olm alıdır  ( D L T .   I,  s .l0 6 ).  Salih 
M ü tə llib o v   bu   qeydi  haşiyədə  vermişdir.

116
Mahmud Kaşğari
«Atsa okın kəzgərip 
K im  tur anı yığdaçı,
Tağığ atıp oğrasa 
Özi, kuyı yırtılur».
Gəzi gərib atsa ox,
Söylə, onu kim tutar?
Əgər dağa çatsa ox,
D ağ da, daş da yırtılar.
(Z əm anədan  bəhs  edərək  deyir:  zaman  oxunu  gəzbsə,  gərərək  atsa  və 
bir  dağ ı  hədəf  alsa,  dağm  özü  də,  döşü  də  parça-p arça 
olar,  yırtılar), 
yırtılur -  yırtılm ak).
Y  a s  t a 1 d  ı:  «
ls
- ^  
yastuk yastaldı = yastıq yastılandı».
Y   a  s  t  a  1  d   ı: 
J  ok  am açka  yastaldı  =  ox  hədəfm,
nişangahm   bir  yanına ilişdi,  dəydi», 
- j j ^   yasta-
lur -  yastalm ak). 
a  n  ç 
1
1  d  ı:  « 
kağun  yançıldı  =  qovun  əzildi».  Qo-
v u n a  bənzər şeylər əzilsə,  yenə  belə deyilir,  ( -  
yançılur -  yançılmak). 
a  p  r  u 
1
  d   ı: 
^Ji^ 
jh
 bir  nənq  birgə  yapruldı  =  bir
nəsnə b ir nəsnəyə yapışdı»,  (bir şey b aşq a  şeyə  keçələşərək 
yapışdı).
Y   a  p   r u   1  d  ı:  «J'^
m
 
ton  yapruldı= paltar  yıprandı»,  (palta-
rm   ipi  keçələşərək yıprandı),  ( d ı^ jH -
j
^
jh
 y ap ru lu r -  yap- 
rulm ak).
j j i i j u Y   e  t  r ü 
1
  d  i:  «
j
4
j
S
j
 
sonquk b u ru n k a yetrüldi  =  bir şe-
yin  sonu,  ucu  burun  tərəfə,  ön  tərəfə  yetirildi,  çatdırıldı», 
(uSUJji 
yetrülür -  yetrülmək).
Divanü lüğat-it-türk
117
Y  o  ğ  r  u  1  d  ı:  « j ^ ^   ü j'  un  yoğruldı  =  un  yoğruldu»,  (
j U l ^  yoğrulur -  yoğrulm ak). 
i S ^ J i Y  
1
  ğ r 
1 1
 d  ı:  « j ^ j h  
J   ər  tum luğka  yığrıldı  =  adam   soyuq- 
dan (soyuğa görə)  büzüşdü,  titrədi».

1
  ğ  r 
1
1  d  ı:  « j ^ ^   dji^ ton  yığrıldı=paltar  yuyulm aqdan  girdi,
qısaldı»,  (J '^
j
*
j
 -jj^j*:)  yığrılur -  yığrılmak).
BU BABIN BAŞQA BİR N Ö V Ü
45
- ^  Y a y k a 1 d ı:  « j ^  
suw yaykaldı  =  su çalxandı».  Hər han-
sı bir mayenin çalxanması da  belədir. 
l
S ' ^   Y  a  y  k  a  1  d  ı:  « j ^  
J   ər  könqli  yayıldı-yaykaldı»,
könlü  h ər  şeyə  meyl  edən  adam a  belə  deyiilir.  Bu,  az  işlə- 
nən ifadədir.  ((J'-«^ - j j %   yaykalur -  yaykalm ak). 
j ' ^  Y e 1 p i n d i:  « j - ^  
oğlan yelpindi  = uşaqı yel, cin çarpdı».
j ^  Y   e  1  p   i  n  d  i:  « j - ^   Ja 
Jİ  ol  özinqə  yel  yelpindi  =  o  özü 
özünü  yelpazələdi»,  (o  özünü  yelpiklədi),  (‘-SUj^  - j j ^  
yelpinür -  yelpinmək). 
j-^j:!  Y 
1
  r 
1 1
  n d  ı:  « j - ^ j i  cyjj Jf ol  tonm   yırtındı  =  o,  paltarm ı  yırtır- 
mış  kimi  göründü».  Başqası  da  belədir,  (J'-*j?jJ -jjj?jj  yır- 
tm ur -  yırtınm ak).
Y  a  p  ç  u  n  d  ı:  «  j ' i ^  ^  
okka  yilim  yapçundı  =  oxa  yapış- 
qanla  quş  tükü yapışdırıldı».  Bir şey  başqa  şeyə yapışdırıl- 
sa  və  taxılsa,  yenə  belə  deyilir,  (
- j j Va)   yapçm ur  -  
yapçınm ak).  Bu  söz  o-  ş  ilə 
yapşundı,  w  ilə 
yawçundı şəklində də söylənir.

118
Mahmud Kaşğari
Y  i g r ə n d 
anınq yini yigrənd i  =   o n u n   tükü
ürpərdi».
Y  i  g r ə n d i: 
 
ər ətni  yigrəndi  =   ət çiy  o ld u ğ u   üçün
adam  ondan  iyrəndi,  yem ədi», 
yigrənür  -
yigrənməic).
Y   a  X s 
1  n d  ı; 
CP^ 
 
ər kaftan yaxsm d ı  =   a d a m   kaftanı
çiyninə  atdı»,  (qollarm ı  geym ədən,  belini  d ü y m ələm əd ən  
çiyninə  saldı).  X irqə  və  xirqəyə  bənzər  şey lərd ə  də  belə 
edilir, 
yaxsm ur -  yaxsm m ak ).
Y   e  r  s  i  n  d  i; 
 
ər  yerig  yersindi  =   a d a m   bır  yerı
özünə yurd elədi»,  ( ^ ^ J t !  
yersinür -  yersinm ək).
Y   e  m  s  i  n  d  i: 
J  
ər  aş  yem sindi  =   a d am   əslin d ə  ye-
m ədiyi  halda  özü n ü   yem ək  yeyən  kim i  gö stərd i» ,  ( 
yem sinür -  yem sinm ək).
Y   a  1  ğ  a  n  d  ı; 
 
ər  çanak  yalğandı  =   a d a m   qab  ya-
ladı».  B aşqası  da  belədir, 
- j j ^   y a lğ a n u r -y a lğ a n -
mak).
^ jäL  Y   a  1  w  a  n  d  ı:  « j ^  
J   ər  ağzm   yalw an d ı  =   a d a m   dilini  çı-
xartdı,  ağzm m   içində  dolaşdırdı»,  ( 
yalw anur
-  yalw anm ak).
Y   o  1  k u  n  d  ı;  « ‘^ 'j 
yolkundı  nənq  =   n əsn ə sıy rıld ı» ,  (  -
j
~>^
ju ä J j yolkunur -  yolkunm ak).
Y ö r k ə n d i ;   « j ' ^ j i  
J jf  uruk  yığ a çk a   y ö rk ən d i  =  ip, 
urğan ağaca sarıldı».
105
Bu  söz  b as m a  n ü sxə də 
tü grindi»  şəklində  yazılm ışdır, 
ə s l i n d ə  
isə
yigrəndi»  olm alıdır.  O n d a n   sonra  g ə b n   üç  söz  də  b u n u   g ö stə rir.  S eçkin  Ə rd ı  ılə 
T u ğ b a   Y u rt s e v ə r   ( D L T -2 0 0 5 ,  s.695),  ç i n lib r   (D L T -Ç in ,  I I I  cild,  s . l0 5 )   və  u y ğ u r la r   bu 
sö z ü   «yig rəndi»  şə kiində  o x u m u ş l a r   ( T T D ,   III  tom ,  bet  148).
119
( ^ ^ j j  Y ö r k ə n  d  i;  « j'i ^ j i lijläjij J  
yoğurkanka yörkəndi  =  adam 
yorğana  büründü».  Başqası  da  belədir, 
-jjİSji
yörkənür -  yörkənmək».
^  jUjj Y 
1
  d  h  1 a n d  ı:  « 
ət yıdhlandı  =  ət xarab oldu».  Başqası
da belədir,  (
-jjj^jj  yıdhlanur -  yıdhlanm ak). 
iŞ '^ji Y a  z  1
1
  n  d  ı; 
tügün  yazlmdı  =  düyün  açıldı».  Baş-
qası da  belədir, 
-j ^ ^  yazlınur -  yazlm mak).
i Ş ^ j i  Y ü z 1  ə n d  i;  « (^ ^ jj 
Jl  ol  m anqa yüzləndi  =  o,  üzünü mənə 
tərəf çevirdi».
Jiljj Y ü z 1 ə n d i; 
jl  ər yüzləndi  =  adam xalq yanında hörm ət
sahibi  oldu».  A dam lardan  bir  xidmət  tələb  etdikdə,  yenə 
bu söz işlənlir,  (•^UUji - j ^ J İ  yüzlənir  -  yüzlənmək).
Y  a  ğ  1  a  n  d  ı:  «<^Lj 
yağlandı  nənq  =  nəsnə  yağlandı,  yağ
sürtüldü»,  (jUjj*:) -jjjJij yağlanur -  yağlanmak).
^  
Y  u  w  1  u  n  d  ı:  «<-S^‘Lj cs-iiJİj yuwlundı  nənq  =  nəsnə  yuvarlandı»,
( jUjläi  - jjjlij  yuw lunur -  yuwlunak).
( j ' ^ j i   Y a r m a n d ı :   « j ^ j i  
ər  tam ka yarm andı  =  adam   diva-
ra dırm andı»,  (jUj^^ji- j j ^ j i  yarm anur-yarm anm ak).
Q ayda;
Divanü lüğat-it-türk
_______________
İki  hərfli  hər  hansı  təsirli  bir  fe’lə  J  1  hərfı  artınldığı  zam an  o,  təsirsiz, 
yaxud  məchul  fe’lə  çevrilir.  Bu  barədə  yuxarıda  məlumat 
vermişdik.
Təsirli  bir fe’lə  n  artırıldığı zam an  təsirsiz olur.  Bu,  ərəbcəyə  də uyğun- 
dur.  Məsələn,  ərəb  dilində  «qapmı  açdı»  demək  üçün  « 
vM'  fətəhə  əl-bab»  deyilir.  Bu  fe’l  təsirlidir.  Həmin  sözə 
ö  
n  hərfı əlavə edilərək  «vWjl 
infətəhə əl-bab  =  qapı  açıl-

120
M ahm ud Kaşğari
dı»  deyilsə,  artıq  fe’l  təsirsiz  hala  keçmiş  olur.  Bir  adam  
bir  şeyi  qırdığı  zam an 
kəsərə  ər-rəculu  əş-
şey»  deyilir.  Şey  qınlsa,  on d a 
inkəsərə»  deyilir.  Bu
dildə  [türkcədə]  « 
d s ^  J   ər  tüg ü n   yazdı  =  adam   dü-
yün  açdı»  cümləsindəki  «yazdı»  fe’linə    n  lıərfı  artırıl- 
maqla 
tügün  yazlmdı»'^^  deyilir  ki,  «düyün
açıldı»  deməkdir,  ö  n  hərfi  əlavə  edilm əklə  fe’l  təsirsiz 
olmuşdur.
F e’lə 1 hərfı artınlaraq 
tügün  yazıldı=düyün  açıldı»  deyilir.
Sözə  J   1  və  L)  n  hərfləri  əlavə  edilsə,  fe’l 
yazlmdı»
olur, bu da «öz-özünə açıldı» dem əkdir.
Yenə  eyni  şəkildə  « U '^ 
  ər  topık  yuwdı»  deyilir  ki,  «adam   top 
yuvarladı» deməkdir.  Sonra «<İ-iÖj 
topık  yuw uldı  =  top 
yuvarlandı»  deyilir.  Burada  fe’l  m əchuldur  və  to p   başqası 
tərəfmdən  yuvarlanmışdır.  T op  öz-özünə  yuvarlansa,  o 
zaman  sözə  ü   n  hərfi  əlavə  o lu n araq  
yuwlundı»
deyilir.  ü 
1
 hərfindən sonra  ö  n artırılm azdan əvvəl bu fe’l 
iki cəhətdən təsirsiz idi.
Birincisi:  iş və hərəkət tanınm ayan,  nam əlum   bir  fail  tərəfindən  həyata 
keçirildiyi  üçün  fe’l  təsirsiz  fe’l  yerində  idi.  ü   n  hərfinin
'06 Burada nəsə bir dolaşıqlıq var.  Bəsim Atalay və Salih Mütəllibov  bu xüsusa diqqət 
yetırmişlər. Bəsim Atalay yazmışdır:  «Burada bir yanlışlıq olmalıdır.  «Tügün yazlındı» 
sözü səhvdir,  bunun doğru variantı «tügün yazmdı»  şəklidir.  «Yazmdı» fe’li təsirli olsa 
da,  ibarənin  gedişindən  anlaşıldığma  görə,  bu  fe’b   yalnız  n  hərfi  əlavə  olunmahdır. 
Oncə  «yazdı»  sözü  misal  gətirilir,  sonra  n  artırılmaqla  «yazhndı»  nümunəsi  verihr. 
Halbukı  «yazdı»  sözünə  n  hərfmin  əlavəsi  ib  bunun  «yazmdı»  olması  daha  təbiidir. 
Zatən  bir az aşağıda 1 hərfindən bəhs edilir və «yazhndı» şəkli  verihr.  O  halda  burada 
bır qarışıqhq vardır. Diqqət edilsin» (D LT III, s.
112
).
Bu məsələ ilə əlaqədar Salih Mütəllibovun qeydi belədir:  «Mahmud  Kaşğari fe’lə n 
hərfinm  qoşulması  barədə  izah versə də,  misalda  n  deyil,  -hn  şəkilçisi  ilə  yaranan  söz 
gostərılmışdır.  Ehtimal  ki,  müvafiq  misal  mətndən  düşmüşdür»  (TSD,  III  tom,  bet
Divanü lüğat-it-türk
121
yanm a  J   1  hərfi  artırılm aqla  fe’l  başqa  bir  failin  təsiri  ol- 
m adan  öz-özünə  yerinə  yetirildiyi  üçün  təsirsiz  idi.  Biz  bu 
barədə  y ux anda  «tsJ^  yuwdı»  fe’hni  misal  göstərmişdik. 
Bu  fe’l  iki  hərfii  və  təsirlidir.  O na  J   1  hərfı  əlavə  etməklə 
fe’l  «tsjSSj  yuwuldı»  şəklinə  düşür  və  başqasm ın  yuvarla- 
m ası  ilə  yuvarlandı  və  ya  öz-özünə  yuvarlandı  mənasma 
gəlir.  Bu  zam an  fe’l  üç  hərfii  və  iki  cəhətdən  təsirsiz  olur. 
B undan  sonra  J  1  hərfinə  ö  n  hərfi  də  artırıldıqda 
yuwlundı»  deyilir  ki,  öz-özünə  yuvarlandı  deməkdir.  Nə- 
ficədə «yuwdı» fe’li iki hərfiidən [y+w] üç hərfiiyə [y+w+
1
], 
sonra  d a  üç  hərflidən  dörd hərfliyə  [y+w+l+n]  keçir və tə- 
sirsiz olur.
Q aydalarm   çoxunu  salim  kitabında  vermişik.  Bu  fe’llərin  hamısında 
əmr,  ink arh q  və buna  bənzər şeylər orada  dediyimiz  kimi- 
dir.
D örd hərfiilər bölməsi  bitdi.

122
M ahm ud Kaşğari
Yüklə

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   29




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin