M uroj aat suzlar guru\i
Yüklə 25,34 Kb.
|
|
1.1. Son-sarindoshlik maydoniga doyr m uroj aat suzlar guru\i Inson jamiyatda, munosabatlar dunyosida yashaydi. Uzaro munosa- bat esa insonlarning bir-biriga murojaatida namoyon buladi. Bu murojaatning birinchi shakli onaga bulgan murojaat, ya'ni adrеsant gudakning adrеsat onaga bulgan murojaatidir; inson murojaati ana shundan boshlanadi. Sharеda, xususan, kadimgi xind falsafasi buyicha, butun koinottеb- ranishdan - eshitilmas sadodan vujudga kеlgan, u eshitiladigan buli- shi bilan suz paydo bulgan, unga esa bilim joylashgan.71 Kurinadiki, suz eshitilishi kеrak, buning uchun eshituvchi, ya'ni adrеsat bulishi shart. Dеmak, Shark falsafasida suzning vujudga kе- lish jarayoni va sharti xam kishilar orasidagi ijtimoiy munosabat lar bilan borlanadi. Inson x,ali tili chi^may turib murojaat shakli vositasini topish- ga majburiyat xis etadi. Xayot uchun kurashdagi bu murojaatning vosita- si suz emas, tovush - ma'noga ega bulmagan sadodir. Suzga ega bulmagan gudak ochlikni kondirish uchun dastlab onaga murojaat k,iladi - sado bеradi. Buni shartli ravishda onaga murojaat dеb atash lozim. Shuning uchun shartliki, ba'zi xrllarda ona urnida boshk,a shaxе bulishi xam mumkin. Kurinadiki, murojaat ifodalashning birinchi shaklida vosita sado, birinchi adrеsant gudak - farzand, birinchi adrеsat ayol - onadir. Murojaat ifodalashda ma'noga ega bulmagan sado kеyinchalik ma'no kasb etadi, suzga aylanadi, bu suz - «ona» suzi inson talaffuz etadigan birinchi ma'noga ega tovushlar komplеksi- dir.
Dastlab ota-ona va farzandlar nomlanishida kullanadigan suzlar bosh^a xar kanday bеgonalarga buladigan munosabatni ifodalash uchun xam kuchgan, umuman, notanish muysafidga «ota», yoshi ulug ayolga «ona» dеb murojaat k,ilingan. X,ozir xam sak,lanib dolgan bu odat ana shu tarixiylikning davomidir. Bu tarixiylikning turli omillari mavjud bulib, ularning birinchisi, umuman, insonda bir-biriga muroja at k,ilish e*tiyojiningx,ayotiy zarurat sifatida shartlanganidir. Ururchilik jamiyatida inson *ayoti jamoa bilan zich boglik, bulgan, undan ayro tushish muk,arrar ulim dеb karalgan. Shu tufayli inson uz ururdoshlarini bilishga majbur edi. Chunki budavrda k,on-kardoshlik birinchi darajali a^amiyat kasb etgan, shuning uchun x;ar bir kishi uz ururdoshini, agar u vafot etgan bulsa kam, bilishi zarur, ulganlar rux;i *am pano* buladi.72 Ururdan ajralishni mukarrar ulim x,isobla- gan *ar bir inson bеgonalarga munosabatida x;am ururchilik maydoni- ga kiradigan suzlarni ishlatgan. Mana shu sarash ota, ona, aka, uka, opa, singil, toga, xola, amaki, bobo, momo suzlarining murojaat shaklida faol vosita bulish omilidir. Ururchilikda ota tomon, ona tomon tushunchalari mavjud. Ururchilik jamiyati k,arashlariga muvofik, ona bolalar uchun uz sanalgan, ota «uz- lashgan», ya'ni kondoshlikda uzok„ bеgona ^isoblangan, krndoshlik ona tomondan yuritilgan, ota uz farzandidan kura opa-singillarining bolalariga k,ondosh sanalgan. Shuning uchun ururchilik jamiyatida ona- siz kolgan farzand, birinchi navbatda, togaga, ya'ni ona ururiga man- sub x;isoblangan. Shu fikrdan kеlib chi^ilsa, ururchilik maydoniga doyr suzlar ora- sida ona tomon urur nomlarini ifodalovchi suzlar ax;amiyatlirok: amakidan TOFa yak,inrok;ekan, «toga» murojaat shakli faol kullanishda bulgan, bu faollik amakidan oldin togani tanishdan va unga muroja- atdan boshlangan. Ururchilikka doyr suzlarning murojaat shakli sifatida kullani- shi, ya'ni bеgonalarga nisbatan *am ishlatilishining yana bir omili mavjud til birliklariga yangi ma'no yuklanishidir. Chunki tafakkur rivoji til rivojiga nisbatan tеzros kеchadi.73 Shu sababli tayyor matеrialga yangi ma'nolar yuklanavеradi. Shuning uchun ururchilik tu- shunchasini ifodalovchi suzlar funksional jix;atdan kеngaygan, umu man, insonlar orasidagi munosabatni ifodalovchi murojaat shakli vazifasida kullana boshlagan. Xozirgi uzbеk adabiy tilida kon-^ardoshlik ifodalovchi suzlar suzlashuv va badiiy nutk; uslublarida faol kullanadi: O talar boladan ranjisa ozrok,, Goxida shundayin suzni dеydilar: - Bolam, kеksalarni k,adrla kuprok, Boеlab kushan emas bizni dеydilar. Kеksa dilingizga tushmasin titrok,, O talar, chaykalib turibdi olam. Siz bolalarni kadrlang kuprok, Boеlab kugan emas bolalarni x,am. (A.Oripov) Shuni *am ta'kidlash kеrakki, murojaat shakli xalkning uzligi- ni anglashi kay darajadaligini kursatuvchi mеzonlardan biridir. Inson dastlab uzligini anglaganda uzini «inson emas»ga karshi kuy- gan. Sung «uz odam»ligini anglatib turishi uchun doimiy epitеt nom- ni atokli ot sifatida olgan: urug nomi shaxsga bеrilgan. Uzbеk, /fa- zok Kirgiz, Uzgan, Mingboy kabi uzbеk ismlari shu k,arash max,sulidir. Barkarorlashgan bu udum taxalluslarda davom etgan: Fargoniy, Andi- joniy, Marеiloniy, Xorazmiy va x;okazo. Notanish kishilarga murojaat kilganda kondosh-uruyachilik atama- larini kullash, umuman, insonga tur sifatida mansublik tufayli *am yak,in olishni kursatadi. Murojaat kiluvchi adrеsantning niyatida x,am shu karash mavjud buladi; amma, xola, tora, amaki, aka, uka, opa, singil adrеsatni uziniki x,iso6lash, uzini esa adrеsatga, uning urugiga man- sub dеb karashni aks ettiradi. Ancha-muncha savobim xam bordir, uldimi! Karasangiz bular edi, amaki. (A.Oripov) Kеltirilgan parchadagi «amaki» suzi murojaat sifatida jannatga x,am, duzaxga x;am yul yuk, x,isoblangan, arosatda muallak, dolgan yigit tomonidan tarozibonga nisbatan kullangan, tarozibonning unga *еch kanday kondoshlik alok,asi yuk, kolavеrsa, u farishtalar kavmidan, lеkin yigit unga amaki dеb murojaat kiladi, uziniki x,isoblaydi. Said A*madning«Sarguzasht»x,ikoyasida *am shunday x,ol kuzatiladi: «lablari kukarib, kuzlari katta-katta ochilgancha atrofga jovdirab» Karayotgan, dеyarli tulgok azobini tortayotgan x,omilador ayolni sеl yuvicb kеtgan kuprik urnidan zambilda kutarib utishgan yigitlar ol-
urugchilikka doyr suz bilan murojaat kilinadi: - Ogayni, yul buzuk,, utolmaysizlar. Baribir orkaga saytishga tugri kеladi. Savob uchun shu bеmorni tugruk/onaga tash lab utsangiz. (S.As- mad) Ogayni suzi, aspida, sarindoshlik bildiruvchi oga va ini suzlarining birikuvidan paydo bulgan. Urugchilik maydoniga doyr suzlar bilan murojaat etilmaganda murojaat ifodalovchi suzga egalik sushib kullash bilan ya^inlik va mansublik ma'nosi yuzaga chi^arilgan, «ega» suziga esa egalik sushil- maganda murojaat imkoni xam mumkin bulmaydi. Shoxlarningxam kungli, yoegam, Moyilekan shunday «k,ushik,»k,a. Voybuy, xonim, jon xazratim, nе kuylarga tushibsiz... Azizim, yulduzlar falakda baxtli, Insonuzsalbida - Yurakda baxtli... Gulim, «usha»larga uchma-uch ochil, Sеninguchun bugun boglar bush, ochil. (O.Matjon) Krn-^ardoshlik tushunchasini anglatuvchi suzlar kuchimi tabiiy dunyo prеdmеtlarini ifodalash uchun xam utgan. Kupgina mifologlar- ning ta'kidlashicha, «k,avmu ^arindoshlikdan boshk,a munosabatlarni tabiatga nisbatan xam kullagan. Ayrim odamlar guruxlari uzlari- ni u yoki bu xayvonlar, usimliklar, tabiat xodisalari bilan kon- k,arindosh dеgan tasavvurlari shundan boshlangan».74 1.2. Tеonimlar maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Insonning dastlabki murojaati, u uz ongli xayotini boshlagach, xo- miy totеmlarga, yaratguvchiga k,aratilgan. Murojaat shakli sifatida yaratguvchi nomi bilan boglik, suzlar, yaratguvchi nomi bilan boglik, ta'limot tushunchalarini ifodalovchi suzlar kullansa, bunday muro jaat suzlar tеmatik jixatdan tеonimlar guruxini tashkil etadi: Sеn taraxxum xil, Xudoе, bu 'otigxolatdakim, Mеni zoru dilbarimni forig ul-bol aylading. (Na vo iy) - Ey Parvardigor! Bu xaysarlikdan endi nе foyda? (O.Yo^ubov) - Osiymanmi? Yaratdingku mеni xam, xallok,, Dеya tunlar Tangrigajim sukut etardi. (A.Oripov) Kеltirilgan misollardagi tеonim murojaat shakllari bеvosita yaratguvchining uzini anglatadi. Bеvosita yaratguvchining uzini ang- latmaydigan, lеkin tushunchaviy maydon buyicha shu doiraga kiruvchi kuplab suzlar borki, murojaat shakli sifatida kullanganda ular *am tеonimlar guru^iga tushadi: Kunglim ar bulmasa vobasta, tongermas, ey shayx, Bormu oxir bori olam aro vorasta kungul? Chik,di jon bilmay maxomin, mujdaе bor, ey Masix Kim, k,ayu manzildadir mеxri jaxongardim mеning? (Navoiy)
Boshdan-oyok ok, xarirga uralgan ey farishtam, Rubarumga kеlib tursang, golibdirman xar ishda. (Y.Sulaymon) 1.3. Mifonimlar maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Mifonimlar tarixiy ji^atdan tеonimlar bilan bir bulsa x;am, kisman ulardan far^lanadi. «Mifologik» suzi ifodalovchi tushuncha «tеonimik» suzi anglatadigan tushunchadan kеngrok, tеologiya mifolo giya doirasiga sigadi, lеkin mifologiya tеologiyaga sigmaydi - tеolo giya mifologiyadan unib chi^an. Dеv, ajdaxo, ajina, ozigshi, alеasti, afsungar, pari kabi suzlar mifonimlarni tashkil etadi:
Ey pari paykar, nе kilsang kil, sanga buldum, sanga. (Navoiy) Ofarin, afsungar! Ishondim - buldi! Buyuk san'atingga butkul bеrdim ta n! (O.Matjon) Mifologik shakllar turli marosimlarda x,am kullangan. Masalan, uzbеklarda yo m tr cha^irish marosimi mavjud bulib, u un-un bеsh ayol tomonidan utkazilgan. Murojaat vositasi kushik, «kushi^da yomgir ilox;i Suеt xotinga iltijo kilish, uning shaxsiyatini uluglash еtakchi- lik k,iladi. Shuning uchun u kuyidagi na^arot bilan boshlanib, xuddi shu nakorat bilan yakunlangan: Suеt xotin, sulton xotin, Kulankasi maydon xotin». («Uzbеk xal k ogzaki poetik ijodi») Yovuz ru^larga buladigan murojaat xam mifologik murojaatlar doi- rasiga kiradi. Masalan, kinna yuyishda ana shu rux^arga murojaat k,i- lingan, lеkin bunda konkrеt nom yuk. Kuz tеkkanligi tufayli kasal bul- ganlar kinna k^linganda salbiy lеksikon orkali kasallik kuvilgan: Xa, chi>s badbaxt, chik, Chikmaganingga kuymayman. («Uzbеk xalk ogzaki poetik ijodi») Kеltirilgan misoldagi «badbaxt» yovuz rux;ni bildiradi. 7.4. Tabiat sodisalarini an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Ibtidoiy insonning eng kup murojaati tabiat xdsisalariga bul- gan. Uzini tabiatdan ajratmagan, ajrata olmagan inson butun borlik ustidan mifologik tafakkur buyicha x;ukm chikargan - mavjud bulgan *ar bir narsaga joni, ongi, mak;sadi bor dеb karagan. Tabiiy kuchlarga nisbatan ni^oyatda ojiz bulgan inson doimo x;adik va kurkuv ichida yashagan. Uning x,ayoti tabiat in'omlariga boglik, bulgan; mul-kulchilikva k,ax,atchilik tabiatning xoxish-istagi, yaxshi kursa bеradi, yomon kursa yuk,. Yaxshi kurinish iltijo, ibodat va, nixoyat, asta-sеkin atash - baxsh etish tushunchalari kurbonlik bеrishni shakllantirgan. Bu jara- yon, albatta, tabiat, tabiat xod i sala riga murojaat bilan birga kеchgan: Mеnxuduldim, ey sabo, kunglimni kursang kuyida, Chikma andin dеb nasixat kilgasеn zinxor anga. (Navoiy) Kеltirilgan baytdagi murojaat suz - «sabo» badiiy matnda jon- lantirish bilan kullangan. Bu fikr, bu karash - xrzirgi ilmiy va badiiy-estеtik tafakkur maxsuli. Lеkin mifologik tafakkur egasi xakikatan xam shunday dеb bilgan va ishongan, chunki uning nazarida xar bir narsa jonli va ongli. Endilikda bu xolatga poetik dеtal, po etik obraz dеb k,araladi. Ba'zi gеografik atamalar xam jonlantirilib, yuk,oridagidеk poe tik planda kullanadi. Aslida, tarixan ular xam mifologik tafakkur tarzi bilan boglanadi. Xrzirda esa badiiy vazifa bajaradi. A.Ori- povning «K^sam dara» nomli shе'ri buning misolidir. Shе'rda xal^- ning ijtimoiyfalsafiy, milliy-ruxiy karashlarini kursatuvchi afsona K^sam dara tilidan xikoya k,ilinadi. Bu afsona oldidan ukuvchi ana shu romantik vaziyatga tayyorlanadi - daraning surati chiziladi: Bunda na sush, na birjonivor, Va na shamol kursatar k,ora. Afsonalar suylaydi takror Mеning chanxok, dilimga dara. (A.Oripov) Sung afsona boshlanadi. Afsona xikoya kilib bulingach, lirik kax- ramon-muallifning daraga murojaati boshlanadi: Kasam dara, kеzdim saxningda Kiprikdagi yoshday omonat. Kasam dara, sеning bagringga Kasam ichgan tusharmish fak,at. (A.Oripov)Shе'rda afsona *am, K,asam dara x,am poetik dеtal sifatida kullangan. Kuyidagi ikkilikda «shamol» suziga murojaat kilinishi x,am poe tik vazifa uchundir: Sеn esding - ochildi yorningjamoli, O, yurtim shamoli, yurtim shamoli. (A.Oripov) Lеkin kadimda bеvosita shamolning uziga murojaat k,ilingan. Mi- fologik tafakkur egasi shamolga murojaat ^ilib uni chak,irgan. «K,a- dimgi turkiy xalk^arda shamol x;omiysi kеksa ayol sifatida tasavvur k,ilingan. Kеyinchalik shamol ona ma'nosini anisrokifodalash uchun «choy» suziga «momo» suzi kushilgan. Ma'lum buladiki, «Choy momo» sha mol ona ma'nosini anglatadi va bu atama uzbеklarda *;am shamolni jonli narsa sifatida tasavvur k,ilishga, unga x;omiy kuch - kеksa ayol- ning faoliyatidan iboratxdsisa sifatida k,arashga asos bеrgan... Choy, Choy, Choy momo, Choy momosi ulibdi, Ugli еtim k,olibdi, Bosa-bosa bеringlar, Bosilib k;olsin bu shamol». («Uzbеk xalk, ogzaki poetik ijodi») Uzbеk foliklorining bolalar kushi^larida bеvosita «shamol» su ziga murojaat k,ilinadi. Bu tip Kytuwiyiap «yalinchok,» kushik^ar dеb yuritiladi. Shamol, shamol, Bagring kamol. Onagni suv olib kеtdi, Otangni suv olib kеtdi, Esa kolsangchi! («Boychеchak». Bolalar foliklori) Bolalar folikloridan kеltirilgan kushivda mifologizm mavjud, shamolga jonli dеb k,araladi va murojaat k,ilinadi. Lеkin busiz x;am bolalar uzlari aytgan kushi^mazmuniga ishonadilar.Табиат х;одисаларига нисбатан халк, карашлари, ижтимоий фикр- ларнинг илдизлари жуда к,адим даврларга бориб та^алади. 7.5. Цайвонот оламини англатиш майдонига дойр м урож аат сузлар гуруци Хайвонот оламига мурожаат х;ар бир хал^нинг мурожаат килинаёт- ган ^айвонга булган миллий к,арашларидан келиб чи^ади. Бу жих,атдан барча хал^ар, жумладан, узбек халк,ининг х,айвонларга нисбатан му- рожаати икки хилдир: 1. Хрмий деб саналувчи х;айвон - культга мурожаат. 2. Инсон мех,натини енгиллатувчи ишчи ^айвонга мурожаат. От инсоният томонидан хонакилаштирилган илк ^айвонлардан са- налади. Шунинг учун дунё халк^арининг отга булган муносабати бир- биридан унча фар^анмайди. От - содик, вафоли дуст. Купгина географик атамалар *ам шундан далолат: Олот, Зариасп, Ха- зорасп. Демак, от туркийларда мук,аддас х,айвон - культ, инсон ме*на- тини енгил цилувчи йулдош, йигит рурурини тутиб турувчи жанговар дуст. От тасвири х,амда унга мурожаат ана шу жих;атларга асосланади. «Алпомиш» достонида шундай тасвир бор: Барчиндан хабар олиб келган чопарлар Бойбуридан «Барчин учун юбормайман боламни» деган жавобни эшитишиб жунаб кетишгач, таблада бокувда булган Бойчибор безовталанади - у Барчиндан келган чопарларга, Барчин- га булган Бойбурининг салбий муносабатини билади. Пойгада Бойчи- борнинг кулогига борган Барчиннинг «курх;айт» деган товуши унинг Бойчиборга мурожаатидир: Йиглатмагин Барчин гулдай бебахтни, Курруё кур хойта, турамнинг оти! («Алпомиш») «Олапакким» куширида от содик, йулдош, йигитнинг Fyp ypn сифати да тасвирланади ва унинг сифатий белгилари тавсифланади. Кушик,- нинг х,ар банди охирида унга мурожаат к,илинади: Йурганг мени хушнуд этган, Чухо, тулпор Олапакким. («Гулёр». Фаргона кушиклари)Xullas, otga bulgan murojaat, birinchi navbatda, kulit x,ayvonga, sung mеx;nat, jang *amda bax;s-olishuv vositasiga bulgan murojaatdir. Murojaatning asosini ana shu ijtimoiy mazmun tashkil etadi. Xalk,ogzaki ijodiga mansub mеx;nat kushiklarida uy x;ayvonlariga murojaat kilish orkali mavjud *ayot, turmush tarzi xam bayon etila- di. Bu kiyofalantirilgan bayon, ya'ni mavjud turmush va xayot tarzining jonli tasviridan iborat buladi. Bayon tushuncha orkali rеallashadi. Tushuncha umumlashgan, bir ma'noli, abstrakt tarzda gavdalanadi, tas- vir esa obrazga suyanadi, obraz xamisha kup ma'noli, individual, moddiy va kiyofali buladi. Kush va yanchish jarayoni tasvir etilganda akl va tuyguga yunaltiri- ladi. Tushuncha aklga karatilgan bulsa, obraz xistuyguga karatiladi. Murojaat shakli, ayni damda, *ar ikkisini ifodalashda katnashadi. Bu bilan umumiy planda ijtimoiy xayot, insonning x,ayot tarzi uz kiyo- fasiga ega buladi. Uro^urmok, - OLMOK'SOLMOK Kush xaydamok, - bormo^-kеlmok,, Xammasidan k;iyin ekan, Ey xukizim, ruzgor kurmok Turtlikda kushchi uz dardini xukiziga bayon etadi. Budardini muro jaat shakli orkali ta'kidlaydi: Xukizginam, buyniginang ezildi, Kuzginangdan yoshlar k,ator tizildi. Buyinturuk bilan omoch tortm asang, Sеning bilan mеnga gurlar kazildi. («Uzbеk xal k ogzaki poetik ijodi») Kuyidagi turtlikda murojaat ob'еktmdan birmuncha konikish mav jud, ayni damda, murojaat ob'еkti tirikchilik vositasi - *ayot man- bai sifatida x;am tavsiflanadi: Tutakkuldautinch bor, Kozon-k,ozon suting bor, O tli molim, xush-xush, Zotli molim, xush-xush. («Boychеchak». Bolalar foliklori)Yangi davr adabiyotida *am x;ayvonot dunyosiga mansub suzlar muro jaat ob'еkti sifatida iullanganda davr bilan borlik ijtimoiy mu- nosabatlarni, zamonning rux,iy-ma'naviy mazmunini ifodalash uchun xizmat k,ilishi nazarda tutiladi: Yuk, sеn axtarmassan toglardan makon Va na guzalliginguchun shuxrat-shon. Sayyodjabri sеnga bеrmagay omon, Sеn xam oiiismisan yoki, oxujon. (A.Oripov) Shunday k,ilib, x,ayvonlarga bulgan murojaat shakli mavjud ijti moiy *ayot bilan, uning mazmuni bilan zich botanadi. 7.6. Parrandalar nomlarini an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Parrandalar murojaat uchun ob'еkt bulishi x,am mifologik tafakkur bilan boglanadi. Bu ji^atdan xalk orzaki poetik ijodi namunalari kup- lab matеriallar bеradi. Foliklor mifologizm bilan zich alo^ador bulganligi tufayli x;ayvon va parrandalarga x,am inson kabi karaladi. «Alpomish» dostonida roz bilan alo^ador mifologik epizod bor: Alpomish zindonda yotganda bir yaralangan roz zindonga kulab tushadi. U Alpomish kumagida uziga kеlib, tuzalib, yaralari bitib, uchadigan buladi. Alpomish uz yurtiga xat bitib, uni еtkazishni rozdan suraydi. Unga murojaati kuyidagi misralarda takrorlanib turadi: Gul bup k,oldi Barchinoyday sarvinoz, Arzimni yorimga еtkaz, yolgaz goz. Bir singlim bor mеning bilan emikdosh, Singlimga arzimni еtkaz, yolgiz goz. («Alpomish») Foliklorga doyr bolalar kushiklarida *am parrandalarga muro jaat kilinadi: - Turna... ark,on sol! Chuntagingga talion sol. t{aldirgoch, goch-goch, Eshigingni tеzrok och. Abduraxmon savdogarning Ikki kizi bor, bеdanam, Yaxshisigauzum bеrib, Yuzidan upsang, bеdanam. Yomoniga a ta l a bеrib, Korniga tеpsang, bеdanam. Xay-xay, chu mchu k, jajji kush, Shoxda turmay pastga tush ! («Boychеchak». Bolalar folikpori) Mumtoz adabiyotda kuprok bulbul murojaat ob'еkti sifatida kеla- di: Ajdaxo ogzi bil utlugkim ochibtur kosdingga, Munchakim voliksеn, ey bulbul, guli xandonuchun. Rangе yuktur chun kizil guldin sanga, ey andalib, El kulogin asru kup yolkitma faryoding bila. (Navoiy)
Mumtoz shе'riyatda kabutarga murojaat bulbulga nisbatan kamros: Ey kabutar, vosil uldim, noma kеlturmakim, kuy Kim, karimi lomakonda maxram emas Jabroil. (Navoiy)
Kеltirilgan misollarda murojaat ob'еkti sifatida bulbul x;am, kabutar *am poetik mak,sad uchun xizmat kilgan. Kurinadiki, bu urinda murojaat ob'еkti poetik obraz. Mifologik tafakkur, mifologik karashlar tufayli va ularning ma^suli sifatida miflar vujudga kеlgan. M.Myullеrning ta'kidla- shicha, til inson ijodiy ak^-idrokining birinchi bunyodidir, dast- labki davrda suz vujudga kеlgan bulsa, kеyingi davrda dialеkt va la>9kalar shakllangan, bu ikki davrdan sung mif vujudga kеlgan.Miflar davrida xali inson uzini tabiatdan tula ajrata olmagan, shu- ninguchun mifologik kaxramonlarga kupincha tabiat kuchlari tomoni- dan yordam bеrilgan, kеrakli paytlarda, extiyoj turilsa, kaxramonlar xayvon va parrandalarga aylana olganlar.76 Tabiatdan tula ajral- magan inson xayvon va parrandalarga murojaat kilganlari singari jismlarga, jumladan, toshga xam murojaat kilganlar. «Yoriltosh» er- tagi buni dalillaydi. Shu jixatdan kеlib chik,ilsa, fizik jismlarga murojaat tipi xam aloxida guruxni tashkil etadi. Birok ular asosan kuchma ma'noda kullanadi. 7.7. Usimliklar dunyosini an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Jonli mavjudot sifatida murojaat k,ilish iltijo, yolvorish ma'- nolari bilan boglanadi. Shu jixatdan isirikka murojaat shakli bolalar foliklorida uchraydi. Dastlab isirik erkalatilib, uning nomi takrorlanadi, sung murojaat kilinadi: Isirich isirik, Chatnasin isirik. («Boychеchak». Bolalar foliklori) Kurinadiki, usimliklarga murojaat xam mifologik tafakkur bi lan borlanadi. Mumtoz shе'riyatda usimliklar dunyosiga munosabat asosan poetik obraz va dеtal sifatida kеladi. Bunda suz kuchma ma'noda kullana di. Lеkin murojaat ob'еkti bulib kеlgan prеdmеtni bildiruvchi suz mazmunan maydoni buyicha alokaga kirishish mumkin bulgan suzga borlanadi. Chunki sintaktik borlanish, odatda, maydondan chеtga chik,- maydi: Gadoyi vasling erur bulbul, ayla rax,m, ey gul Ki, bir k,aror ila k,olmas gado tavongar x,am. (Navoiy)Murojaat ob'еktini kursatuvchi gul suzi jumladagi bulbul suzi bilan manti^an boglanadi. Mana shu boglanish ularni birmuncha rеal- lashtiradi. Lеkin bu suzlar fak,at nominativ planda kullangan emas, ularda poetik ma'no x,am mavjud. Aslida, bunday kullash bolalar foliklorida x;am mavjud. Unda bo lalar ob'еktga chindanam uzlariga bulgan munosabat singari muroja at k,iladilar: K ,atti k еrdan k,atalab chik,k;an boychеchak, Yumshok, еrdan yumalab chikkan boychеchak! Sеn bizlarning tungich guzal kizimiz, Vizga k,arab jilmaysangchi, x,oy chеchak! («Boychеchak». Bolalar foliklori) Boychеchakni uzlariga karab kulishini talab k,ilgan bolalar x;odi- saga rеal karaganlari tufayli kullarida tutib turadilar: Boychеchagim, boychеchak, Kulimda kup boychеchak. («Boychеchak». Bolalar foliklori) XX asr rеalistik adabiyotida x,am bu udum davom etib kеldi: K,orlar togin еnggan binafsha, Xavasim bor sеnga, binafsha. Porillab-porillab kurinding, ey gul, Xush buying ishsida intildi kungil. (Y.Sulaymon) Usimliklar dunyosiga murojaat mifologik, poetik va rеalistik shakllarda ifodalanadi. 1.8. Osmon jismlarini an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Osmon jismlari sifatida tasavvur kilinadigan sayyoralarga mu rojaat mifologik ijod davrida x;am udumda bulgan. Xozir bolalar foliklorida uning izlari sak^anganOymomojon, oymomo, Bizlarga kulcha tash la, Yangamga bacha tash la. («Boychеchak». Bolalar foliklori) Mumtoz shе'riyatda oy, kuyosh, yulduz va bosh^a konkrеt nom bilan ata- luvchi sayyoralar asosan kuchma ma'noda kullanadi: Ajoyib tiyradur xajrim tuni, ey mеxri yuk moxim, Magar sovurdi ishsing urtaganlarning kulin ox,im. Ey kuyosh, nеvchun koshingdin soyadеk surdung mеni? Ravshan aylabjumlai olamni, kuydurding mеni. (Navoiy) Osmon jismlarini bildiruvchi suzlar kuchma ma'noda muro jaat shakli sifatida kullanganda, asosan, yor ma'nosidagi tushun- chani ifodalaydi. Yuksaklik, buyuklikka loyi^lik, bu loyikumkka erishish, poklik, bokiralik kabi ijtimoiy, rux;iy-ma'naviy ka- rashlar A.Oripovning kuyidagi shе'rida uzining tugal ifodasini toptan: Charxurar erdim fazoda, yulduzim yuldosh edi, Yulduzimga tеrmulib, yulduz kuzimda yosh edi. Dеr edim: - Jon yulduzim, vaslingga bir еtkaz mani, Dеr edi: - Kuk sеvmagay sеnday gunoxkor bandani. Charxurar erdim fazoda, yulduzim yuldosh edi, Yulduzimga tеrmulib, yulduz kuzimda yosh edi. Dеr edim: - Tush, yulduzim, yuksa, zaminga sеn uzing, Dеr edi: - Xush kurmagay tashvishli еrni yulduzing. (A.Oripov) Osmon jismlari, aslida, koinotda suzib yurgan sayyoralardir. Ular orasida ona sayyora - Еr x,am bor. Murojaat ob'еkti sifatida kuprok, badiiy asarlarda kеladi: Mеn %am biruglingman, ona sayyora, Bagring mеn uchun xam xoki pok bulsin.
Manglaying ok bulsin, yarkirok bulsin. (A.Oripov) 1.9. V as t an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Bunday suzlar guruxiga yil fasllarini bildiruvchi suzlar xam ki- radi: Kaеrga karasam, kirovlar marjoy, Buеrga tеzrok kеl, bax;orjon! (Y.Sulaymon) Vak,t bildiruvchi suzlarga davr mazmunidan kеlib chik,ib katta ijtimoiy ma'no yuklanadi. Shu jixatdan ilmiy-tеxnika ink,ilobi bilan borli^xolda murojaat shakli sifatida kullanadi: Asrim, samolarda yokolding chirok;, Yulduz kilib otdinguzni. Kuzgata olmadingurnidan birok Askar еlkasida turgan yulduzni. (A.Oripov) A.Oripovning «Xush kеlibsan, yangi yil» shе'ridagi «yil bobo» utayotgan eski yilni anglatadi. Bu ma'no shе'r sarlavxasidan, shuning- dеk, «yil» suziga kushilgan «bobo» suzidan anglashiladi: Sеni aslounutmagay dil, Xayr endi, xayr, yil bobo. Simobdayin tipirlar kungil, Yangi yilga endi marx,abo. (A.Oripov)1.10. D ustlik an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Bu gurux,ga kiruvchi murojaat suzlar bolalar folikloridan bosh- lab murojaat shakli sifatida kullanadi: Ishimga bir bok,, Yul bu, x,еy urtok,! Ergash, Ergash, ergashamiz, Xoi urtok^kon, xushyor bul! Oylar oydin bulibdi, dugona, Uynagingiz kеlibdi, dugona. Yoki onangiz kuymaydimi, dugona, Mushtdеk k,orningiz tuymaydimi, dugona? («Boychеchak». Bolalar foliklori) Mumtoz shе'riyatda, aynik,sa, Navoiy razallarida «rafik,» suzi x,am kеng istе'molda bulgan: Yuzida tеrni kurubulsam, ey rafik„ mеni Bu bog tomida gar ignadin tikan kilgil. (Navoiy) Bu maydonga daxldor suzlar fak,at dust, urtok, dugona, rafik suzla- rigina emas, shu ma'noni ifodalovchi boshk,a suzlar kam bulishi mum- kin: - Sеnulmaysan, sadrdonim... Omon bul, dustim. (S.A*mad) Dustl i k-urtok/1 i k lеksikonidan «urtok» rasmiy uslubda ^at'iy barkarorlashgan bulib, bu jarayon XX asrning ikkinchi unyilligiga tugri kеladi. Xozirgi uzbеk adabiy tilida karbiy unvon oldidan bu suz murojaat shakliga kushib kullanadi. 1.11. Kasb-sunar an gl atish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Murojaat asosida ijtimoiy munosabatlar aks etar ekan, albatta, turli kasb egalari bilan bulgan uzaro mulokotda bеvosita shaxsning kasb-kori bilan atab *am murojaat k,ilinadi. Bunda murojaat mazmuni intonasiya or^ali ifodalanadi. Masalan, bir kasb egasiga bulgan murojaatda ta'na-dashnom, yolvorish, samimiy maslax,at yoki minnat- dorlik ifodalanishi mumkin. Kuyidagi misollarda ana shunday maz- mun uz ifodasini topgan. Kular, ey bogbon, xar guncha guyo Ki, yufildur xazondin gulistoning... (Navoiy) Mеning dеxkon bobom, andak orom ol, Kuyosh buroviga olgan palla bu... - ...Muxabbatdan suz ochgandingukun sеn, tabib, Lеkin shuniunutdingki, mеn xam muslima... ...Nеga xizmatingiz kilmay kuvonib, Ey aziz muallim, ustodi avval... (A.Oripov) - Kur odamga tun bilan kunning nima farki bor, doktor? - dеya oldim, xolos. (S_A*mad) 1.12. U nеon ma'nosini an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Kishilarning jamiyatda tutgan urni turli nomlar bilan murojaat kilishni kеltirib chi^argan: amir, tak,sir, mavlono,jonob kabi suzlar ana shular sirasiga kiradi. Kеyingi davrda bir sator ^arbiy unvon bilan boglik suzlar rus tilidan, rus tili ork,ali boshk,a tillardan kirib kеldi: sеrjant, michman, starshina, lеy tеn at, kapitan, mayor va ^okazo. Uzbеk tilida amir, afandi suzlari egalik ^ushimchasi ^ushilgan >^olda murojaat uchun kullanganda amirim, afandim tarzida, makeup, mavlono, janob suzlari birlamchi shaklida murojaat uchun sullangan: Tak,sir, agar ruxеat bulsa, bir savolim bor, Umrim uti b ilk martaba suz surashim bu. (A.Oripov)Uzbеk tilida, odatda, unvon bildiruvchi suzlar k,atoriga doim xam kiritilavеrmaydigan suzlar borki, ular nutkda unvon maydoniga doyr suz sifatida kullanadi: Ustoz, tafiringga ta'zim kil bu kun, Bu kun extirom kil tolе koshida. (A.Oripov) Xozirgi uzbеk adabiy tilida xarbiy unvonlar, xukukni muxofaza kilish organlari tizimidagi unvonlar Еvropa tillaridan utib uz- lashgan suzlar orkali ifodalanadi: - Ggnеral, - dеdi Raximov, - agar Mirvaliga uxshagan yana utti zkir kta xujalik raxbari bulganda, kеchalari tinchuxlardim. - Uchtasini avval olganingiz esingizdan chikdimi? Xotirangizning ma- zasi yuk ekan, gеnеral. (SAxmad) Xozirgi uzbеk adabiy tilida amir, afandi, mavlono suzlari istе'- moldan chikkan, taksir, janob suzlari esa murojaat shakli sifatida kullanadi. 7.73. Jismoniy bеlgi an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Murojaatda inson tashki kiyofasi xamda jismidagi ma'lum bеlgilar, xatti-xarakatlar yusini bilan 6 o r l i k kayta nomlovchi suzlar guruxi xam kullanadi. Pakana, novcha, bakalok, burgut, pochin, tupponcha, yogoch, kukkuz, chulok kabi suzlar ana shu guruxni tashkil eta di: - Odamning kapalaginiuchirib yubording, pakana! - dеdi еngil tortib. - Sеnga gapni kim kuyibdi, kallaxum! - Shoira burnini kiyshaytirib eshikni yopdi. - Kora amma, ichingizda nima bor? (UXoshimov) Bu guruxning yukoridagi suzlar guruxidan kеskin farklovchi jixa- ti shundaki, murojaat shakli sifatida xam, oddiy suzlashuvda xam ular xuddi luraviy ma'nodagi singari kullanadi. Buning omili ob'еkt-prеdmеtning kayta nomlanganidir.1.14. Lavozim maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Bu murojaat shaklida murojaatning ob'еkti shaxsning lavozimi buladi:
Xullas,urtok,rais, aylangiz imdod, Mеn sizga xok, gapni aytaman tikka. Kupirib yotibdi mеnda istе'dod, Mеni kabul kiling yozuvchilikka. (A.Oripov) - Balki, uch xissa oshirarmiz, rais! (U.^oshimov) «Kayofa yaxshiutiraman, dirеktor bolam, jonimdan tuyib kеtdim... Uzingizni bilmaganga olmang, dirеktor bolam». (SAxmad) 1.15. Inson tan asi nomlarini bildirish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Ey kuz, onsiz uzga yuz kurmakni kilmishsеn xavas, Xajr tigidinuyul yoxud Navoiydin uyol. Miskin Navoiy bеrsa jon, ey diyda, xar dam tukm a kon, U l xar nеcha k,ilsa figon, sеn asragil zinxor dam. (Navoiy)
Mumtoz shе'riyatda nisbatan kuprok «yurak» suzi murojaat ob'еk ti sifatida kullanadi. Bu suz konkrеt prеdmеtni bildiradi, unga ma'nodoshlik buyicha kungil, dil, k,alb suzlari sinonim bulganligi tu- fayli ular >^am murojaat ob'еktini ifodalovchi suz sifatida faol kullanadi. Kungil kuprok murojaat ob'еktini ifodalash uchun ishla- tiladi, x;atto ba'zi gazallarda bu suz radif bulib kеlgan. Masalan, Alishеr Navoiyning yigirma tomlik mukammal asarlar tuplami bi rinchi tomidan joy olgan kofiyasi «l» x,arfi bilan tugovchi suzlardan iborat kirk TURT gazaldan oltitasining radifi «kungil» suzidir. Turt yuz kirkinchi gazalning matlasi kuyidagicha:Gar еtar aеyordin yuz mingjaroxat, ey kungil, Chunki erur yor uchun bor ayshu rox,at, ey kungil. (Navoiy)
Kuz, kungil suzlarini uyushtirib murojaat ifodalash x;am mavjud, bunday uyushtirish asosida x,ar ikki suzdagi ruxiyma'naviy umumiy- liklar yotadi. Odatda, kuz bilan kuriladi - kuz kurish vositasi, shu- ningdеk, kungil bilan kurish xasida x,am muayyan tushunchalar mavjud, bu, aslida, missiy bilish bilan boglanadi, poetik ifoda tufayli kungil bilan kurish tushuncha sifatida shakllangan. Shu asosda «^alb kuzi» ifodasi x,am bark,arorlashgan. Bunday k^rash dunyoning boshk,a xalklarida x;am kuzatiladi, xususan, Tibеt buddaviylarida «uchinchi kuz» tushunchasi mavjud. Uchinchi kuz - ru^iyat kuzi, u butun koinotga k,a- ratilgan buladi va butun koinotni kuradi. Ta'kidlash kеrakki, ut va suv k,arama-^arshi kutblarga mansub bu- lish bilan birga, ayni damda, shu k,arama-^arshilik tufayli bir may- donga tushadi x,am. Kurish nе'mati ut va suv ittifo^igidan dеgan i^a- rashlar x,am mavjud. Alishеr Navoiyning kuyidagi baytida bir butunning, ya'ni bir tananing ikki unsuri, ulardan biri ut, yana biri suv ekanligi kuz va kungil bilan boglanadi: Suvuut ichra siz, ey kuzu kungil, Toul oy oraziga xayronsiz. (Navoiy)
Inson tanasi a'zolari nomlarini bildiruvchi kosh, lab, zulf kabi suzlar murojaat ob'еktini ifodalab kеlishiga dalillar kup, lеkin kuz va kungil nisbatan faolrok. Bu k,atorda yana bir jix,atga e'tibor ^aratilishi zarur. «Alishеr Navoiy asarlari izox^i lugati»da bеri- lishicha, «ashk» suzining uchinchi ma'nosi «kuz»dir. Bu ma'noni angla- tuvchi «ashk» suzi bilan birga kullanadigan kirk, bеshta suz kushilma- si bеriladi. Ularning x,ammasi kuz yoshi bilan borli^ tushunchalarni ifoda etadi: ashk daryosi, ashk bax,ri, ashk durlari, ashk yomguri, ashk nola- si, ashk gavxari. Shunday kushilmalardan biri - ashki jigargun murojaat shakli si fatida kullangan:Ajab la'lеsеn, ey ashki jigargun, Ajab yukkim, erur gam togi koning. (Navoiy) A.Oripov shе'ridan olingan kuyidap/i misralarda «tan» suzi muro jaat ob'еktidir: Еrda kolgan, o, tanim manim, Uzbеkiston - Vatanim manim. (A.Oripov) 1.16. Jins an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Uzbеk tilida jins anglatuvchi lеksik-sеmantik maydon doirasiga kiruvchi suzlar murojaat shakli sifatida jonli suzlashuv nutk,ida kuprok kullanadi. Notanishlarga x;am murojaat kilinganda taxminiy yoshdan kеlib chikib urugchilik lеksikoniga oid suzlar kullanavеra- di. Aka, uka, opa, singil, yosh nisbatan anikrok, tuyulganda TOFa, amaki, xola, amma kabi suzlar murojaat ob'еktini atash uchun kul kеladi. Shu- ningdеk, yana bir kator suzlar borki, ular x,am jins ajratish jix;ati bilan murojaat shakli sifatida kullanadi: Yomgirli kun edi, Atrof jim, sokin, Ma'yus kuzlaringga bok,ardim sarmast, Sеkin shivirlading: - Ioshagil, yigit, Sеvging mеn ga yangilikemas. Nafis chinni kuldan tushib singanday guyo, Jarang solib kuldi k;iz shux, m aеt kabi maysiz. Ulab kеtdi birok Xakim gapni shu asno: - Yuk,, malikam, fak,atgina sеvib tеkkaysiz... (A.Oripov) - K,uy, yigpama, momo! Mеn7.77. Tabasa an glatish maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Kishilarning jamiyatda tutgan urni bilan boglik, bulgan, ma'lum bir taba^aga mansublikni bildiruvchi suzlar gurux,i x,am murojaat ob'еkti ifodachisi bulib kеladi: Xoy, yugurdak, kara dеyman, chilimga suv sol! Xrzir, xujayin!.. ...Chollarchi, x,amon yulda, S uf at usha-ushaydi. Biri dеdi: - Ossosol, Kun botganga uxshaydi. - Yug-e, usta, - dеr biri, - Kuzdan kolibsiz butkul. Turt chakirim ovulga, Nax,ot, yursak bir kun yul... (A.Oripov) Tabak,alar murojaati. - Boshingni kutar, darvеii! Kuzimga karab suzla! Kalandar boshini kutarib, shayxning chugday yonib turgan kuzlariga ti k karadi. - Billox,i azim, pirim! Osiy banda push ti panox, pirimning amrini vojib bilib, bir x,afta rasadxona darvozasidan jilmadim. Kеlgan-kеt- ganlarni tunu kun nazorat kildim, x,azratim... (O.Yokubov) 7.78. Gеografik nomlar maydoniga doyr m uroj aat suzlar gurusi Toshkеntim, ajib kеntsan, mux,tasham kurvonsan zab... Mеn bu kun daryolar, toglardan oshib Kuchogingga kеldim, guzal X,ayaston. Guzal Armaniston, ey kadim diyor, Ey Odam Atoningugay bolasi. (A.Oripov) Sеmantik ji>;atdan *ar kanday maydonga mansub suzlar murojaat ob'еkti sifatida ^ullanishi mumkin. Yuk,oridagi tasnifda nisbatan faol kullanadigan suzlar va suz birikmalari kеltirildi, xolos. 8
8
7 Yüklə 25,34 Kb. Dostları ilə paylaş:
|