Mavzu-18:«Elektromagnit to’lqinlar, ularni hosil qilish va ularning xossalarini o’rganish» mavzusini o’tish metodikasi

Mavzu-18:«Elektromagnit to’lqinlar, ularni hosil qilish va ularning xossalarini o’rganish» mavzusini o’tish metodikasi.
“Elektromagnit to’lqinlar” bobi materialini o’rganishga AL fizika dasturida 20 soat, KHKlar fizika dasturida 6 soat vaqt ajratilgan. Bu bobda elektromagnit to’lqinlarni hosil qilish, tarqatish hamda qabul qilish masalalari ko’rib chiqiladi.
“Elektromagnit to’lqin” mavzusini boshlanishida avallo o’quvchilarga ma’lum bo’lgan mexanik to’lqin eslatilib, elastik (mexanik) to’lqin bilan elektromagnit to’lqinning bir-biridan asosiy farqi tushuntiriladi.
- mexanik to’lqin elastik muhitda hosil bo’ladi va tarqaladi; elektromagnit to’lqin vakuumda ham hosil bo’ladi va tarqaladi.
- mexanik to’lqin ko’ndalang va bo’ylana to’lqin bo’lishi mumkin, bo’ylama tashkil etuvchisi hamma vaqt mavjud bo’ladi; elektromagnit to’lqin cheksiz muhitda (vakuumda yoki dielektrikda) faqat ko’ndalang to’lqin kurinishida tarqaladi, bo’ylana tashkil etuvchisi mutlaqo yo’q.
- elastik (mexanik) to’lqin tezligi muhitning xususiyati elastiklik moduli, zichligiga bog’liq. Muhitga nisbatan ma’lum tezlik bilan harakatlanuvchi sistemada elastik to’lqin tezligi, tezliklarni ko’shishning klassik qonuniga asosan o’zgaradi; vakuumda elektromagnit to’lqin tezligi uni uzatuvchi va qabul qiluvchi tezligiga bog’liq emas, ya’ni hisob sistemasiga nisbatan invariant elektromagnit to’lqinning mana shu tomonlari keyinchalik o’rganiladi. Masalan, elektromagnit to’lqinning ko’ndalang to’lqin ekanligi yorug’likning qutblanishi mavzusida, vakuumda yorug’lik tezligining invariantligi (bir hilligi) “Maxsus nisbiylik nazariyasi elementlari” bo’limida o’rganiladi.
Elektromagnit to’lqinlar o’zgaruvchan elektr va o’zgaruvchan magnit maydonlarining orasidagi o’zaro bog’lanishi o’rganishidan boshlanadi.
Bu yerda Maksvell tomonidan nazariy holda berilgan elektromagnit maydonining birligi, uni tajribada isbotlash, Gers tajribasi va nixoyat radioaloqaning fizik asoslari haqida to’xtalish kerak bo’ladi. Elektromagnit to’lqin - elektromagnit tebranishlarni fazada eng katta tezlik bilan tarqalishidir.
1832 yil Faradey elektromagnit to’lqinlar mavjudligini aytdi, 1865 yilda Maksvell elektromagnit to’lqinlarni vakuumda yorug’lik tarqalish tezligiga teng tezlik bilan tarqalishi nazariy isbotladi. 1888 yil G.Gers elektromagnit to’lqinlarni tajribada hosil qildi. Bu esa Maksvell tenglamalaridagi shartlarga amal qilinsa to’lqin tenglamalari yechimi kelib chiqadi.

Bu yerda - aylanish chastotasi
k - to’lqin soni
- tebranishlarning boshlang’ich fazasi
x - koordinata
SHuni ta’kidlab o’tish lozimki to’lqin tenglamalarini hamda bu tenglama yechimlarini murakkab bo’lgani uchun o’rta maktab fizika kursida o’quvchilarga berish tavsiya etilmaydi. O’quvchilarga elektromagnit to’lqinlarni faqat sifat tomonidangina ya’ni elektromagnit to’lqinlarni tegishli tajribalar, grafiklarni berish mumkin.
Maksvell nazariy yo’l bilan isbot qilgan elektromagnit to’lqinlarni 1888 yil nemis olimi Gers tajribada hosil qildi. Bu esa Faradey fikrini Maksvell nazariy isbot qilgach fikrni tajribada tasdiqlanishi edi.
SHundan so’ng A.S. Popov faoliyati misolida hamda radiotexnikaning rivojlanishi (radioaloqa, kosmik aloqa, radiolokatsiya, televideniye) misolida ilmiy bilishning haqiqatligining mezoni sifatida ijtimoiy amaliyotning roli ko’rsatiladi.
“Elektromagnit to’lqinlar” mavzusining o’rganilishi o’quvchilarni elektromagnit maydon materiyaning bir ko’rinishi ekanligi bilan tanishtirish uchun zarur. Bu bilan optikaviy aniqroq aytadigan bo’lsaq to’lqin optikasini o’rganish uchun asos bo’ladi. Bu mavzu radiotexnikaning asosi bo’lgani uchun politexnik ahamiyati ham katta. Bu mavzuni o’rganishdagi asosiy qiyinchilik o’rta maktabda matematik jihatidan murakkabligi tufayli Maksvell tenglamalarini baraolmaganligimiz va foydalanaolmaganligimizdir.
Elektromagnit to’lqinlarni o’rganishdagi yana bir qiyinchilik mexanik to’lqinlarni o’rganishdagiga o’xshash to’lqin tarqalish jarayoniniko’rgazmali tushuntirishga imkon beradigan modullashtirish usulidan foydalanib bo’lmasligidir. Maksvell nazariyasi asoslarini hech bo’lmaganda sifat jihatidan birma-bir tahlil qilish orqali, shuningdek nazariy yo’l bilan tahlil qilish orqali, erishilgan natijalarning to’g’riligini tasdiqlash maqsadida demonstratsion tajribalarni keng qo’llash orqali bu qiyinchiliklarni bartaraf qilish mumukin. Endi ayrim mavzularni o’rganish metodikasi ustida to’xtalib o’tamiz.
Elektromagnit to’lqinlarni nurlanishi va tarqalishi mavzusini o’rganishni qisman VIII sinfda qo’rib o’tilgach elektromagnetizmga oid ba’zi masalalarni takrorlashdan boshlasak maqsadga muvofiq bo’ladi. O’quvchilarga zaryadlangan jism atrofida elektr maydon hosil bo’lishi ma’lum. Agar zaryadlar harakatlanmasa ularni hosil qilgan maydoni vaqt o’tishi bilan o’zgarmay qoladi. Agar zaryadlar bir tekis harakatlansa, u holda o’tkazgich atrofida doimiy magnit maydon hosil bo’ladi. SHuni ta’kidlab o’tish lozimki u holda ham bu holda ham elektr va magnit maydonlar vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi. Demak doimiy tok bo’lgani holda elektr maydon kuchlanganligi va magnit maydon induksiyasi vaqt o’tishi bilan o’zgarmas ekan, bu holda elektromagnit to’lqin hosil bo’lmasligini ta’kidlab o’tish lozim. SHunday qilib, faqat vaqt bo’yicha o’zgaruvchan elektr va magnit maydonlari mavjud bo’lgandagina elektromagnit to’lqin hosil bo’ladi degan xulosaga kelamiz. SHu bilan o’quvchilar doimiy elektr va magnit maydonlari energiyaga ega bo’lsada uni maydonnini bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga olib o’talmasligi haqida muxim xulosaga keladilar. SHuni ta’kidlash lozimki faqat vaqt bo’yicha o’zgaruvchan elektromagnit maydon to’lqin yordamida energiyani fazasini bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga olib o’tishi mumkin.
Elektromagnit to’lqinlarni hosil bo’lish mexanizmini sifatli darajada ko’rib chiqish uchun elektromagnit induksiyasiga yana bir marta qayta murojaat qilamiz. Maksvell g’oyasiga ko’ra bu yerda o’tkazgichning bo’lishi muxim emasligini eslaymiz. Umumiy holda elektromagnit induksiya hodisani vaqt bo’yicha o’zgaruvchan magnit maydoni o’z atrofida uyurmali elektr maydonini uyg’otishiga olib keladi. Induksiyalangan elektr maydoni kuch chiziqlari yo’nalishini tasvirlovchi 100-rasmga murojaat qilamiz va Lens qoidasini takrorlaymiz.
Keyin magnit maydonni faqatgina harakatdagi elektr zaryad orqali emas, balki vaqt bo’yicha o’zgaruvchan elektr maydoni orqali ham uyg’otish mumkinligi haqida Maksvell tomonidan aytilgan umumlashgan xulosani so’zlab beramiz.
Maksvell nazariyasiga ko’ra magnit maydonning paydo bo’lishi yo harakatdagi elektr zaryadlari, yo o’zgaruvchan elektr maydonlari bilan bog’liqdir. Bundan elektr maydon kuch chiziqlari yo zaryadlardan boshlanadi va zaryadlarda tugaydi, yoki berk bo’ladi. Magnit maydoni induksiya chiziqlari doim berk bo’ladi, ularning boshi ham oxiri ham bo’lmaydi.
SHunday qilib fazoda o’zgaruvchi magnit maydon hosil qilingan bo’lsa, shu daqiqada maydonning shu yerda o’zgaruvchi elektr maydon yuzaga keladi va aksincha. Ana shu ikki o’zgaruvchi maydonlar hamma vaqt bir-birlari bilan bog’liq va birgalikda elektromagnit maydonni tashkil qiladilar. Elektromagnit maydon uyurmali. Bu degan so’z hosil qiluvchi maydonning kuch chiziqlari hosil bo’luvchi maydon kuch chiziqlari bilan konsentrik bog’langan. SHunday qilib, elektromagnit to’lqin elektromagnit tebranishlarni fazoda, ma’lum tezlik bilan tarqalish jarayoni.
Nurlatgichdan tarqalayotgan elektromagnit maydon haqida quyidagilarni aytish mumkin:
1. Elektr maydon kuchlanganligi elektromagnit nurlanish yo’nalishiga perpendikulyar tebranadi.
2. Magnit maydon induksiya vektori elektromagnit nurlanish yo’nalishiga va elektr maydon kuchlanganligiga perpendikulyar tebranadi. SHunday qilib va o’zaro perpendikulyar bo’lib, to’lqin tarqalish yo’nalishiga ya’ni to’lqinning tezlik vektorini yo’nalishiga perpendikulyar tekislikda yotadilar. Ana shu elektromagnit to’lqinni ko’ndalang to’lqin deyishimizda asos bo’ladi.
Elektr maydon kuchlanganligi vektori va magnit maydon induksiya vektori bir hil fazada tebranadilar ya’ni va bir vaqtda nolga teng bo’ladi va bir vaqtda maksimumga erishadi. Bu ma’lumotlarga asoslanib, elektr maydon kuchlanganligi va magnit maydon induksiyasi ning o’zgarishi va shu bilan birga to’lqin tarqalishini tezligi yo’nalishini grafik ko’rinishda ifodalash mumkin (101-rasm). SHu grafikdan foydalanib to’lqin uzunligi tushunchasini o’quvchilarga yetkazamiz. Elektromagnit to’lqinning bir tebranish davriga teng vaqt ichidagi siljish masofasi to’lqin uzunligi deyishadi.
Elektromagnit to’lqinning vakuumdagi tezlik va elektr va magnit doimiylari; muhitda elektromagnit to’lqin tezligi , bu yerda va - muhitning dielektrik va magnit singdiruvchanliklari. Agar elektromagnit to’lqinlarning tebranish davri T va chastotasi bo’lsa, u holda tarqalish tezligi:

Elektromagnit to’lqinlarning xossalarini o’quvchilarga tushuntirishda, avvalo ularning xossalari boshqa fizik tabiatli barcha to’lqinlar xossalari bilan birhilligini va bunda faqat elektromagnit to’lqinning ko’ndalang to’lqin ekanligini e’tiborga olish zarurligini ko’rsatamiz. Elektromagnit to’lqinlarning xossalarini o’rta maktabda asosan eksperimental yo’l bilan tushuntiramiz (nazariy yo’l o’quvchi uchun qiyin hisoblanadi).
Elektromagnit to’lqinlarni xossalarini tajribada o’rganish uchun to’lqin uzunligi 3 sm bo’lgan elektromagnit generatora va priyomnigidan foydalanamiz (102-rasm). Bu qurilmaga multvibratori (1) bo’lgan santimetrli to’lqinlar generatori, rupor antennali priyomnik (2), dipolantennali priyomnik (3), to’g’ri burchakli va uchburchakli dielektrik prizma (4), yorug’likning qutblanishini namoyish qiladigan 2 ta panjari (5), dielektrik linza (6), 4 ta enli va ensiz metall plastikalar (7), dielektrik plastika (8), metall disk (9), plastinka uchun tutqichlar (10)
Generator K-19 klistrondan tuzilgan bo’lib, 500 – 600 Gs tovush chastotali tebranishlar bilan modulyatsiyalangan, uzunligi 3 sm li elektromagnit to’lqinlarni tarqatadi.
Multivibratorli generator (103-rasm) to’g’ri burchakli volnovodda montaj qilingan. Volnovodning bir uchiga piramidal rupor antenna kavsharlangan. Uning ikkinchi uchida K-19 tipidagi klistron va 6N7S radiolampa montaj qilingan.
Generator signallarining tonalligi potensiometr bilan sozlanadi. Generatorga ekranlangan uchta simli shnur ulanadi. SHnurning bo’sh uchida multivibratorli generatorni + 300 V, - 100 V va -6,3 V kuchlanishlar bilan ta’minlovchi VUP-1 universal to’g’rilagich paneliga ulash uchun shtepselli raz’yom (fishka) bor.
Rupor antennali priyomnik (104-rasm) ham to’g’ri burchakli volnovodga montaj qilingan. Volnovodning bir uchiga piramidal rupor antenna kavsharlangan. Uning ikkinchi uchiga ichida DK-S7M tipidagi kremniy detektori bo’lgan detektor seksiyasi o’rnatilgan. Priyomnikni sozlash uchun detektor vertikal yo’nalishda siljishi mumkin.
Detektordan bitta simli ekranlashtirilgan shnur chiqarilgan. U ikkita uchga ega bo’lib, radiokarnayli (indikator sifatidagi) past chastotali kuchaytirgichning kirish klemmalariga ulanadi.
Qabul-kuchaytirish asboblari to’plami (105-rasm) detektorli radiopriyomnikdan (a), ikki kaskadli past chastotali kuchaytirgichdan (b), elektrodinamik radiokarnaydan (v) va lampa panelidan (g) iborat.
To’lqinlarni to’siqlardan qaytishi ularning tabiatiga bog’liq bo’lmagan umumiy xususiyatidir. Elektromagnit to’lqinlar ham to’siqlardan qaytadi.
Elektromagnit to’lqinlarning xossalarini eksperimental o’rganish uchun to’lqin uzunligi 3 sm bo’lgan elektromagnit to’lqinlar generatori va priyomnigidan foydalanamiz (106-rasm). Generator va priyomnik ruporli antennaga ega, ruporlar elektromagnit to’lqinlarni aniq yo’nalish bo’yicha tarqatish va qabul qilishni ta’minlaydi. Qabul qilingan tebranishlar to’g’rilanadi va kuchaytirilgandan so’ng elektromagnit to’lqinlar indikatori hisoblanuvchi voltmetrga yuboriladi.
YUqori chastotali generator va priyomnikni 106-a rasmda ko’rsatilgandek joylashtirib, voltmetr strelkasi nolda turishini ko’ramiz. Buning sababi shundaki, ruporli antennadan nurlanuvchi elektromagnit to’lqinlarning ensiz dastasi qabul qiluvchi antenna yonidan o’tib ketadi. Elektromagnit to’lqinlar yo’liga metall plastinka qo’yib (106-b rasm), galvanometr strelkasining og’ishini ko’ramiz. Demak, elektromagnit to’lqinlar metall plastinkadan qaytar ekan, shunga o’xshash yorug’lik to’lqinlari ham metall to’siqdan qaytadi.
Elektromagnit to’lqinlarni yutilishini namoyish qilish uchun ruporlarni bir-birining ro’parasiga joylashtiramiz, so’ngra radiokarnayda tovush eng yaxshi eshitiladigan bo’lgandan keyin ruporlar orasiga turli dielektrik jismlar qo’yiladi. Bunda karnaydan chiqayotgan tovush kamayganligini sezamiz.
Elektromagnit to’lqinlar dielektrik chegarasida o’z yo’nalishini o’zgartiradi ya’ni sinadi.
Elektromagnit to’lqinlarni sinishini kuzatish uchun 107-a rasmda tasvirlangan qurilmani yig’amiz. Generatorni ulab priyomnik elektromagnit to’lqinlarni qabul kilmayotganini kuzatamiz. Bunga sabab, rupordan tarqalayotgan to’lqinlar priyomnik antennasi yonidan o’tib ketadi. Generator bilan priyomnik oralig’iga parafindan qilingan to’g’ri burchakli prizmani 107-b rasmda ko’rsatilgandek qo’yib – priyomnik elektromagnit to’lqinlarni qabul qilaboshlaganini kuzatamiz.
Elektromagnit to’lqinlarning kutblanishini kuzatish uchun stol ustiga generator va priyomnikni ruporlarini bir-biriga qaratib qo’yamiz.
Ular orasiga ikkita metall panjara qo’yiladi (108-rasm). Agar panjaralar birxil vertikal holatda qo’yilsa, priyomnik signallarni qabul qilaboshlaydi. Panjaralardan biri – sekin asta aylantiraborilsa, qabul qilinayotgan ovozning pasayaboshlaganini sezamiz. Panjaralar o’zaro perpendikular holatga kelganda to’lqin o’tmasligini ko’rsatadi. Bu esa elektromagnit to’lqinlarning ko’ndalang to’lqin ekanligini ko’rsatadi.
Maksvell nazariyasidan kelib chiqadi-ki, elektromagnit to’lqin energiya uzatadi, elektromagnit to’lqin uzatadigan energiya, miqdor jihatidan energiya oqimining zichlik vektori (Umov-Poynting vektori) orqali ifodalanadi.
Elektromagnit to’lqin impulsga ega bo’lib, juda kichik. Elektromagnit nurlanishning impulsga egaligini kometa dumining holati isbotlaydi, ya’ni u radiatsion bosim ta’sirida quyoshdan teskari tomonga yo’nalgan.
Erkin elektromagnit maydon energiyaga, impulsga ega bo’lish bilan birga massaga ham egadir. bo’lganligidan s yorug’likning vakuumdagi tezligi katta bo’lganligi uchun massa kichik qiymatga ega. Masalan juda kuchli radiostansiya (500 kVt) ning bir soat ichida nurlagan energiyasini massasi 0,02 mg ekan.
Nurlanishlarning turli hillari radioto’lqinlardan gamma nurlargacha bo’lgan barcha to’lqin uzunlikli nurlar elektromagnit tabiatlidir. O’tkazgichlarda harakatlanuvchi elektronlarning nurlanishi natijasida chastotasi 10¹² Gs bo’lgan elektromagnit to’lqin generatsiyalanadi. Atomlarning nurlanishidan ham foydalaniladi. Atom sistemalarining nurlanishini eng yuqori chegaraviy chastotasi 10²⁰ Gs. Bundan yuqori chastotali nurlanishlar (gamma nurlar) atom yadrosining nurlanishidir.
Elektromagnit to’lqinlarning chastotalar va to’lqin uzunliklar diapazoni juda keng. Turli chastotali to’lqinlar xossalari jihatidan ham, hosil qilish usullari jihatidan ham bir-biridan ancha farq qiladi deb, o’quvchilarning e’tiborini elektromagnit to’lqinlar shkalasiga qaratamiz. YOrug’lik nurlari ya’ni ko’zga ko’rinadigan nurlar to’lqin uzunligi 7,7 · 10^-7 - 4 · 10^-7 m bo’lib, bu ham elektromagnit to’lqin ekanligi takidlanadi.
Antenna tarqatadigan elektromagnit to’lqinlar hamma tomonga birdek tarqaladi. Agar elektromagnit to’lqinlar o’z yo’lida o’tkazgichlarga uchrasa, u holda bu to’lqinlar o’tkazgichlarda o’zgaruvchan tok hosil qiladi. Bu toklarning chastotasi ularni vujudga keltirgan elektromagnit maydonning o’zgarish chastotasi bilan bir xil bo’ladi. Bunda elektromagnit maydon energiyasining bir qismi o’tkazgichlarda vujudga kelgan yuqori chastotasi induksion tokning energiyasiga aylanadi. Elektromagnit to’lqinlar ta’sirida yuqori chastotali o’zgaruvchan toklar uyg’otadigan o’tkazgichlar qabul qiluvchi antennalar deb ataladi.
O’quvchilarni hozirgi zamon radioaloqa prinsiplari bilan tanishtiramiz. Radioaloqaning asosiy prinsiplari signalni (generatsiyalash, kuchaytirish, modulyatsiya va demodulyatsiyani) o’quvchilar o’zlashtirishlari zarur.
O’quvchilar radiouzatgich va radioqabulqilgichning ishlashini juda yaxshitushunib ololmaydilar. Buni tushunishlari uchun avvalo blok-sxemani har bir qismini tushuntirish maqsadga muvofiq.
Modulyator bilan detektorning vazifasi alohida qayt qilinadi. Avvalo tovush tebranishlari past chastotali tebranishlar ekanligi, past chastotali elektromagnit to’lqinlarni deyarli tarqalmasligi tushuntiriladi. Sababi vaqt birligi ichida uzatiladigan elektromagnit to’lqin energiyasi chastotaning to’rtinchi darajasiga proporsional. Tovushlarni uzatish uchun tarqalayotgan yuksak chastotali elektromagnit to’lqinlarni tovush tebranishlari ta’sirida modullash kerak. YUksak chastotali tebranishlarni tovush tebranishlariga moslab o’zgartirish jarayoni modulyatsiya deb ataladi. Masalan, yuksak chastotali tebranishlar amplitudasini tovush tebranishlari amplitudasi bilan o’zgartirish amplituda modulyatsiyasi deb ataladi. Bunda modulyatsiyalangan tebranishlarning yuksak chastotasi eltuvchi chastota deb ataladi.
Modulyatsiyalangan yuksak chastotali tebranishlardan maxsus usul bilan priyomnikda yana past chastotali tebranishlar hosil qilinadi. Signalni o’zgartirishning bunday jarayoni demodulyatsiya yoki detektorlash deb ataladi. Sxemasida detektori bo’lgan priyomnik detektorli priyomnik deyiladi. 109-rasmda radiouzatuvchi va radioqabulqiluvchi stansiyaning prinsipial sxemasi keltirilgan.
Agar M mikrofonga tovush tebranishlari kelmasa, u holda uzatuvchining konturida o’zgarmas amplitudali odatdagi elektromagnit tebranishlar bo’ladi. Agar mikrofon membranasiga nuqt yoki musikadan hosil bo’lgan tovush to’lqinlari tushsa, membrana bu tovush to’lqinlariga mos tebrana boshlaydi. Membrananing tovush tebranishlari temir kukunlariga o’zgaruvchan bosim beradi, buning natijasida mikrofonning qarshiligi, transformatorning birlamchi va, demak, ikkilamchi chulg’amidagi tok kuchi ham shunday tebranadi. Natijada elektron lampaning to’rida membrananing tovush tebranishlariga mos o’zgaruvchi qushimcha kuchlanish yuzaga keladi. To’r kuchlanishining tebranishlari uzatuvchi konturining elektr tebranishlari amplitudadarini o’zgartiradi. SHu yuksak chastotali tebranishlar amplitudasini past chastotali signal bilan modulyatsiyalashdir.
Eltuvchi chastota tebranishlarini (110a-rasm) tovush tebranishlarini (110b-rasm), modulyatsiyalashtirilgan tebranishlarni modulyatsiya tushunchasi (110v-rasm) bilan bir vaqtda detektorlashni ham o’quvchilarga tushuntirmoq maqsadga muvofiq. Detektorlashdan maqsad nima? YUqori chastotali amplituda modulyatsiyalangan signaldan past chastotali – tovush tebranishlarini ajratib olish jarayoniga detektorlash deyiladi.
Detektorlash qurilmasi ikki elektrodli elektron lampa yoki yarim o’tkazgichli diod hisoblanadi. Detektordan o’tgach past chastotali elektromagnit tebranish grafigi 110g-rasmda berilgan. Past chastotali tebranishlardan tovush chastotali tebranishi ajratib olish uchun.
Nauchnikka parallel holda kondensator ulanadi. Kondensator yarim o’tkazgichli dioddan o’tgach pulsatsiyalarga kam qarshilik ko’rsatib o’zidan o’tkazib yuboradi. (110d-rasm). Tovush chastotali tebranishlarga katta qarshilik ko’rsatadi. SHuning uchun tovush chastotali tebranishlar. Karnaydan o’tadi va tovush hosil bo’ladi (110e-rasm).
Modulyatsiya va detektorlash tushunchalarini o’quvchilar o’zlashtirganlaridan so’ng, eng sodda radiopriyomnikni tuzilishini tushunish qiyin emas. Detektorli radiopriyomnik sxemasini o’quvchilarga tushuntiramiz va uni ishlatib ko’rsatishga erishamiz.
SHundan so’ng radiolokatsiya mavzusini, televideniye haqida ma’lumot, O’zbekiston televideniyening vijudga kelishi, taraqqiyoti haqida atrofiga ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir.

Mavzuni qanday o’zlashtirilganligini aniqlash maqsadida quyidagi savollarga javobni o’quvchilar o’ylab ko’rishlariga xavola qilamiz.

1. Elektromagnit maydon nazariyasining asoschisi kim?
2. Elektromagnit to’lqinlarni kim va qanday qilib hosil qildi?
3. Televideniyening vatani qayer?
4. O’zbekiston televizion markazi qachon ishga tushgan?
5. Radiolokatsiya haqida ma’lumot bering.