Mavzu: Favqulotda vaziyatlarda jumshshet kasb etikasi me`yorlari

MAVZU: Favqulotda vaziyatlarda jumshshet kasb etikasi me`yorlari
Agar u kengroq mavzularni qamrab olsa, jamoat jurnalistikasi ularning mahalliy oʻquvchilarga taʼsiriga eʼtibor qaratadi. Jamoa gazetalari koʻpincha, lekin har doim ham har hafta nashr etiladi, shuningdek, kattaroq ommaviy axborot vositalari yoʻq mavzularni yoritishga moyildirlar. Mavzularning baʼzi misollari — mahalliy oʻrta maktabda faxriy yorliqdagi talabalar, maktab sportlari, vandalizm kabi jinoyatlar, rayonlashtirish masalalari va jamiyat hayotining boshqa tafsilotlari. Biroq, bunday " giperlokal " maqolalar baʼzan „tovuq kechki ovqat“ hikoyalari sifatida rad etiladi.
Chikagodagi " Lerner Newspapers " gazetasining asoschisi Leo Lerner shunday der edi: "Klark koʻchasidagi mushtlashish bizning oʻquvchilarimiz uchun Yevropadagi urushdan muhimroqdir^[1]“.
Koʻp sonli jamoat gazetalari hozirda yirik ommaviy axborot vositalariga tegishli, garchi koʻplab qishloq gazetalari hali ham " ona va pop " operatsiyalari boʻlib qolmoqda.
Jamiyat jurnalistlarining aksariyati professional darajada tayyorlangan muxbirlar va muharrirlardir. Jamiyat jurnalistikasi boʻyicha baʼzi maxsus oʻquv dasturlari yaqinda tashkil etilgan bakalavriat va magistratura jurnalistika dasturlarida paydo boʻldi. Jamoatchilik jurnalistikasini koʻpincha haq toʻlamagan havaskor boʻlgan fuqaro jurnalistlari yoki fuqarolik jurnalistikasi bilan aralashtirib yubormaslik kerak, garchi koʻplab jamoat gazetalari buni amalda qoʻllaydi.
2006-yilda Ala., Enniston shahrida boʻlib oʻtgan „Jamoa jurnalistikasining rivojlanayotgan ongi“ konferensiyasida ishtirokchilar jamoat jurnalistikasini tavsiflovchi roʻyxat tuzdilar: jamoatchilik jurnalistikasi samimiy, gʻamxoʻr va shaxsiydir; u jamiyatni aks ettiradi va uning hikoyalarini aytadi; va u yetakchilik rolini oʻz ichiga oladi^[2].
Xalqaro hamjamiyatning jurnalistlarga tajovuz qilgan shaxslarning jazosiz qolishiga chek qo’yishga oid xatti-harakatlarining uzviy qismi – bu jinoyatchilarni javobgarlikka tortish va ularga nisbatan sodir etgan qilmishlari uchun qonun doirasida va inson huquqlariga muvofiq chora qo‘llashdir. Ushbu tavsiyalar jurnalistlarga nisbatan jinoiy harakatlar sodir etilganida qaror qabul qilish jarayonida tahlil qilinishi lozim bo‘lgan jihatlarni belgilaydi va jamiyat manfaati, jamoat tartibini ta’minlash hamda odil sudlovni amalga oshirishda kafolat va ishonchni ta’minlashi mumkin bo‘lgan chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi.2Jurnalistlarga nisbatan jinoyat sodir etilganligiga oid taxminlar aniq mavjud bo’lgan jinoyat ishi bo’yicha tergov harakatlarini olib borishda, tergov ustidan nazoratni amalga oshirishda yoki maslahat yordamini ko‘rsatishda prokurorlar jabrlanuvchiga nisbatan sodir etilgan jinoyat va jurnalistik faoliyat or‘tasidagi aloqani, avvalgi va hozirgi holatni mazmunan tahlil qilishni tashkil etishi yoki uni tavsiya qilishi kerak. Prokurorlar huquqiy tizimlar va milliy qonunchilikka muvofiq, jurnalistlarga nisbatan sodir etilgan jinoiy harakatlarning kelib chiqish sabablarini vaziyatdan kelib chiqib yetarli darajada chuqur tahlil qilishlari talab qilinishi mumkin.3Jurnalistlarga nisbatan sodir etilgan barcha jinoyatlar yuzasidan dalillarning yetarliligi va jamiyat manfaatlari me’yorlariga amal qilingan holda tergov harakatlari olib borilishi kerak. Qarorlar qabul qilishda prokurorlar jurnalistlarga nisbatan sodir etilgan jinoyatlarning yana qaytalanishi yoki yanada havfliroq tus olishi ehtimolini e’tibordan chetda qoldirmasliklari kerak. Jamoatchilik tomonidan bildirilgan qat’iy reaksiya jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan ishni suddan tashqari ko’rib hal qilish tartibini joriy etish yoki ularga nisbatan ijtimoiy reabilitatsiya dasturlarini amalga oshirish kabi choralarni qo’llash ehtimolini yo’qqa chiqarishi mumkin.4Tergov holatiga oid axborotni jamoatchilikka yetkazishda jurnalistik manbalarning maxfiyligi ta’minlanishi kerak. Binobarin, jurnalistik manbalar maxfiy hisoblanib, ular tergov va sud jarayonlarining har qanday bosqichida oshkor etilmasligi lozim. Tergov yoki sud protsessi davomida jurnalistik manbalarning oshkor qilinishi ehtimoli mavjud bo‘lgan hollarda davlat ayblovchilari maxfiy ma’lumotlarning himoyasini ta’minlashlari shart.5Jurnalistlarga nisbatan sodir etilgan jinoiyatlar ko‘pincha davlatlararo ahamiyat kasb etadi. Bu holat esa, davlatlar o‘rtasida ma’lumot almashinuvini talab qiladi. Bu ko‘p tomonlama konvensiyalar, mintaqaviy kelishuvlar, o’zaro huquqiy yordam ko’rsatishga oid ikki tomonlama shartnomalar yoki davlatlar o‘rtasidagi boshqa kelishuvlarga asoslangan xalqaro-huquqiy hamkorlik asosida amalga oshiriladi. Xalqaro hamkorlikni yanada samarali amalga oshirish uchun prokorlar amaliy tusga ega bo’lgan choralarni qo’llashlari mumkin.
jurnalistlik faoliyatini amalga oshirish yuzasidan mansabdor shaxs qabulida bo‘lish;
ma’lumotlarni belgilangan tartibda yozib olish, shu jumladan zarur texnika vositalaridan foydalangan holda yozib olish;
sudlarning ochiq majlislarida, harbiy harakatlar maydonlarida, tabiiy ofat yuz bergan hududlarda, ommaviy tadbirlarda hozir bo‘lish;
e’lon qilishga tayyorlangan ma’lumotlarni tekshirish uchun mutaxassislarga murojaat qilish;
basharti qonunni buzishga olib keladigan bo‘lsa, ommaviy axborot vositasi tomonidan berilgan topshiriqni bajarishni rad etish;
o‘zi tayyorlagan xabar yoki materialning mazmuni tahrir jarayonida buzilgan degan fikrga kelsa, unga imzo qo‘ymaslik yoxud uni nashrdan olib qolishni (efirga bermaslikni) talab etish;
axborot manbai yoki muallifning nomi sir saqlanishini talab qilish;
taqdim etgan xabarining mazmunini ommaviy axborot vositasi buzib e’lon qilishi oqibatida o‘ziga yetkazilgan ma’naviy zarar va moddiy ziyon qoplanishini sud orqali talab qilish;
jamoat birlashmalariga, shu jumladan jurnalistlarning xalqaro tashkilotlariga kirish huquqlariga ega.
Jurnalist axborot to‘plash va tekshiruv o‘tkazish huquqiga ega.
Jurnalist o‘z tekshiruvlarining natijalarini ommaviy axborot vositalari orqali tarqatishga, ularni davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mansabdor shaxslarga ixtiyoriy ravishda taqdim etishi mumkin. Jurnalist tekshiruvi davrida u qo‘lga kiritgan materiallar va hujjatlar olib qo‘yilishi yoki ko‘zdan kechirilishi mumkin emas.
Jurnalist davlat organi, jamoat birlashmasi va tashkilot huzurida akkreditatsiya qilinishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining jurnalisti xorijiy davlatda akkreditatsiya qilinishi mumkin.
Chet el jurnalisti O‘zbekiston Respublikasining Tashqi ishlar vazirligi bilan kelishilgan holda O‘zbekiston Respublikasi hududida akkreditatsiya qilinishi mumkin.
Akkreditatsiya qilingan jurnalist:
bo‘lib o‘tadigan ochiq hay’at majlislari va boshqa ommaviy tadbirlar to‘g‘risida oldindan axborot olish;
akkreditatsiya qiluvchi organning binolariga (xonalariga) va boshqa obyektlariga akkreditatsiya qiluvchi organ tomonidan belgilangan tartibda kirish;
ochiq hay’at majlislarida va boshqa ommaviy tadbirlarda hozir bo‘lish;
akkreditatsiya qiluvchi organning mas’ul shaxslaridan zarur hujjatlar va materiallarni so‘rash hamda olish, ommaviy tadbirlarning yozuvlari bilan tanishish hamda ulardan ko‘chirma nusxalar olish;
olingan yozuvlardan ommaviy axborot vositalari materiallarini tayyorlashda foydalanish huquqiga ega.

Hozir “Texnogen ofatlarni OAVda yoritishning o‘ziga xos jihatlari: xalqaro tajriba va milliy amaliyot” mavzuida FVV mas’ul xodimi Samandar Hikmatullayev ma’ruza qilyapti. — Turli favqulodda holatlarni yoritishda ehtiyotkor bo‘lish kerak. Masalan, cho‘kib ketgan bolaning murdasini, avtohalokatga uchragan odamning suratini berish orqali uning yaqinlari ruhiyatiga yomon ta’sir ko‘rsatish mumkin. Axborot yetkazishda qonunchilikka amal qilish kerak. To‘g‘ri, favqulodda holatlarni yoritish kerak, lekin favqulodda holatlarda odamlar o‘zlarini qanday tutishlari kerakligini, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish qoidalarini o‘rgatish to‘g‘riroq bo‘lar edi. Jurnalistlarning hamkorligi bu yerda juda muhim, — ta’kidladi S.Hikmatullayev.

Shundan so‘ng, O‘zJOKU o‘qituvchisi Beruniy Alimovning “Favqulodda holatlarini yoritishda jurnalistlar faoliyatidagi etik cheklovlar” nomli ma’ruzasi tinglandi. — Yuqorida hozir mutaxassislar tomonidan davlatimizda favqulodda holatlar sohasini yoritadigan jurnalistlar kamligi, borlarida ham mavzuni
yoritishda professionallik yetishmayotgani, ba’zan ular tomonidan sohadagi atamalar ham noto‘g‘ri qo‘llanish holatlari uchrayotgani ta’kidlandi.
Yana bir muammo hozirda sog‘liqni saqlash sohasida sodir bo‘lgan favqulodda vaziyat paytida infodemiya atamasi paydo bo‘ldi. Infodemiya xatolarning bo‘rttirilishi, yolg‘on xabar va mish-mishlarning avj olishiga olib kelmoqda. U, shuningdek, samarali javob choralari ko‘rilishiga halal berishi, kasallikning oldini olish uchun taklif etiladigan yechim va maslahatlarga nisbatan chigallik va ishonchsizlik tug‘ilishiga sabab bo‘lish mumkin.
Inglizlarda bir aqida mavjud: “Qon chiqmasa hisobmas”. Bilamizki, odamlar qonli voqealar, janjalli hodisalar va tahdidlarga oid axborotlarga o‘ch. Ko‘plab OAV vakillari asosan shunday xabarlarni yoritishdan manfaatdor bo‘layapti. Ammo bu insonlar ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, ular ko‘nglida vahima va qo‘rqinch uyg‘otishi va ayanchli fojealarga olib kelishi mumkinligi, bu voqealar ortida inson taqdiri yotgani ular uchun muhim emas. Ammo O‘zbekiston jurnalistlarining kasb etikasi kodeksida ham jurnalist odamlarning shaxsiy hayot daxlsizligi huquqini hurmat qiladi. Shaxs sha’ni va qadr-qimmati kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaydi, deyilgan. Jurnalistlar mazkur qoidalarga amal qilishi zarur va shart deb hisoblayman.
Rimliklarda bir tushuncha bor. Ya’ni, Siz o‘sib kelayotgan gulga qanchalik sen go‘zalsan, chiroylisan desangiz u haqiqatdan go‘zallashib, chiroyli o‘sadi. Agarda unga sen ilonsan, hunuksan desangiz u albatta, ilon shaklida o‘sadi. Majoziy ma’noda jurnalistlar ham axborot yetkazishda mana shu jihatni ham yodda tutishlari kerak.