Mavzu: Geodeziyada qo’llaniladigan koordinatalar sistermasi

KOORDINATALAR SISTEMASI. GEOGRAFIK KOORDINATALAR

Reja:

1. Geografik koordinatalar.

2. To’g’ri burchakli koordinatalar sistermasi.

3. Yer yuzasidagi nuqtaning balandligi.

Geografik koordinatalar
Yer yuzasini topografik jixatdan o’rganishda hamda karta va plan bilan ishlashda joydagi nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan o’rnini aniqlash kerak bo’ladi. Nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan o’rni ularning koordinatalari bilan aniqlanadi.
Boshlang’ich deb qabul qilingan nuqtaga nisbatan biron nuqtaning tutgan o’rnini ifodolovchi miqdorlar shu nuqtaning koordinatasi deyiladi.
Nuqtaning geografik koordinatasi deyilganda,bu nuqtaning qaysi meridian va qaysi paralellarda joylashganligi aytiladi. Shuning uchun geografik koordinata to’g’risida gapirishdan oldin, ekvator, meridian va paralellar xaqida ma'lumotga ega bo’lish kerak.
+х
А1 А
-у +у
0 А2
-х
Geomertriyada qabul qilingan to’g’ri burchakli koordinata sistemasida vertikal chiziq-ordinata (u), gorizontal chiziq esa abstsissa (x) o’qi bo’ladi.
Topografiyada, aksincha,vertikal chiziq- abstsissa (x) , gorizontal chizik - ordinata (u) deb qabul qilingan. To’g’ri burchakli koordinataning abstsissa o’qi meridian yunalishiga, ordinata o’qi esa parallar yo’nalishiga tug’ri kerladi.
To’g’ri burchakli koordinata sistermasida biron nuqtaning koordinatasini aniqlash uchun, bu nuqtadan koordinata o’qlariga prerperndikulyar chiziqlar tushuriladi.

Choraklar	Koordinata o’lari 1
	Аbsissa.(х)	Оrdinata.(у)
I	+	+
II	-	+
III	-	-
IV	+	-

Agar koordinatasi aniqlanayotgan nuqta boshlang’ich absissa o’qidan (x) chapda joylashgan bo’lsa, uning ordinatasi (y) manfiy, o’ngda joylashgan bo’lsa musbat ishorali bo’ladi.
Topografik kartalarda kilomertrli turlarning qiymatlari kartaning ichki ramkasi bilan minutli ramkasiga yozib kuyiladi, masalan
1: 50.000 masshtabli kartadagi A-nuqtasining to’g’ri burchakli koordinataisni aniqlash kerak bo’lsa x ni (abstsissa) topish uchun 6018 raqamli ordinata chizig’idan A nuqtasigacha o’lchab (1,2 sm ) uni karta masshtabiga ko’paytiramiz: 1,2 sm x 500m
=600 m. uning abstsissa qiymati x.6018 km x600m= 6018600 mertr kartadagi A nuqtasi ekvator dan 6018 km 600 m shimolda joylashgan bo’ladi.
Yer yuzasidagi nuqtaning balandligi.
Geografik, to’g’ri burchakli koordinatlar bilan nuqtaning planli o’rni aniqlaniladi. Nuqtaning planli o’rni derganda, bu nuqtaning shartli qabul qilingan ellipsoid yoki shar yuzasidagi o’rni tushuniladi. Xaqiqatdan esa nuqta yer ellipsoidi yuzasida emas, balki yerning tabiiy (fizik) yuzasida joylashgan nuqtaning o’rnini aniqlash uchun uning boshlang’ich sathiy (geoid) yuzasidan balandligini xam e'tiborga olish zarur. Nuqtaning boshlang’ich sathiy yuzasidan balandligi, uning balandlik koordinatasi xisoblanadi.
В.nuqtaning А nuqtaga nisbatan balandligi musbat (+), А. nuqtaning В. nisbatan balandligi esa manfiy (-) bo’ladi.
А nuqtaning В nuqtaga nisbatan balandligi formulasi hаb =НA- НB.
MDhda Oliy geodeziya boshqarmasi tashkil qilingan kundan (1919 yil) boshlab bosh meridian qilib Grivich meridiani qabul qilindi.

• Foydalanilgan adabiyotlar.
• Asomov M., Mirzaliev T. Topografiya asoslari va kartografiya. Toshkent: «O‘qituvchi», 1988.
• Asomov M., Mirzaliev T. Topografiya asoslari va kartografiyadan labaratoriya mashg‘ulotlari. Toshkent: «O‘qituvchi», 1990.
• Berlyant A.M. Obzor prostranstva: karta informatsiya. M.: «Mыsl», 1986.
• Berlyant A.M. Kartograficheskiy metod issledovaniya. M.: 1978.
• Gedыmin A.V., G.YU.Gryunberg i dr. Kartografiya s osnovami topografii. M.: «Prosveщenie», 1988.
• G‘ulyamova L.X. Geografiyada aerokosmik uslublar. Toshkent: «Universitet», 1993.
• Kartografiya na rubeje tыsyachaletiy. //Dokladы I Vserossiyskoy nauchnoy konferensii po kartografii. M.: 1997.
• Mirzaliev T. Geografik karta va undan foydalanish. Toshkent: «O‘qituvchi», 1977.