Мавзу: Ijtimoiy psixologik trening konÏiktologiya xulqi atvorini korreksiyalash to’g’risida metotlari
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Мавзу: Ijtimoiy psixologik trening konÏiktologiya xulqi atvorini korreksiyalash to’g’risida metotlari Режа: 1 Ijtimoiy psixologik fan sifatida shakilanishi tarixi 2 ijtimoiy psixologik trening konfliktologiya xulqi atvorini korreksiyalash to’g’risida metotlari 3 ijtimoiy psixologik metodikasi muammolari hamda taqiqot usullari 4 Xulosa 5 foydalanilgan adabiyotlar Кириш Shu o`rinda ijtimoiy psixologiyaning ilmiy manbalaridan biri bo`lgan sotsiologiya fanining xizmatini ko`rsatmay bo`lmaydi. Sotsiologiyaning asoschilari hisoblangan Ogyust Kont, Gerbert Spenser va boshqalar, masalan, jamiyatdagi ijtimoiy hodisalarni o`rganish uchun albatta, o`ziga xos, ayrim psixologik xolatlarni o`rganmoq lozim, degan fikrni qat’iy turib isbot qildilar. Ular har bir ijtimoiy voqeada ruhiy hodisalar borligini isbot qilishga urindilar. Masalan, fransuz sotsiologi G.Tard har bir individda " ijtimoiy fakt" borligini, bu narsa uning miya doirasidagina emas, balki bir qancha miyalar aloqasi tufayli mavjuddir, deb hisoblaydi. Ijtimoiy xulq-atvor modeli, uning fikricha, doimo individlararo munosabatni o`z ichiga olib, bunda bir individ boshqa individga doimo taqlid qiladi, shuning uchun ham shaxsni o`rganish boshqa shaxslarni inkor qilmasligini talab qiladi. Shunday qilib, sotsiologiyada psixologik yo`nalish paydo bo`ldi. Tarddan keyin L.Uord, F.Giddings va boshqalar ijtimoiylik qonunlarini jamoa ruhiy holati bilan uzviy ravishda o`rgana boshladilar. Ularning fikricha, ijtimoiy fakt — bu ijtimoiy aql, tafakkur bo`lib, u " jamiyat psixologiyasi" yoki sotsiologiyaning bahs mavzuidir. Shunday qilib, yuqorida qayd qilingan ilmiy-falsafiy, ijtimoiy manbalar, shart-sharoitlar tufayli ijtimoiy-psixologik g`oyalar shakllanib bordi. Bu qarashlar sof psixologiyaga ham o`xshamagan, sotsiologiya doirasidan chiqib ketadigan alohida fanning—ijtimoiy psixologiyaning paydo bo`lishi uchun zamin rolini o`tadi. XX asr shu bilan xarakterli ediki, u turli fanlar oldiga konkret topshiriqlar qo`ya boshladi. Shuning uchun psixologiya fani oldida tadqiqotlar asosida psixologik qonuniyatlarni asoslash vazifasi turar edi. Ikkinchidan esa, Amerikada ko`pgina psixologlar o`z tadqiqot ob’ektlarini laboratoriyalarda ayrim psixik jarayonlarni o`rganishdan kichik guruhlarga ko`chira boshladilar. Bu davrda psixologiyada shakllanib bo`lgan uch asosiy oqim (psixoanaliz, bixeviorizm va geshtalt psixologiya) ichida ham ijtimoiy xulq-atvorni kichik guruhlar doirasida o`rganish tendensiyasi paydo bo`ldi. Bunda asosiy diqqat kichik guruhlarga va ularda turlicha eksperimentlar o`tkazishga qaratilgan edi. Bunday holatning paydo bo`lganligi ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishida nihoyatda katta rol o`ynadi. Geshtald psixologiya yo`nalishi negizida maxsus ijtimoiy psixologik yo`nalishlarning — interaksionizm va kognitivizmning paydo bo`lganligi esa bu fanning eksperimental ekanligini yana bir bor isbotqildi. Bixeviorizm yo`nalishlari doirasida o`tkazilgan ijtimoiy psixologik tadqiqotlar avvalo amerikalik olimlar K.Xall va V.Skinnerlar nomi bilan bog`liq. Ular va ularning izdoshlari hisoblangan K.Miller, D.Dollard, Dj.Tibo, G.Kelli va boshqalar diada — ikki kishi o`rtasidagi munosabatlarning xilma-xil eksperimental ko`rinishlarini tadqiq qilib, ularda matematik o`yin nazariyasi elementlarini kuzatdilar. Diada sharoitida tajribada o`tkazilgan tadqiqotlarda asosan mustahkamlash g`oyasini isbot qilishga urinildi. Klassik bixeviorizmdan farqli o`laroq ijtimoiy psixologik bixevioristlar hayvonlar o`rniga laboratoriyaga naqd pulga odamlarni taklif eta boshladilar, shuning uchun ham ularning g`oyasida Psixoanaliz doirasidaesa ijtimoiy psixologik tadqiqotlar E. Fromm va Dj. Salliven ishlari bilan bog`liq bixevioristlardan farqli o`laroq bu yerda eksperimentlar ikki kishi emas, balki ko`pchilik ishtirokida o`tkazila boshladi. Ularning izdoshlari (V.Bayon, V.Bennis, G.Sheparde, V.Shutk) o`tkazgan tadqiqotlar tufayli hozirgi kunda ham katta qiziqish bilan o`rganilayotgan kichik T—guruhlar psixologiyasi yaratildi. Unda guruh sharoitida bir odamning boshqalarga ta’siri, guruhning ayrim individlar fikrlariga ta’siri kabi masalalar ishlab chiqildi va ijtimoiy psixologik treninglar o`tkazishga asos solindi. KognitivizmK.Levin nazariyasi asosida paydo bo`lgan psixologik yo`nalish bo`lib, undagi o`rganish obekti munosabatlar tizimidagi kishilar, ularning bilish jarayonlari, ong tizimiga taalluqli bo`lgan kognetiv holatlar bo`ldi. Kognitizm doirasida shunday mukammal, boshqalarga o`xshamas nazariyalar yaratildiki, ular hozirgi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Masalan, F.Xayderning balanslashtirilgan tizimlar nazariyasi, T.Nyukomning kommunikativ aktlar nazariyasi, Festingerning kognitiv dissonanslar nazariyasi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Ulardagi asosiy g`oya shundan iboratki, shaxs o`ziga o`xshash shaxslar bilan muloqotga kirishar ekan, doimo munosabatlarda ruhiy mutanosiblik tenglik bo`lishiga, shu tufayli ziddiyatlardan chiqishga harakat qiladi. Maqsad — turli ijtimoiy sharoitlarda shaxs xulq-atvorining psixologik sabablarini tushuntirish va ziddiyatlarning oldini olish uchun yo`l-yo`riqlar ishlab chiqishdan iborat. Hozirgi davrda ham taniqli ijtimoiy psixologlar Olport, Maslou, K.Rodjers va ularning safdoshlari gumanistik psixologiya doirasida bu ishlarni faol davom ettirmoqdalar. Navbatdagi nazariya interaksionizmbo`lib, bu aslida sotsiologik nazariya bo`lib hisoblanadi. Uning asoschisi Gerbart Mid bo`lib, uning qarashlari ta’sirida T.Sarbinning rollar nazariyasi, G.Xaymen va R.Mertonlarning referent guruhlar nazariyasi, F.Gofmanning ijtimoiy dramaturgiya nazariyalari shakllandi. Ular turli ijtimoiy sharoitlardagi xulq-atvorlarni tushuntirish orqali shaxs ijtimoiy psixologik sifatlarining sabablarini topishga harakat qildilar. Har bir shaxs doimo ijtimoiy o`zaro ta’sir tizimida mavjud bo`ladiki, unda u to`g`ri harakat qilish uchun o`zgalarni tushunishga harakat qilishi, o`zgalar rolini qabul qilishga tayyor bo`lishi lozim. Lekin o`zgalar rolini to`g`ri qabul qilish uchun unda “umumlashtirilgan o`zga" obrazi bo`lishilozimki, bu obraz shaxslararo muloqot jarayonida, har bir shaxs uchun ibratli bo`lgan kishilar guruhi bilan muloqotda bo`lish jarayonida shakllanadn. Ya’ni shaxs faolligi tan olinadi, bu esa fan tarixida o`ta progressiv hol edi. Ijtimoiy psixologiyaning Rusiya va sobiq ittifoqda rivojlanishi Ijtimoiy psixologiyasining asoschisi deb haqli ravishda V.M.Bexterevni ko`rsatish mumkin. U o`zining refleksologiya nazariyasi doirasidan shaxs xulqatvorining motivlarini tushuntirishga uringanlardanbiridir. Uning fikricha, barcha ongli va ongsiz jarayonlar tashqi xulq-atvorda, harakatlarda ifodalanadi, shuning uchun ham tashqi harakatlarni, qiliqlarni, nutqni, tovushni o`rganish orqali shaxsning o`zini va bu harakatlarning sabablarini o`rganish mumkin. 20-30- yillarda bolalar va o`smirlar ijtimoiy psixologik taraqqiyotini o`rganishga qaratilgan ikki yo`nalish paydo bo`ldiki, ular ham qator kamchiliklardan holi bo`la olmadilar. Masalan, biologik yoki biogenetik nazariya tarafdorlari shaxsning shakllanishida irsiy va biologik nasliy omillar yetakchi rol o`ynaydi, deb hisoblashsa, sotsiologik yoki sotsiogenetik nazariyotchilar bu borada ijtimoiy muhit rolini nihoyatda ortiq ekanligini himoya qilib chiqdilar. 30-yillardagi olimlar shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhitning, jamoaning rolini, ta’lim-tarbiyaning ahamiyatini isbotlashga urindilar. Lekin 40— 60- yillar ijtimoiy-psixologiya taraqqiyotida nisbatan sokinlik davri bo`ldi. Chunki psixologiya sohasida olib borilgan tadqiqotlar ichida ijtimoiy psixologik tadqiqotlar yo`q hisob edi. Bu fan Rusiyada va boshqa sobiq ittifoqdosh jumhuriyatlarda 70- yillardan keyin keskin rivojlana boshladi. Bunda moskvalik va leningradlik (hozirgi Sankt-Peterburg) olimlar maktabi katta rol o`ynadi. Agar Moskva shahrida asosan ijtimoiy psixologiya bo`yicha fundamental nazariy tadqiqotlar ko`plab o`tkazilib, unda hozirgi zamon ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning empirik qonunlari asoslari ishlab chiqilgan bo`lsa, SanktPeterburgda ko`proq tadbiqiy ilmiy tadqiqot ishlariolib borildiki, ular birgalikda minglab yosh ijtimoiy psixologlar avlodini tarbiyalab yetishtirdilar. Ular esa hayotimizga ilg`or fikrlar va dalil tadqiqotlar bilan kirib kelib, hozirgi kun fanini dunyo miqyosida misli ko`rilmagan darajaga ko`tardilar. O`zbekistonda ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning o`rni va istiqbollari Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida yurtimizda rivojlanish tarixiga e’tibor beradigan bo`lsak shuni ta’kidlash lozimki, u oxirgi o`n yilliklar mobaynida shakllanmoqda, xolos. Ayniqsa bu borada psixolog olimlar M.G.Davletshin, V.M.Karimova, G`.B.Shoumarov, E.G`oziev, N.A.Sog`inov, B.M.Umarov kabilarning bir qator ilmiy-tadqiqot ishlari va ilmiy maqolalarini keltirish mumkin. Lekin tarixan, umuman psixologiyaning O`zbekiston hududida shakllanishini tahlil qilinsa, uning diniy-falsafiy olimlar va qarashlar tizimida o`ziga xos tarzda shakllanib kelganligini kuzatamiz. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, O`zbekistonda o`tkazilayotgan ijtimoiy psixologik tadqiqotlar asosan oila va oilaviy munosabatlarga bag`ishlangan. Bu borada bir qator psixologlardan V.Karimova, G`.Shoumarov boshchiligidagi ilmiy ishlarni keltirish mumkin. Masalan, G.B.Shoumarov boshchiligidagi olimlar tomonidan oilaning ijtimoiy-psixologik vazifalari, oiladagi shaxslararo munosabatlar, oila negizida yuzaga keladigan hissiy munosabatlar, oila qurish motivlari, oilaning bolalar tarbiyasiga bevosita ta’sir ko`rsatadigan ijtimoiypsixologik omillari kabi bir qator jihatlari o`rganildi. Ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolari va tadqiqot usullari Ijtimoiy psixologiya to`g`risida gapiriladigan bo`lsa, shuni alohida ta’kidlash lozimki, avvalo jamiyatning bu fan oldiga qo`yayotgan talablari o`ziga xos bo`lib, bu talablar javob berish uchun uning tekshirish uslublari u darajada mukammal emasligidadir. Chunki shu davrgacha ijtimoiy psixologiyada kuzatilgan xodisa shu bo`ldiki, bu fandagi nazariy ishlar tadbiqiy ishlardan ancha ko`pdir. Shuning uchun ham, G.M.Andreeva ijtimoiy psixologiyaning metodologiyasi muamolariga to`xtalar ekan, uning bu boradagi intilishlari, vazifalari ko`pligini ta’kidlaydi. Metodologik muammolarga qiziqish, — deb yozadi u, —ijtimoiy psixologiyaning kuchsizligi emas, balki uning yetilish davriga kirganligining belgisidir. “Metodologiya" tushunchasining ilmiy mohiyati nimada? Bu tushunchani turli nazariy qarashlardagi olimlar turlicha sharhlaydilar va tushunadilar. Masalan, amerikalik psixologlar metodologiya deganda, tadqiqot jarayonida ishlatiladngan barcha tadqiqot uslublari va texnik jarayonlarni tushunadilar. Lekin “metodologiya" tushunchasi aslida uslublar yig`indisidan ham kengroq tushunchadir. Ya’ni, “metodologiya" tushunchasi “konkret metodlar" yoki texnik usullar tushunchalaridan kengroqdir. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning metodologik muammolariga quyidagilar kiradi: Birinchidan, empirik ma’lumotlar muammosi, ya’ni qay turdagi ma’lumotlarni ijtimoiy psixologik ma’lumotlar sifatida qabul qilish mumkin. Chunki bixevioristlar bunday ma’lumotlar sifatida ko`z bilan ko`rib qayd qilinadigan xulq-atvor shakllarini qabul qilishsa, kognitiv psixologiya vakillari faqat ongga taalluqli bo`lgan belgilarni tushunadilar. Demak, har qanday tadqiqotchi ish boshlamay turib, avvalo nimani empirik birlik qilib olishini aniq tasavvur qilishi va uning nazariy jihatlari to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi kerak Bundan tashqari, tadqiqot birligi aniqlangan taqdirda, qanday hajmdagi birliklar tadqiqotchini qanoatlantirishi masalasi ham muhimdir. Shuning uchun eksperimental va korrelyatsion tadqiqotlar bor. Ikkinchi metodologik muammo — bu u yoki bu ijtimoiy psixologik nazariya asosida qonuniyatlar yaratish va ilmiy taxminlar qilish muammosi. Ilmiy tadqikot boshlashdan oldin tadqiqotchi ma’lum taxminlar yuritadi, lekin shu taxminlarning aniq chiqishi o`sha muammo bo`yicha pishiq - puxta nazariyaning bor-yo`qligiga bevosita bog`liq. Shuning uchun ijtimoiy psixologiyada gipotezalar tuzish va ular asosida kerakli umumiy xulosa chiqarish ishini bilish kerakdir. Uchinchi muammo — bu ijtimoiy psixologik ma’lumotlarning sifati masalasi, ya’ni qanday ma’lumotni sifatli, ishonarli deb atash mumkinligi masalasidir. O`rganish ob’ektining hajmi yoki soni xususida shuni aytish mumkinki, ko`pincha tekshiriluvchi qanchalik ko`p bo`lsa, ma’lumot shunchalik ishonchli bo`ladi, degan noto`g`ri fikr mavjud. Agar gipotezalar to`g`ri ilgari surilgan bo`lsa, u kichikroq guruhda o`tkazgan eksperimentlarining ma’lumotiga ham ishonishi mumkin. Lekin tadqiqot uslubini — metodlarini to`g`ri tanlashda pilotaj — sinov tadqiqoti o`tkazishning ahamiyati kattadir. Bunda o`sha gipotezalarning qanchalik asosliligini ham, metodikaning aynan maqsadga muvofiqligini ham, tekshiriluvchilar ob’ektining to`g`ri tanlanganligini ham, ma’lumotlarning turg`unligi, ishonchliligini ham tekshirib olish mumkin. Bundan tashqari, shu bosqichda tadqiqotchi eksperiment yoki anketa o`tkazish uchun qulay vaziyat va vaqtni belgilash, o`z yordamchilarining ishga qanchalik yaroqliklarini ham sinab olish imkoniyatiga ega bo`ladi. Metodologik ishlarga qarashli tadbirlarning sifati va saviyasi tadqiqotchining qanchalik ilmiy savodxon ekanligini belgilovchi ko`rsatkichlar hisoblanadi va u o`tkazgan ilmiy tadqiqot ishining bahosini belgilaydi. Hozirgi zamon ijtimoiy psixologiya fanining predmeti va uning ijtimoiy tabiati. Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi. Uning rasman tan olinishi. Ijtimoiy psixologiya fanining mavzu bahsi. Ijtimoiy psixologiya fanining uch nazariy manbalari. Xalklar psixologiyasi nazariyasi va uning asosiy g’oyasi. Bu boradagi M.Latsarus, G.SHteytall, V.Vundt, A.Potebni va boshqalarning nazariy qarashlari mohiyati. Omma psixologiyasi nazariyasi va undagi G.Tard, S.Sigeli, G.Lebon yondashuvlari. Lebonning shaxsning omma holatidagi belgilari tasnifi. Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi va U.Makdugall, E.Ross, J.Bolduin qarashlari. Ijtimoiy psixologiya fani predmeti. Predmetni tushuntirishda G.Gibsh, M.Forverg, Yu.SHerkovin, A.Petrovskiy, V.SHpalinskiy, G.Andreeva ta’riflari. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari: kichik guruxlar va jamoalar psixologiyasi; shaxsning ijtimoiy psixologik qiyofasi, ommaviy xodisalar, oila psixologiyasi masalalari, boshqaruv va muomala psixologiyasi. Ijtimoiy psixologiya fanida qo`llaniladigan metodlar o`z mazmun mohiyatiga ko`ra umumiy psixologiyadagi metodlarga aynan o`xshash bo`lishi bilan birga, shaxs va jamiyat munosabatlarini ifodalab berishda, ijtimoiy hodisalarni atroflicha o`rganishda o`ziga xos metodlarni qo`llash zarur ekanligi bilan ajralib turadi. Shunga ko`ra, biz ushbu jadvalda ijtimoiy psixologiyada ko`llaniladigan metodlarni keltiramiz. 1 - jadvalda ijtimoiy psixologiyadagi asosiy psixologik metodlar va ularning asosiy variantlari keltirilgan. Kuzatish metodi va unga qo`yilgan shartlar Kuzatish metodi ijtimoiy psixologiyada o`ziga xos ijtimoiy sharoitlarda, o`ziga xos vaziyatlarda va ma’lum guruhlarda ishlatiladi. Bunda tadqiqotchi eng avvalo nimani kuzataman, qanday yo`l bilan kuzataman, kuzatuv birligi qilib nimani olaman, kuzatuvni qancha vaqt mobaynida davom ettiraman degan qator savollarga javob topgandan keyingina ilmiy tadqiqotini boshlaydi. Demak, kuzatish metodi yordamida aniq ishlab chiqilgan reja asosida kuzatuvchini qiziqtirgan u yoki bu ijtimoiy xulq-atvor shakllari qayd etiladi. Bu uslub qo`llanilganda tadkiqotchi bir qancha qoidalarga rioya qilishi lozim. Chunonchi, kuzatish maqsadining aniq bo`lishi va uning ilmiy maqsadlarga mos kelishi; kuzatish shaklini tanlash va kuzatish natijalarini qayd etish usullarini ishlab chiqish; ma’lum reja — sxema asosida muttasil kuzatuv olib borish; olingan natijalarning asosliligi va ishonchliligini boshqa usullar yordamida tekshirib ko`rish. Kuzatish kuzatuvchi tomonidan kuzatish ob’ekti bo`lmish odamlar guruhi bilan birga yashab, ularga qo`shilib ish tutib, tabiiy sharoitlarda ma’lumot to`plansa, bunday kuzatish turini " birgalikdagi kuzatuv" deb ataladi. Bunday kuzatishning klassik misoliga amerikalik ijtimoiy psixolog U. Uaytning o`smirlar psixologiyasi, ular guruhidagi ijtimoiy psixologik hodisalarni o`rganishga qaratilgan mashhur tadqiqotini kiritish mumkin. Boshqa xollarda esa kuzatuvchi o`z ob’ektini chetdan kuzatadi, shuning uchun ham bunday kuzatuv turi " chetdan kuzatuv" yoki " ob’ektiv kuzatish" deb ataladi. Bu usul xuddi umumiy psixologiyada bo`lgani kabi tashqi xulq-atvorni qayd qilish natijasida ma’lumot to`plashga asoslanadi. Bunday yo`l bilan ilmiy faktlarni isbot qilish qiyin, lekin baribir, u ham ijtimoiy psixologiyada yordamchi usul sifatida ishlatiladi. Bizning fikrimizcha, ijtimoiy psixologik treninglar sharoitida har bir shaxsning xulqatvorini kuzatish muhim ma’lumotlar to`plashga yordam beradi, chunki bunda Hujjatlarni o`rganish metodi sotsiologiya fanidan kirib kelgan. Bu metodning qator afzalliklari bor. Ulardan muhimlari shundan iboratki, u faoliyatning mahsulini tekshirishga imkon beradi hamda to`plangan ma’lumotlarning ishonchliligi, matematik qayta ishlash imkoniyatining borligi bilan ajralib turadi. hodisalarni kontent-analiz usuli orqali tekshirish Materiallarni ma’naviy jihatdan ham sifat, ham miqdoriy analiz qilinish usuli ijtimoiy psixologiyada kontent-analizdeb ataladi. Kontent-analizning ilmiy mohiyati shuki, uning yordamida biror matnda ma’lum fikr, g`oya yoki tushunchalarning necha marta qaytarilishi qayd etiladi, ya’ni ma’lum mazmun miqdor ko`rinishiga keltiriladi. Bu metodning asoschilari amerikalik sotsiologlar X.Lassuell va B.Berelsonlar bo`lib, ular bu usulni birinchi marta ikkinchi jahon urushi yillarida bir siyosiy gazetaning mazmuni, uning g`oyaviy yo`nalishini aniqlash maqsadida qo`llagan edilar. Ular «Haqiqiy amerikalik» nomli gazetaning kundalik chiqishlarini kontent-analiz qilib, ularni fashistik yo`nalishidagi gazeta ekanligini isbot qilishgan va uning chiqishini ta’qiqlashga erishgan edilar. Kontent-analizni qo`llashda tadqiqotchi oldida turgan asosiy muammo bu tekshiruv birliklari — kategoriyalarni aniqlashdir. Chunki bunday birliklar tadqiqotning maqsadi va tadqiqotchining e’tiqodi vadunyoqarashiga ko`ra har xil bo`lishi mumkin. Masalan, kontent-analizning asoschilari X.Lassuell va B.Berelsonlar bunday birlik — ramziy birlik yoki simvollar bo`lishi mumkin, deb hisoblashgan bo`lsalar, boshqa amerikalik tadqiqotchi L. Lovental bunday birlik yaxlit mavzu bo`lishi kerak deb hisoblaydi. Aslida, bunday birliklar kontentanalizda ilmiy taxmin va tadqiqotchining metodologik asoslari bilan belgilanishi kerak. Shuning uchun ham ko`pgina tadqiqotchilarni umumlashtirib, analiz uchun birliklar quyidagilar bo`lishi mumkin deb hisoblaymiz: a) alohida iboralar yoki so`zlarda bildirilgan tushunchalar (masalan, demokratiya, faollik tashabbus, hamkorlik va hokazo); b) yaxlit abzatslar, matnlar, maqolalar va shunga o`xshashlarda ko`tarilgan mavzular (masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy qadriyatlar mavzusi va hokazo); v) tarixiy allomalar, siyosatshunoslar, taniqli shaxslarning nomlari; g) ijtimoiy hodisa, rasmiy hujjat, biror aniq fakt, asar (masalan, oilaviy mojarolar, O`zbekiston Konstitutsiyasi muhokamasi, yangi yozilgan asarga o`quvchilarning munosabati va shunga o`xshash). Yaxshi o`tkazilgan kontent-analiz aslida ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda juda katta ahamiyatga ega. Kontent-analiz tadqiqotchidan kattagina uquvni talab qiladi, chunki bir tomondan, u yoki bu matnni tushunish mahorati bo`lishi kerak, ikkinchi tomondan, tadqiqot so`ngida qo`lga kiritilgan miqdoriy birliklarni yana qayta sifat formasiga keltirish lozim, ya’ni tushuntirib berish kerak. So`roq metodlari. So`roq metodlari ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda keng qo`llaniladi, ayniqsa, anketa so`rovi va intervyu metodlari. Yozma so`roq yoki anketaning afzalligi shundaki, uning yordamida bir vaqtning o`zida ko`pgina odamlar fikrini o`rganish mumkin bo`ladi. Unga kiritilgan savollar, ulardan kutiladigan javoblar (yopiq anketa), yoki erkin o`zfikrini bayon etish imkoniyatini beruvchi (ochiq anketa) so`rovnomalar aniq va ravon tilda javob beruvchilar tushunish darajasiga monand tuzilgan bo`lsa, shubhasiz, qimmatli birlamchi materiallar to`planadi. So`roqning ham erkin va standartlashtirilgan shakllari mavjud bo`lib, birinchisida oldindan nimalar so`ralishi qat’iy belgilab olinmaydi, ikkinchi shaklida esa, xattoki, komp’yuterda dasturi ishlab chiqilib, minglab odamlarda bir xil talablar doirasida so`roq o`tkazilishi nazarda tutiladi. Bu metodlarni qo`llashni qator metodologik qiyinchiliklari mavjud, chunki, bu yerda doim shaxslararo o`zaro munosabatlar, o`zaro ta’sir shakllari mavjud bo`lib, tadqiqotchining sub’ektiv munosabatlarini ham inkor qilib bo`lmaydi. Tadqiqot mobaynida shaxslararo idrok va sub’ektiv bir-birini tushunishga qaratilgan barcha qonuniyatlar ishlaydi. Shunga qaramay, juda ko`p ijtimoiy psixologik ma’lumotlarni to`plashda so`roq metodlari eng qulay usullar sifatida ishlatib kelinmokda. Shunday qilib, so`roq metodlari tadqiqotchi bilan tekshiriluvchining bevosita (suhbat, intervyu) yoki bilvosita (anketa) muloqoti tufayli birlamchi ma’lumotlar to`plash usulidir. Odamlar tilidan yozma yoki og`zaki tarzda olingan fikrlar ma’lumotlarning manbai bo`lib xizmat qiladi. Eng yaxshi suhbat yoki intervyu bu bevosita, erkin fikr almashinuvi sharoitida o`zaro fikr almashinuviga qaratilgan muloqotdir. Chunki suhbatdan farqli, intervyu aniq muammo doirasida, qatiy bir yo`nalishda olib boriladi. Intervyu oluvchi suhbatdoshga nisbatan neytral mavqeda bo`lib, uning fikrlashiga xalaqit bermasligi, ayniqsa, unga taz’yiq o`tkazmasligi lozim. Intervyu jarayonining samarali kechishi uchun suhbatdoshda o`ziga nisbatan ijobiy munosabat shakllantirib, birinchi so`zlarni aniq, ravon, ifodali bayon qilish muhimdir. Intervyu o`tkazishga odam maxsus ravishda tayyorgarlik ko`rishi kerak, chunki u odamdan qator muhim sifatlarning bo`lishini talab qiladi. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiyada " rolli o`yinlar" metodi yordamida psixolog yoki sotsiologlar maxsus tayyorgarlik kursidan o`tadilar. Anketa usuli Anketa metodi hammaga tanish bo`lgan usullardan biri. Lekin ko`pincha anketani o`tkazgan odam uning tuzilishi qanchalik qiyinligini yoki olingan ma’lumotlarni qayta ishlab, sharxlashqiyinligini tasavvur qilmaydi. Yuqorida qayd etilganidek, anketaga kiritilgan savollarga ko`ra anketa ochiq va yopiqturlarga bo`linadi. Ochiqanketa respondentdan o`z fikrini bilganicha bayon etishni talab qiladi, yopiq shakldagi anketa savollarining esa javoblari berilgan bo`lib, tekshiriluvchi o`ziga ma’qul bo`lgan, qarashlari, fikrlari bilan mos bo`lgan javobni beradi. Ochiq savollarning kamchiligi respondentlarning har doim Ijtimoiy-psixologik testlar Testlar psixologiyadan kirib kelgan usuldir, bu qiska sinov usuli bo`lib, ular yordamida u yoki bu ijtimoiy psixologik hodisa qiska muddat ichida bir texnik usul — testda tekshiriladi. Testlarni qo`llashning qulaylik tomoni— bir test yordamida bir ob’ektning u yoki bu xususiyatini bir necha marta, takror-takror sinab ko`rish mumkin. Lekin ularni universal deb bo`lmaydi, chunki u yoki bu testni faqat qanday turdagi ob’ektda sinalgan bo`lsa, shunga o`xshash ob’ektlardagina qo`llash mumkin, qolaversa, bunda olingan ma’lumotlar nisbiy xarakterga ega bo`ladi. Lekin shunday bo`lishiga qaramay, testlar, ayniqsa hozirgi kunlarda hayotimizga keng kirib keldi. Shaxs xususiyatlarini tekshiruvchi testlardan tashqari, shaxsning muloqot sistemasidagi o`rnini, undagi muloqot malakalarining bor-yo`qligini sinovchi, shaxs aqliy sifatlarini tekshiruvchi testlar keng qo`llanilmoqda. Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki, testni tuzish, uni ob’ektlarda sinovdan o`tkazish, xattoki, tayyor testni moslashtirish yuksak bilimlarni, malakani, olimlik odobini talab qiladigan ishdir Axborot bugungi kunda davlatlarning geosiyosiy ta sirini belgilovchi kuchga aylanmoqda. Sohta axborotlar insonning qalbini, ongini nishonga oladi, ruhiyatini zaharlaydi, istiqbolga ishonchni susaytiradi, shuurida ikkilanishni paydo qiladi. Quloqqa xabar bo lib kirsada, miyani o qday jarohatlaydi. Hozirgi kunda dunyoning tunli burchaklarida paydo bo layotgan nizolar, urushlar terorchilik xati-harakatlarning avj olishiga bundan manfaatdor tashqi kuchlar ta siridagi ommaviy axborot vositalarining informatsion xurujlari ham sabab bo layapti. Jamiyat taraqiyoti tarixini o rganish, ijtimoiy rivojlanishning turli davrlarida inson hayoti va uning salomatligiga ziyon etkazuvchi xavflar mavjud bo lganligidan dalolat beradi. Inson hayotiga daxl qiluvchi xavflarni sodir bo lish holati va ta siri nuqtai nazaridan ikki turga ajratish mumkin: 1) tabiiy xavf; 2)ijtimoiy xavf. Tabiiy xavf – bu tabiat qonuniyatlariga muvofiq ro y beradiganxavf bo lib, ko p hallarda uni bartaraf etish mashaqqatga aylanayapti. Masalan, ilm-fan, texnika va texnologiya yuksak darajada rivojlangan mavjud sharoitda ham er yuzining turli xududlarida sodir bo layotgan suv toshqinlari, dovullar, ekologik inqirozning oldini olishga muvaffaq bo linmayapti. Ibtidoiy tuzum kishilari uchun eng katta xavf – bu tabiiy xavf, ya ni, tabiiy ofatlar edi. Tabiiy jarayonlar mohiyatini to g ri baholay rlmagan kishilar tabiat tomonidan yuzaga keltirilga xavfning oldida butunlay ojiz edilar. Bugungi kunda ham tabiiy xavf mavjud va u insoniyat hayotini, salomatligiga salbiy ta sir ko rsatib turibdi. Biroq, shuni ham ta kidlab o tish lozimki, global tabiiy xavfning paydo bo lishiga asosiy sababchi – bu insonning o zi. Global isish, ozn qatlamining emirilishi, ekologik inqiroz kabilarningyuzaga kelishida bevosita inson omili etakchi o rin egallamoqda. Ta’sirning adresati - ta’sir yo`naltirilgan shaxs. Lekin tashabbuskorning suhbatga tayyorgarligi yaxshi bo`lmasa, yoki adresat tajribaliroq sherik bo`lsa, u tashabbusni o`z qo`liga olishi va ta’sir kuchini qayta egasiga qaytarishi mumkin bo`ladi. Shu o`rinda odamlarni samarali muloqotga o`rgatish muammosi haqida keltirmoqchimiz. Chunki bugungi kunda bu muammo ijtimoiy psixologiyaning muhim masalalaridandir. Ma’lumki, gaplashayotgan odamlar biri gapiradi, ikkinchisi tinglaydi, eshitadi. Muloqotning samaradorligi ana shu ikki qirraning qanchalik o`zaro mosligi, bir - birini to`ldirishiga bog`liq ekan. Noto`g`ri tasavvurlardan biri shuki, odamni muomala yoki muloqotga o`rgatganda, uni faqat gapirishga, mantiqan asoslangan so`zlardan foydalanib, ta’sirchan gapirishga o`rgatishadi. Uning ikkinchi tomoni - tinglash qobiliyatiga deyarli e’tibor berilmaydi. Mashhur amerikalik notiq, psixolog Deyl Karnegi «Yaxshi suhbatdosh - yaxshi gapirishni biladigan emas, balki yaxshi tinglashni biladigan suhbatdoshdir» deganda aynan shu qobiliyatlarning insonlarda rivojlangan bo`lishini nazarda tutgan edi. Mutaxassislarning aniqlashlaricha, ishlayotgan odamlar vaqtining 45%i tinglash jarayoniga ketar ekan, odamlar bilan doimiy muloqotda bo`ladiganlar 35 - 40 % oylik maoshlarini odamlarni «tinglaganlari» uchun olarkanlar. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, kommunikatsiyaning eng qiyin sohalaridan hisoblangan tinglash qobiliyati odamga ko`proq foyda keltirarkan. Shuning uchun bo`lsa kerak, nemis faylasufi A. Shopengauer «Odamlarni o`zingiz to`g`ringizda yaxshi fikrga ega bo`lishlarini xohlasangiz, ularni tinglang» deb yozgan ekan. Darhaqiqat, agar siz kuyunib gapirsangizu, suhbatdoshingiz sizni tinglamasa, boshqa narsa bilan ovora bo`laversa, undan ranjiysiz, nafaqat ranjiysiz, balki u bilan aloqani ham uzasiz. O`qituvchi gapirayotgan paytda uni tinglamaslik odobsizlikning eng keng tarqalgan ko`rinishi deb baholanishini bilasizmi? Nima uchun biz ko`pincha yaxshi gapiruvchi, so`zlovchi bo`la olamiz-u, yaxshi tinglovchi bo`la olmaymiz? Psixologlarning fikricha, asosiy xalaqit beruvchi narsa - bu bizning o`z fikr - o`ylarimiz va xohishlarimiz og`ushida bo`lib qolishimizdir. Shuning uchun ham ba’zan rasman sherigimizni tinglayotganday bo`lamiz, lekin aslida xayolimiz boshqa yerda bo`ladi. Tinglashning ham xuddi gapirishga o`xshash texnikasi, usullari mavjud. Ularning turi ham ko`p , lekin asosan biz kundalik hayotda uning ikki usulini qo`llaymiz : so`zma - so`z qaytarish va boshqacha talqin etish. Birinchisi, suhbatdosh so`zlarining bir qismini yoki yaxliticha qaytarish orqali, sherikni qo`llab - quvvatlashni bildiradi. Ikkinchi usul esa - sherigimiz so`zlarini tinglab, undagi asosiy g`oyani muxtasar, o`zimizning talqinimizda ifoda etish. Ikkala usul ham sherik uchun muhim, chunki u sizning tinglayotganingizni, xattoki, undagi g`oyalarga qarshi emasligingizni bildiradi. Bunday tashqari, biz yaxshi tinglayotgan bo`lib, «Yo`q-e?», «Nahotki?», «Qaraya?», «Yasha!» luqmalari bilan ham suhbatdoshimizni gapirishga, yanayam o`z fikrlarini oydinlashtirishga chaqirib turamiz. хулоса Oquvchi-yoshlarni ma naviy-axloqiy tarbiyalashda yo naltirilgan tajribasinov ishlarini tashkil etishdan ko zlangan maqsad Ommaviy axborot vositalaridan foydalangan holda o quvchilarda milliy qadriyatlar va milliy hulq-odob ko nikmalarini shakllantirishga erishish hamda shu asosda ularda ma naviyaxloqiy fazilatlarni shakllantirishdan iboratdir. Tajriba-sinov ishlari oldimizga quyidagi vazifalarning hal etilishini talab etdi: 5. Ommaviy axborot vositalaridan foydalanish orqali o quvchi-yoshlarni ma naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy axloqiy madaniyat haqida tasavvur hosil qilish; 6. O quvchilarida Ommaviy axborot vositalari orqali axloqiy madaniyatni to laqonli shakllantirish uchun shart-sharoitlar yaratish. 7. Sinfdan tashqari ishlar jarayonida o quvchilarda o quvchilarni ma naviyaxloqiy tarbiyalashda Ommaviy axborot vositalaridan foydalanish orqali axloqiy madaniyatni shakllantirishga xizmat qiluvchi maxsus metodikani sinovdan o tkazish. 8. Mazkur maxsus metodikaning samaradorligini aniqlash maqsadida tajriba-sinov ishlarining natijalarini umumlashtirish, matematik -statistik metod yordamida tahlildan o tkazish.Sinfdan tashqari ishlarda o quvchi-yoshlarni ma naviy-axloqiy tarbiyalashdaOmmaviy axborot vositalari orqali milliy-axloqiy madaniyatni shakllantirishga yo naltirilgan tajriba-sinov ishlari quyidagi uslublar asosida o tkazildi: so rovnoma uslubi; suhbat uslubi; pedagogik kuzatuv uslubi; interfaol uslublar; pedagogik tajriba uslubi; matematik-statistika uslubi.Ilmiy-tadqiqot muammosi doirasida tajriba-sinov ishlari uch bosqichda amalga oshirildi:1. Tajriba-sinov ishlarining o tkazilishini ta minlovchi tashkiliy tayyorgarlik bosqichi. тест 1 Tushurib qoldirilgan so’zlarni yozing “Тренинг вақтида содир бўладиган барча ҳолатлар, вазиятлар фақат шу ерда ва фақат -------------------------------------------------- қилинади ва ташқарига чиқмайди”. Ж авоб “Тренинг вақтида содир бўладиган барча ҳолатлар, вазиятлар фақат шу ерда ва фақат тренинг қатнашчилари билан муҳокама қилинади ва ташқарига чиқмайди”. 2 Muhammadxo’ja Behbudiyning quyidagi fikrini to’ldiring. Zamona ilmi, fan, ilm, bebahra millat. Dunyoda turmoq uchun dunyoviy ........... va ............... lozimdu, ............. va ......idan .............. boshqalarga poymol bo’lur. Javob: Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdu, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga poymol bo’lur. 3 Keltirilgan ta’rifni atamasi bilan juftlang. Javobi: 1 – 2 – 3 – 4 – 4 Bu ovoz hajmi yoki kengligi bo’lib, uning chegarasi eng past va eng yuqori ton bilan. D Ritmika 3 Bu so’z, bo’g’in, tovushlarni to’g’ri, aniq va tushunarli aytish demakdir. C Nutq texnikasi 2 Bu til vositalari yordamida, notiqlik san’ati talablariga rioya qilgan holda ko’pchilik oldida nutq so’zlay olish g’amda ishchi muloqot o’rnata olish mahoratidir. B Talaffuz 1 Bu alohida so’z, bo’g’in va iboralarni talaffuz etishdagi tezlik, davomiylikdir. A Diapazon № Ta’rif № Atama Javob: Javobi: 1 – D 2 – C 3 – B 4 – A 4 Bu ovoz hajmi yoki kengligi bo’lib, uning chegarasi eng past va eng yuqori ton bilan. D Ritmika 3 Bu so’z, bo’g’in, tovushlarni to’g’ri, aniq va tushunarli aytish demakdir. C Nutq texnikasi 2 Bu til vositalari yordamida, notiqlik san’ati talablariga rioya qilgan holda ko’pchilik oldida nutq so’zlay olish g’amda ishchi muloqot o’rnata olish mahoratidir. B Talaffuz 1 Bu alohida so’z, bo’g’in va iboralarni talaffuz etishdagi tezlik, davomiylikdir. A Diapazon № Ta’rif № Atama 4 Keltirilgan ta’rifni atamasi bilan juftlang. 1 kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi; A Fan № Ta’rif № Atama Javobi: 1 – 2 – 3 – 4 – 5 – 5 kadrlarga bo’lgan ehtiyojni, shuningdek ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo’yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliya va moddiytexnika jihatidan ta’minlash jarayonining qatnashchisi. G Davlat va Jamiyat 4 yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi; D Shaxs 3 malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo’lib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko’rsatish muhitini o’z ichiga oladi; C Uzluksiz ta’lim 2 ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari; B Ishlab chiqarish Javob: 4 yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi; D Shaxs 3 malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo’lib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko’rsatish muhitini o’z ichiga oladi; C Uzluksiz ta’lim 2 ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari; B Ishlab chiqarish 1 kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi; A Fan № Ta’rif № Atama 5 Pedagogik texnikaning noverbal vositalari ekspressiv ifodalangan hatti harakat (A), ekstralingvistika (V), takesika (S), proksemika (D) belgilarni aniqlang va jadvalning “javob” qismiga yozing. 5. qo’l harakati 13. silash 4. ovoz balandligi 12. nafas 3. yo’nalish olish 11. qo’l siqish 2. gavda holati 10. intonatsiya 1. mimika 9. qarsak chalish Javob: A – V – S – D – 8. yurish 16. masofa saqlash 7. yo’talib qo’yish 15. vizual aloqa 6. tabassum 14. tembr Javob: Javob: A – 1, 2, 5, 8, 15. V –3, 4, 6, 10, 12, 14. S – 9, 11, 13. D – 3, 16. 8. yurish 16. masofa saqlash 7. yo’talib qo’yish 15. vizual aloqa 6. tabassum 14. tembr 5. qo’l harakati 13. silash 4. ovoz balandligi 12. nafas 3. yo’nalish olish 11. qo’l siqish 2. gavda holati 10. intonatsiya 1. mimika 9. qarsak chalish 6. Quyida berilgan rolli pozitsiyalarning qaysilari to’g’ri. Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo’q” so’zlari orqali ifodalang. A) “yuqoridan qurish” – rahbarlar pozitsiyasi. V) “pastdan qurish” – bolalar pozitsiyasi. S) “yonma–yon qurish” – do’stlar pozitsiyasi. D) “betaraflik pozitsiyasi”. G) “yuqoridan qurish” – otaonalar pozitsiyasi. E) “pastdan qurish” – begonalar pozitsiyasi. F) “yonma–yon qurish” – kattalar pozitsiyasi. Javoblar: A B C D G E F Javob: Yo’q Ha Yo’q Ha Ha Yo’q Ha Javoblar: A B C D G E F 7. Pedagogik muomalaning vazifalarini aniqlang. Javoblar jadvaliga “ha” yoki “yo’q” so’zlari orqali ifodalang. A) shaxsni anglash; B) yuzaki nafas; C) o’zaro o’rin almashish (o’quvchi o’qituvchi); D) hamfikrlik; E) diafragma nafasi; F) o’z – o’zini anglash; G) o’zaro axborot almashish. Javoblar: A B C D E F G Javob: Ha Yo’q Ha Ha yo’q Ha ha Javoblar: A B C D E F G 9 Hayot, halokat, najot, falokat, mamot, saodat. Tarbiya biz uchun yo .............. yo ..............., yo................ yo ......................, yo ...................... yo .................... masalasidir. Javob: Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot yo halokat, yo saodat yo falokat masalasidir. Asosiy a d a b iv o tla r 1.David G. Myers *‘Psyehology’7N V .2 0 1 O .W O RT 1 1 B1MSI112RS 2.Андреева Г .М . " ( Зщиальная психология" . СП . 2002. 3.A iщупов A M .. 1 Ш иш лов А.И . Конфликтология. М.: 2000 4 .Бергер N.. Л укман Т. Социальное консультирование реальности. М.: “ М Г У " - 1995. 5.Гришина П .1C Психология конфликта. М.: 2008 O.lsmoilova N.. Abdullaeva D. Ijiim oiy psixologiya. Т.: O'/.bekiston fay 1 as u 11 ar m i 11 i у j ami у at i -2013 7.Karimova Y7M. Jjtimoiy psixologiya. 87 “ Fan va texnologiya" 2010 8.Конфликтология /Пол ред. Д. (7 Кармина // Cl 16.: Издателство «Лап». 1 999. 9.Леонов П.П. Конфликтоло! яя. Москва - Воронеж. 2006 1 O.Maxsudova М. Muloqol psixoiogiyasi. Т. " Turon-lqbol” 2006 1 1 .С околов (71С Социальная конфликтология: - М.: Юниги-дана. 2001. 12.Сухова А.11.11рикладная социальная п с и х о л о ги я .М . " М О Л К Ж ” -1998 КЗ.Битянова М. 17 Социальная психология. Питер.. 2008 Qo 7s him с ha a d a b iv o tla r 14.Мирзиёев 111.М. Танкидий тахлил катыий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик ха]') бир рахбар фаолиятини кундалик кондаси булгшш керак Узбекистон Реснубликаси Вазирлар махкамасининг 2016 (бил якунлари ва 2017 Пил истикболларига багишданган мажлнеидаги Узбекистон Республикасн Президент инипг пул кп 7;.\алк сузи газетаси 201 7 бил 16 ян вар ДМ К 15.Мирзиёв I1J..M. Эркин ва фаровоп. демократ и к Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. " У зб е к и с то н " 2016. 1 б.Мирзиёв 111. М. Б у ю к келажагимизни мард ва олийжаноб халкимиз билан бирга курамиз. " У зб е к и с то н " 2017 1 7.У зб е к ис то н Прсзиденти Ш а в к а т М ирзиёев 201 7— 202 1 йилларда У збекиез онни р и во ж л а нтир ш и н и нг беш аа уса у вор йуналиш и бу й и ча харакаг етрагегняеи. 7 январ 2017 Пил. 18.Вагин М. Поднпмис над толпой. .Москва.:УП. 2001 1 O.Jalilova S. Ijtimoiy psixologiya. 11) Р I 2002 20.Криеко В . Г . Социальная психология. Куре лекции. М.. Академия 2006 21.Karimova V. Ijtimoiy psixologiy a asoslari. Toshkent. Shapq 2007 22.Karimova \7 Ijtimoiy psixologix a. \a amalivot. Toshkent. Shapq 20(19 23. Лоренц К. 7л реесня. 34 I. М. М га-во 2оп9 Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|