Mavzu: Islomda inson huquqlari himoyasi, ijtimoiy tenglik adolat va tolerantlik

---

REJA: 
Islomda inson huquqlari himoyasi 
Islomda inson huquqlari tengligi 

---


Erkinlik, tenglik, adolat, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi, 
hokimiyatning saylov asosida vujudga kelishi, hokimiyatlar bo‘linishi, 
fuqarolarning huquq va erkinliklarini sud qarorisiz mahrum etib 
bo‘lmasligi, aybsizlik prezumpsiyasi bularning barcha-barchasi 
demokratiyaning eng muhim belgilari bo‘lib, demokratik davlatlar 
konstitutsiyalarining 
muhim 
prinsiplarini 
tashkil 
etadi. 
Shu ma’noda aytish joizki, yuqorida keltirib o‘tilgan demokratik 
prinsiplarni o‘zida mujassam etgan mo‘‘tabar Qomus — O‘zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun - mustaqil 
O‘zbekiston taraqqiyotida beqiyos siyosiy, huquqiy va xalqaro 
ahamiyatga 
molik 
tarixiy 
kun 
bo‘lib 
qoldi. 
Mana, qariyb o’ttiz bir yildan beri, hayotimizning asosiy qomusi 
bo‘lmish, davlatimiz va jamiyatimizning nafaqat buguni, balki 
kelajagini ham belgilab, ezgu maqsadlarimizning huquqiy 
poydevorini muhrlab beruvchi Konstitutsiyamiz qoidalari asosida 
yashab kelmoqdamiz. Shu davr mobaynida 
barchamiz vatanimiz 
ravnaqi
, yurtimiz tinchligi, xalq farovonligining huquqiy kafolatini 
o‘zida mujassam etgan Konstitutsiyamizda zikr etilgan maqsad va 
muddaolarga 
erishish 
yo‘lida 
mehnat 
qilmoqdamiz. 
Konstitutsiyamizning asosiy mohiyati ham insonga munosib hayot 
sharoitlari yaratish, uni baxtli qilishdan iboratdir.

---


Asosiy qomusimiz o‘zida inson – oila – jamiyat – 
davlat manfaatlarini uyg‘unlashtirgani sababli, mazkur 
hujjat hayotimizning barcha sohalarida olib 
borilayotgan islohotlarning samarali, muvaffaqiyatli 
bo‘lishini huquqiy jihatdan kafolatlamoqda. 
Jahonda bo‘lib o‘tayotgan voqealar ham shuni yaqqol 
tasdiqlamoqdaki, agar inson va davlat manfaatlari 
o‘zaro uyg‘unligi buzilsa, davlatda olg‘a siljish 
bo‘lmaydi. Mamlakatimizda esa, bu masala davlatimiz 
rahbarining oqilona va dono siyosati tufayli 
Konstitutsiyamizda jamiki dunyoviy ne’matlar orasida 
eng ulug‘i - inson degan fikrni ilgari surildi va shu 
asosda “fuqaro - jamiyat – davlat” o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabatning oqilona huquqiy yechimini topishga 
intildik.

---

Konstitutsiya davlat bilan shaxs o‘rtasidagi o‘zaro huquqlar va 
burchlar belgilab olingan o‘ziga xos ahdnoma desak ham 
mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki Konstitutsiyamizning 19-moddasida 
O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan 
bo‘lgan huquqlari va burchlari bilan o‘zaro bog‘liqdirlar, deb 
mustahkamlab qo‘yilgan. Shu ma’noda Asosiy qomusimizda davlat 
o‘ziga bir qator o‘ta muhim majburiyatlarni olganki, unga ko‘ra 
davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi, 
davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda 
mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi, davlat 
o‘z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko‘zlab, ijtimoiy adolat 
va qonuniylik prinsiplari asosida amalga oshiradi. Fuqarolar esa 
Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan burchlarini bajarish, 
Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilarning 
huquqlari erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga, 
O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini 
avaylab asrashga, atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda 
bo‘lishga, qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni 
to‘lashga, harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tashga majburdirlar. 

---


Konstitutsiyada inson huquqi, inson erkinligining ustuvor ekanligi o‘z ifodasini topgan, birgina 13-moddaning o‘ziyoq 
huquqiy davlatning eng asosiy talablaridan birini o‘zida mustahkamlagan, unda O‘zbekiston Respublikasida 
demokratiya umuminsoniy 
prinsiplarga asoslanishi
, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va 
boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanishi qayd etilgan. Unga binoan har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik, 
fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi, davlat organlariga, muassasalariga murojaat qilish, mulkdor bo‘lish, mehnat qilish, 
erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash, malakali 
tibbiy xizmatdan foydalanish
, bilim olish kabi 
huquqlarga ega. Shuni alohida qayd etish joizki, fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan 
huquq va erkinliklari daxlsiz bo‘lib, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli 
emas. 
Bundan tashqari, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari alohida muhofazaga olingan bo‘lib, ushbu huquq 
va erkinliklarga tajovuzlardan qo‘riqlash, bunday holatlarni oldini olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat 
kodeksining maxsus qismida alohida VII bob. “Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi 
jinoyatlar”ga bag‘ishlangan. 
Konstitutsiyamizda demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinishi (13-modda), 
davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta’minlashi (43-modda), 
har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat 
birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanishi (44-modda) 
mustahkamlab qo‘yildi. Mazkur normalarni tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini yaratish maqsadida O‘zbekiston 
Respublikasi Fuqarolik, Jinoyat protsessual kodekslari, “Sudlar to‘g‘risida”, “Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida”, 
“Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish 
to‘g‘risida”gi qonunlar qabul qilingan.. 
Mamlakatimizda inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar, xususan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Inson 
huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) va Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi, 
shuningdek Adliya vazirligi tarkibida inson huquqlarini himoya qilishni ta’minlash bo‘yicha maxsus tuzilmalar faoliyat 
ko‘rsatmoqda. 
Konstitutsiyada fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtirok etish, 
davlat hokimiyati vakillik organlariga 
saylash va saylanish
, ovoz berish huquqi, o‘z xohish irodasini bildirish tengligi va 
erkinligi qonun bilan kafolatlanishi mustahkamlandi. Ushbu konstitutsiyaviy tamoyillarning qonunchilik mexanizmlari 
“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida”, 
“Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to‘g‘risida”, “Fuqarolar saylov huquqlarining 
kafolatlari to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to‘g‘risida” qonunlarda o‘z aksini topdi.
Konistitutsiyada inson erkinligining ustivor ekanligi

---


Quldorlik bironta tamaddun uni aylanib o
ʼ
tolmagan iqtisodiy tizim 
bo
ʼ
lgani sababli, Islom undan ozod qilish uchun foydali vosita 
qo
ʼ
llagan, 
chunonchi
, uning doirasini shu qadar toraytirganki, qullarni 
ozod qilish uchun barcha shart-sharoitlar yaratgan holda halol jangda 
erishilgan holda ham qullik tuzumini qo
ʼ
llamaslikka imkon bergan. 
«Qul» so
ʼ
zining o
ʼ
zi arab tilida unga murojaatda noziklik va rahm-
shafqatni namoyish etadi ("rakik" – qul so
ʼ
zi undan kelib chiqqan "r-k-k" 
o
ʼ
zagi «xushmuomala, odobli bo
ʼ
lish» ma
ʼ
nosini anglatadi). Islom qul va 
uning xo
ʼ
jayini o
ʼ
rtasida pul evaziga ozod qilish haqida shartnoma 
tuzishga ruxsat etgan. 
А
lloh Taolo bu borada aytadiki: «...Qo
ʼ
llaringizda 
mulk bo
ʼ
lganlardan (ozodlik) vasiqasini istaydiganlari bo
ʼ
lsa, bas, ularda 
yaxshilik borligini bilsangiz, ular ila vasiqa yozing» (Nur, 33). 
Islom ayrim diniy marosimlarni buzganlik yoki xato bo
ʼ
yicha odam 
o
ʼ
ldirib qo
ʼ
yganlik uchun jazo sifatida qul ozod qilishni amr qilgan. 
Hattoki xo
ʼ
jayin tomonidan hazil tariqasida yoki xato qilgan holda qulni 
ozod qilish haqida aytishi ham qulning haqiqatda ozod qilinishiga olib 
kelardi. 
Bunday holat o
ʼ
tgan asrda mustamlakachilik bosqinchiligi va 
talonchligiga uchragan mamlakatlarda haqiqiy quldorlik mavjud bo
ʼ
lgan 
holda erkinlik haqida soxta shiorlarni ta
ʼ
minlay olmasdi.

---


Bundan bir necha asr oldin yevropaliklar ularni plantatsiyalarda tekinga ishlatish maqsadida yuz minglab afrikaliklarni 
kuch ishlatib qo
ʼ
lga olgandi. Shuni aytish kifoyaki, bironta Islom davlatida qulchlikka asoslangan tuzum bo
ʼ
lmagan bir 
paytda faqat 
А
QSh ning o
ʼ
zida qora tanli aholi soni bir necha million kishini tashkil qiladi. 
Qur
ʼ
oni karimda umuminsoniy va ijtimoiy qonunlar haqiqatini tushunib yetish uchun dunyoga chuqur nazar tashlash, 
aql-idrokdan foydalanish va fikrlashga chaqiriladi: “Sen: «Er yuzida sayr qilinglar va jinoyatchilarning oqibati qanday 
bo
ʼ
lganiga nazar solinglar», deb ayt” (Naml surasi, 67). “Sen:«Er yuzida sayr etib yuringlar va maxluqotlarni U zot 
avval-boshdan qanday yaratganiga nazar solinglar.” (
А
nkabut surasi, 20). 
А
mri-ma
ʼ
ruf va nahyi-munkar burchi butun jamiyatning burchi hisoblanadi, olimlar va nufuzli shaxslar esa jamiyat 
diniy burchini ado etishi uchun bu burchni bajarishlari lozim: «Sizlardan yaxshilikka chaqiradigan, amri ma
ʼ
ruf–nahyi 
munkar qiladigan bir ummat bo
ʼ
lsin. 
А
na o
ʼ
shalar, o
ʼ
zlari najot topguvchilardir» (Oli Imron surasi, 104). 
Musulmonlardan ular umumiy ishlar bo
ʼ
yicha bir-biri bilan maslahat qilishi va kengashishi talab qilinadi. 
А
lloh Taolo 
Pag
ʼ
ambar Muhammadga sollollohu alayhi vasallam murojaat qilib aytadi: «ular bilan ishlarda mashvarat qil» (Oli 
Imron surasi, 159). 
А
lloh taolo Qur
ʼ
oni karimda uning axloqiy asoslari va o
ʼ
ziga xos xususiyatlaridan biri kengash (sho
ʼ
ro) bo
ʼ
lgan 
musulmonlar jamiyatini maqtaydi: “...ishlari o
ʼ
zaro shuro ila bo
ʼ
lgan” (Shuro surasi, 38). 
А
gar musulmon kishi hukumat 
vakillariga maslahat beradigan bo
ʼ
lsa, buning hech qanday aybi yo
ʼ
q va bu haqida hadisi shariflar ham dalolat beradi: 
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: 
- Din bu nasihatdir. 
- Kim uchun? - deb so
ʼ
radik biz. 
- 
А
lloh uchun, Uning kitobi uchun, Rasuli uchun hamda musulmonlarning rahbarlari va ommalari uchun! - deb javob 
berdilar Nabiy sollallohu alayhi va sallam. (Muslim rivoyatlari). 
O
ʼ
z fikrini ifoda etish vositasida muhokamada ishtirok etish «sho
ʼ
ro» kengashi orqali kafolatlangan bo
ʼ
lib, u butun 
musulmonlar jamoatini uning qarorlarini 
bajarishga majbur qiladi
, jamoatning o
ʼ
zi esa Islom yo
ʼ
l-yo
ʼ
riqlariga va 
ko
ʼ
rsatmalariga muvofiq umumiy ishlar borasida do
ʼ
stona kengashlar va maslahatlardan foyda olish imkonini 
beradigan maslahatga har qanday yo
ʼ
llar bilan murojaat qilishi mumkin. 
«Sho
ʼ
ro» kengashiga keladigan bo
ʼ
lsak, Islom unga katta ahamiyat qaratadi va u yoki bu shakllar, tartiblar va 
taomillarni lozim topadigan hukmdorlarga uning vazifalarini amalga oshirishga olib keladigan majburiyatlarni amalga 
oshirishni yuklaydi.

---


So
ʼ
z erkinligi Islom jamiyatini tashkil 
qiladigan, uning xatlarini tuzatadigan, to
ʼ
g
ʼ
ri 
yo
ʼ
ldan qanday borish va umumiy ishlarda 
qanday qilib muvaffaqiyatga erishish 
mumkinligini tushuntirib beradigan shariat 
me
ʼ
yorlari blan tartibga solinadi. 
Har qanday jamiyatda so
ʼ
z va fikr erkinligi, 
odamlarning e
ʼ
tiqodlari qanday bo
ʼ
lishidan 
qat
ʼ
i nazar, odob-axloq kodeksi va din-e
ʼ
tiqod 
asoslarini buzadigan kishilarga nisbatan 
mutlaq bo
ʼ
lmagan.

---


Mutlaq erkinlik bu mutlaq anarxiyadir. 
Shariat erkaklar 
uchun ham
, ayollar uchun ham huquqshunoslar «fuqarolik 
erkinligi» deb ataydigan huquqni kafolatlaydi. 
А
yol kishi 
to
ʼ
liq huquqiy layoqatga ega, jumladan, mulkiy nuqtai 
nazardan ham: u mulk bilan bog
ʼ
liq harakatlarni hech 
qanday to
ʼ
siqlarsiz amalga oshirishi, o
ʼ
ziga er tanlashi va 
bilan nikohga rozi bo
ʼ
lishi yoki bo
ʼ
lmasligi mumkin. Imom 
ibn al-Qayyum (rahmatullohi alayh) aytadi: “Balog
ʼ
atga 
yetgan, oqila qizning otasi qizning mulkini uning ruxsatisiz 
tasarruf qila olmaydi”. 
Shak-shubhasizki, odamlar o
ʼ
rnatgan zamonaviy qonunlar 
shu paytgacha ko
ʼ
p asrlar mobaynida qo
ʼ
llanib kelayotgan 
Islom qonunchiligi darajasiga yetib kelmagan, chunki bu 
qonunlar ayollarning nikoh tuzilgandan keyingi huquqiy 
layoqatiga cheklovlar qo
ʼ
yadi.

---


Erkinlik – insonni moddiy va ma
ʼ
naviy hayotgan ko
ʼ
klarga 
ko
ʼ
taradigan Islomda ulkan qadriyat, lekin shu bilan bir paytda 
manfaatlar va hamjihatlik qo
ʼ
riqchisi bo
ʼ
lgan ijtimoiy va axloqiy 
fe
ʼ
l-atvor me
ʼ
yorlaridan chekinish hisoblanmaydi. 
Islomda hech kimga jamiyatda yomon xulq va g
ʼ
ulg
ʼ
ula solishga 
ruxsat etilmagan, chunki erkinlik insonga yovuzlik va yomon 
xulqni tarqatish uchun berilmagan va boshqalarga ziyon 
yetkazish yoki jamiyatni xavf ostiga qo
ʼ
yishga imkon bermaydi. 
А
xloqsizlik, yaxshi fazilatlarni poymol qilish hamda yolg
ʼ
on 
erkinlik uchun inson tanasi va ruhi qadr-qimmatini pisand 
qilmaslik oqibatida aziyat chekkan mamlakatlar qancha. 
Erkinlik – inson huquqi, lekin u, boshqa har qanday huquqlar 
kabi, uni pisand qilmaslik mumkin bo
ʼ
lmagan ijtimoiy funktsiyani 
bajarishi lozim, u o
ʼ
ziga xos me
ʼ
yorlar tomonidan tartibga 
solinadi va ma
ʼ
lum bir sohada amal qiladi.