Mavzu: optimal harakatlanish tartibi salomatlikni mustahkamlash va saqlashning

---

MUSTAQIL 
ISH 
KAFEDRA: JISMONIY TARBIYA 
FAKULTET: XORIJIY TIL VA ADABIYOTI 
2-INGLIZ TILI 
MAVZU: OPTIMAL HARAKATLANISH 
TARTIBI SALOMATLIKNI 
MUSTAHKAMLASH VA SAQLASHNING 
ENG MUHIM OMILLARIDAN BIRIDIR 
BAJARDI: XTA-2 2213-GURUH 
TALABASI IKROMOVA GULLOLA 
TEKSHIRDI: SHAALIMOV M.A 
 
TOSHKENT 2022 

---

MAVZU: OPTIMAL HARAKATLANISH 
TARTIBI SALOMATLIKNI 
MUSTAHKAMLASH VA SAQLASHNING 
ENG MUHIM OMILLARIDAN BIRIDIR 
Jismoniy optimal harakatlar kishi ning jismoniy taraqqiyot darajasini 
oshirish uchun maxsus tanlangan harakatlar. Muntazam va izchil 
bajariladigan Jismoniy mashqlar. jismoniy tarbiyaning asosini tashkil 
etadi. Jismoniy tarbiya amaliyotida tarkib topgan jismoniy mashqlar 
(odamning mehnat, turmush, harbiy faoliyatidan olingan harakat va 
amallar asosida 
—
yugurish, sakrash, irgʻitish, tosh koʻtarish, suvda 
suzish va b.) gimnastika, yengil atletika, ogʻir atletika, harakatli va sport 
oʻyinlari, sport turizmi va h.k.ni keltirib chiqardi.
Jismoniy rivojlanish- bu hayot sharoitlari va ta'lim ta'sirida tananing 
shakllari va funktsiyalarini o'zgartirish jarayoni. Tor ma'noda bu atama 
antropometrik va biometrik tushunchalarga (bo'y, vazn, ko'krak qafasi 
atrofi, holat, hayot qobiliyati va boshqalar) nisbatan qo'llaniladi. Keng 
ma'noda "jismoniy rivojlanish" atamasi jismoniy sifatlarni (chidamlilik, 
chaqqonlik, tezlik, kuch, moslashuvchanlik, muvozanat, ko'z) o'z ichiga 
oladi. Bolalar bog'chasida yiliga kamida ikki marta bolalarning jismoniy 
rivojlanish darajasini maxsus tekshirish o'tkaziladi, uning uyg'unligi va 
yoshga bog'liq fiziologik ko'rsatkichlarga muvofiqligi aniqlanadi. Agar 
og'ishlar bo'lsa, tuzatish ishlari olib boriladi. Jismoniy tayyorgarlik- 
insonning harakat qobiliyatlari va qobiliyatlari, jismoniy fazilatlari 
rivojlanish darajasi. Bola tanasining imkoniyatlarini o'rganish natijasida 
olimlar jismoniy mashqlarning me'yoriy ko'rsatkichlarini va ularni amalga 
oshirishga qo'yiladigan talablarni ishlab chiqdilar. Ular d / s uchun 
dasturlarni ishlab chiqishda qo'llaniladi. Jismoniy ta'lim-tarbiya- bolaning 
yaxshi sog'lig'iga, jismoniy va motorli rivojlanishiga erishishga qaratilgan 
pedagogik jarayon. Jismoniy tarbiya jarayonida har tomonlama 
rivojlanish vazifalari (aqliy, axloqiy, estetik, mehnat) bir vaqtda hal 
qilinadi. Jismoniy tarbiya- Bu jismoniy tarbiyaning kasbiy yo'nalishi. 
Bolalar bog'chasi o'qituvchisi jismoniy tarbiya bo'yicha mutaxassis 

---

sifatida bolalar bilan ishlashda zarur bo'lgan vosita qobiliyatlari va 
jismoniy fazilatlarga ega bo'lishi kerak. 
jismoniy ta'lim-tarbiya- jismoniy tarbiyaning kasbiy bilimlarni, harakat 
qobiliyatlarini o'zlashtirishga qaratilgan jihatlaridan biri. Jismoniy 
mashqlar- jismoniy tarbiya masalalarini hal qilishda foydalaniladigan 
harakatlar, harakat harakatlari, harakat faoliyatining ayrim turlari. vosita 
faoliyati- asosiy komponenti harakat bo'lgan va bolaning jismoniy va 
motorli rivojlanishiga qaratilgan faoliyat. Motor faoliyati ham bolalarning 
har tomonlama rivojlanishining vositasi hisoblanadi. Sport- musobaqa 
natijasida aniqlangan har xil turdagi jismoniy mashqlar bo'yicha eng 
yuqori natijalarga erishishga qaratilgan maxsus faoliyat. Jismoniy 
madaniyat- jamiyatning shaxsning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy salomatligi 
sohasidagi yutuqlarini tavsiflovchi umumiy madaniyatning bir qismi. 
Jismoniy mashqlarning salomatlik qiymati 
Jismoniy mashqlarni bajarish organizmda moslashuvchan morfologik va 
funktsional o'zgarishlarni keltirib chiqaradi, bu salomatlik 
ko'rsatkichlarining yaxshilanishida namoyon bo'ladi va ko'p hollarda 
terapevtik ta'sir ko'rsatadi. 
Jismoniy mashqlarning shifobaxsh ahamiyati gipokineziya, gipodinamiya, 
yurak-qon tomir kasalliklari uchun ayniqsa muhimdir. 
Jismoniy mashqlar ta'sirida siz fizikaning shaklini sezilarli darajada 
o'zgartirishingiz mumkin. Jismoniy mashqlarni bajarish uchun mos 
texnikani tanlab, ba'zi hollarda mushak guruhlarining massasi ko'payadi, 
boshqa hollarda u kamayadi. 
Jismoniy mashqlar yordamida insonning jismoniy fazilatlarini 
tarbiyalashga maqsadli ta'sir ko'rsatish mumkin, bu, albatta, uning 
jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarligini oshirishi mumkin va bu, 
o'z navbatida, salomatlik ko'rsatkichlariga ta'sir qiladi. Masalan, 
chidamlilik yaxshilanganda nafaqat uzoq vaqt davomida har qanday 
o'rtacha ishni bajarish qobiliyati tarbiyalanadi, balki yurak-qon tomir va 

---

nafas olish tizimlari bir vaqtning o'zida yaxshilanadi. 
Jismoniy mashqlarning tarbiyaviy roli 
Jismoniy mashqlar orqali atrof-muhit va o'z tanasi va uning qismlarida 
harakatlanish qonuniyatlari o'rganiladi. Jismoniy mashqlarni bajarayotib, 
talabalar o'z harakatlarini nazorat qilishni o'rganadilar, yangi motorli 
ko'nikmalar va qobiliyatlarni o'zlashtiradilar. Bu, o'z navbatida, yanada 
murakkab motor harakatlarini o'zlashtirish va sportdagi harakatlar 
qonunlarini o'rganish imkonini beradi. Insonning harakat qobiliyatlari va 
qobiliyatlari qanchalik ko'p bo'lsa, u atrof-muhit sharoitlariga shunchalik 
oson moslashadi va harakatlarning yangi shakllarini osonroq 
o'zlashtiradi. 
Jismoniy mashqlar jarayonida maxsus bilimlarning butun majmuasi 
o'zlashtiriladi, ilgari olingan bilimlar to'ldiriladi va chuqurlashtiriladi. 
Jismoniy mashqlarning shaxsga ta'siri 
Jismoniy mashqlar ko'pincha bir qator shaxsiy fazilatlarning favqulodda 
namoyon bo'lishini talab qiladi. Jismoniy mashqlar jarayonida turli 
qiyinchiliklarni yengib, o‘z his
-
tuyg‘ularini boshqara turib, insonda hayot 
uchun qimmatli bo‘lgan xislat va xarakter sifatlari (mardlik, matonat, 
mehnatsevarlik, qat’iyat va boshqalar) shakllanadi.
Jismoniy mashqlar, qoida tariqasida, jamoada amalga oshiriladi. Jismoniy 
mashqlarni bajarishda ko'p hollarda bir amaliyotchining harakatlari 
boshqasining harakatlariga bog'liq yoki ko'p jihatdan aniqlaydi. Ularning 
harakatlarini jamoaning motivlari va harakatlari bilan muvofiqlashtirish, 
shaxsning umumiy harakat strategiyasiga bo'ysunishi mavjud. Bu ko'plab 
ochiq va sport o'yinlarida namoyon bo'ladi. O'zini tutib turish, jamoaning 
irodasiga bo'ysunish, yagona va yagona to'g'ri echimni topish va shaxsiy 
ambitsiyalaridan qat'i nazar, o'rtoqga yordam berish qobiliyati. Bu va 
boshqa ko'plab axloqiy fazilatlar jismoniy mashqlar paytida shakllanadi. 
Har qanday jismoniy mashqlar mazmuni, qoida tariqasida, insonga ta'sir 
majmuasi bilan bog'liq. Kasbiy jihatdan jismoniy tarbiya o‘qituvchisi 

---

(sport mur
abbiyi) uchun pedagogik jihatda qo‘llaniladigan mashq 
mazmunini har tomonlama baholay olishi, uning turli jihatlaridan 
tarbiyaviy maqsadlarda foydalanish imkoniyatlarini haqiqatda aniqlay 
olishi juda muhimdir. 
Muayyan jismoniy mashqlar mazmunining xususiyatlari uning shakli bilan 
belgilanadi. Jismoniy mashqlar shakli - bu mashq mazmunining ikkala 
jarayoni va elementlarining ma'lum bir tartibliligi va izchilligi. Jismoniy 
mashqlar shaklida ichki va tashqi tuzilish farqlanadi. Jismoniy 
mashqlarning ichki tuzilishi ushbu mashq davomida organizmda sodir 
bo'ladigan turli jarayonlarning o'zaro ta'siri, izchilligi va bog'liqligi bilan 
bog'liq. Jismoniy mashqlarning tashqi tuzilishi uning ko'rinadigan shakli 
bo'lib, u harakatlarning fazoviy, vaqtinchalik va dinamik (kuch) 
parametrlarining nisbati bilan tavsiflanadi. 
Jismoniy mashqlar mazmuni va shakli bir-biri bilan chambarchas 
bog'liqdir. Ular mazmunan shaklga nisbatan yetakchi rol o'ynagan holda, 
organik birlikni tashkil qiladi. Dvigatel faoliyatini yaxshilash uchun, 
birinchi navbatda, uning mazmunini mos ravishda o'zgartirishni 
ta'minlash kerak. Mashq mazmuni o‘zgargan sari mashq shakli ham 
o‘zgaradi. O'z navbatida, shakl ham tarkibga ta'sir qiladi. Nomukammal 
shakl mashq mazmunini to'liq ochib berishga imkon bermaydi.Jismoniy 
madaniyat 
–
umumbashariyat madaniyatining bir
qismi, uning yuksalishi jamiyat rivojlanishining ijtimoiy, iqtisodiy
o‘sishi darajasi bilan uzviy bog‘liq. Jismoniy madaniyat –
muayyan tarixiy sharoit mahsuli. Har bir ijtimoiy-iqtisodiy
formatsiyada jamiyat a’zolari jismining madaniyati o‘z davri
uchun xarakterli bo‘lib, jamiyat taraqqiyotining muayyan
davridagi butun bir xalq boyligi, mulki tarzida shaxsning har
taraflama barkamolligini ta’minlovchi vosita yoki uning majburiy
sha
rti bo‘lib qolaveradi.
Jismoniy madaniyat - 
jamiyat a’zolarining jismoniy
kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish
uchun maxsus vositalar, metodlar va sharoitlarni yaratish va
ulardan ratsional foydalanish bo‘yicha erishilgan
yutuqlarning

---

majmuidir.
Jismoniy madaniyat nazariyasining asosiy tushunchalari ichida
jismoniy madaniyat keng, jamlovchi tushuncha. Jismoniy tarbiya,
sport tushunchalari esa jismoniy madaniyat tushunchasining
tarkibiy qismi sifatida o‘zining yo‘nalishlariga ega bo‘lgan
pedagogik jarayonlarni o‘z ichiga mujassamlashtiradi.
Ularning jismoniy madaniyat va pedagogika institutlarining
jismoniy tarbiya fakultetlari talabalari uchun yozilgan darsliklarida
bu tushunchaning ta’rifini quyidagicha ifodalaydi: “Jismoniy
madaniyat 
–
jamiyat a’zolarini jismonan tayyorlash uchun kishilik
jamiyati yaratgan va foydalanayotgan moddiy, ma’naviy boyliklar
majmuidir”.
Amaliy jismoniy madaniyat 
–
kasbga taalluqli amalda
qo‘llaniladigan va harbiy
-amaliy jismoniy madaniyatga
bo‘linadi. Ular bevosita kasb
-hunar faoliyati sohasi sohibining
hamda ma’lum kasbiy tayyorgarlik talablaridan kelib chiqadigan
va mehnat sharoitiga bog‘liq maxsus jismoniy tayyorgarlik
jarayonidagi jismoniy madaniyat bilimlaridir.
Jismoniy madaniyatining amaliy turlarini organik bog‘liqligi,
kasbga oid amaliy tayyorgarlik va harbiy amaliy jismoniy
tayyorgarlik umumiy jismoniy tayyorgarlikning bazasida yuzaga
kelgan.
Bundan tashqari, jismoniy madaniyatning amaliy turlari
mazmuniga jismoniy tarbiya va sport zaminida kuch sinashuv,
musobaqalashuv va boshqa turli xildagi jismoniy mashqlar ham
kiritilgan.
Sog‘lomlashtirish jismoniy madaniyati davolash maqsadida
ham keng ko‘lamda foydalaniladi. Shu tur jismoniy mad
aniyati
o‘z oldiga organizmning vaqtinchalik yo‘qolgan funksional
imkoniyatlarini tiklash(reabilitatsiya) maqsadini ham qo‘yadi.
Jismoniy madaniyat gigienasi ish kuni ramkasida sog‘lom
turmush tarzi jismoniy madaniyatga zamin bo‘lib xizmat qiladi.
Organizimning kunlik funksional holatini nazoratga oladi, lozim
bo‘lsa, uni yaxshilash tadbirlari(jismoniy madaniyat pauzalari,

---

daqiqalari va boshqa aktiv yoki passiv dam vositalaridan
foydalanish)ni yo‘lga qo‘yadi.
Jismoniy tarbiya tushunchasi 
–
atamasi mazmuniga ko‘ra
keng ma’nodagi “tarbiya” deb nomlanadigan umumiy pedagogik
tushuncha tarkibiga kiradi va tarbiya jarayonidagi tarbiyaviy bilim
(ta’lim) berish vazifalarini mutaxassis pedagogning
yo‘naltiruvchi xizmati asosida ta’lim prinspl
ariga muvofiq yoki
o‘zini
-
o‘zi tarbiyalash tartibida hal qiladi.
Jismoniy tarbiya bu 
–
pedagogik jarayon bo‘lib, inson
organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirish,
uning hayoti uchun muhim bo‘lgan asosiy hayotiy
- zaruriy
harak
at malakalari, ko‘nikmalari, ular bilan bog‘liq bo‘lgan
bilimlarni shakllantirish va harakat sifatlarini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan ko‘p yillik pedagogik jarayon tushuniladi.
Jismoniy tarbiya 
jarayonining asosiy yo‘nalishlaridan biri 
jismoniy ta
yyorgarlikni yo‘lga qo‘yishdan iboratdir. Jismoniy 
tarbiya jarayonida uchta asosiy jismoniy tayyorgarlik yo‘nalishi 
mavjud bo‘lib, ular inson jismoniy tarbiyasining ramkalar asosida 
“umumiy jismoniy tayyorgarlik”, “kasb
-hunar jismoniy
tayyorgarligi”, “sport tayyorgarligi” deb alohida ajratib yo‘lga 
qo‘yiladi.
Odatda, jismoniy tayyorgarlik individ gavdasining tashqi
ko‘rinishi, qaddi –
qomati, bo‘yi
-bastiga qarab tavsiflanadi. Uni
jonli tilda “baquvvatlik” deb ataladi. Jismoniy tayyorgarlikni 
yo‘lga qo‘yishning asosiy shartlaridan biri esa tana shaklini 
yaxshilashdir. Bunga asosan tana mushaklarini rivojlantirish,
uning vaznini izga solish (boshqarish), qaddi-qomatni tarbiyalash,
tuzatish, yaxshilash, orqali erishiladi. Qayd qilingan jarayonni
jismoniy tayyorgarlik jarayoni deb atash qabul qilingan.
Mushaklar massasini rivojlantirishning asosiy uslubi kuch talab
qiladigan jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishdir. Aslida 
mushaklarning rivojlanganligi darajasi jismoniy tayyorgarlikning
yuqoriligi degani emas. Bu jihat organizmning morfo-funksional
tayyorgarligi bilan jismoniy sifatlarni rivojlanganligini
muvofiqligi orqali kechsa, jismoniy tayyorgarlikning darajasi

---

haqida so‘z yuritish mumkin.
Qayd qilingan ta’rifda, jismoniy tarbiyani inson
tarbiyasining mustaqil turi sifatidagi o‘ziga xosligi ta’kidlangan.
Jismoniy tarbiyaga oid bunday o‘ziga xoslikning ta
rkibida
alohida ikki ma’nodagi «jismoniy bilim» va «jismoniy sifatlarni
rivojlantirish», deb atalgan tushunchalar yotadi.
Tarbiyaning boshqa xillaridan farqli xususiyati shundaki
jismoniy tarbiya jarayonida harakat malakalari yoki ko‘nikmalari
shakllantiriladi va ular orqali inson jismining harakat sifatlari
tarbiyalanadi.
Jismoniy tarbiyaning ikki xususiy tomoni yoki qismi
mavjud bo‘lib ular 
- 
harakat (harakat faoliyati)ga o‘qitish
(o‘rgatish) va jismoniny sifatlar (qobiliyatlar)ni tarbiy
alash deb
farqlanadi.
Harakatga o‘rgatshi (o‘qitish) o‘zining asosiy mazmuniga
ko‘ra jismoniy bilim (ta’lim) berishni, ya’ni insonni o‘z
harakatlarini ratsional boshqarishni bilishini, tahlil qilishiga oid
nazariy bilimlarga ega qilishni va shu y
o‘l bilan egallangan
bilimlariga asoslanib, hayotiy-zaruriy harakat malakalari va
ko‘nikmalari fondini boyitishni hamda ularga oid nazariy
bilimlarga ega qilishni nazarda tutadi. 
Jismoniy tarbiyaning mohiyatiga ko‘ra yana boshqa
ahamiyatli tomoni uni organizmning jismoniy sifatlarini
maqsadli rivojlantirishga yo‘naltirilib, organizimnining tabiiy
xususiyatlariga kompleksli ta’sir o‘tkazish, me’yorli jismoniy
funksional yuklamalar orqali jismoniy mashqlar (harakat
faoliyatlari)ni bajartirish, shuningdek, individ hayotiy rejimi
(turmush tartibi)ni optimallash yo‘li bilan va tabiatning tashqi
muhiti sharoitidan rotsional foydalanishni stimullash va
boshqarish uchun zarurligidir.
Jismoniy tarbiyaning yuqorida qayd qilingan jihatlariga
jismoniy sifatlarni rivojlantirish yoki tarbiyalash - qisqa
ma’nodagi jismoniy tarbiya, deb ham qaraladi.
Jismoniy tarbiya jarayonida jismoniy harakatlar (mashqlar)

---

bilan shug‘ullanish orqali organizmni tashqi ko‘rinishi shakli
o‘zgaradi. Bu o‘zgar
ishlar organlar faoliyati va xizmatida ham
sodir bo‘ladi.
Harakatlanish, jismoniy mashqlar bajarish orqali hosil bo‘lgan
energiya mushaklardagi, bo‘g‘imlar va paylardagi mikroskopik
nerv tolalari orqali markaziy asab tizimi (MAT) tomonidan
boshqa
rilib ichki organlarimiz a’zolarimizni faoliyatini
yaxshilash, quvvatlash uchun uzatilishi isbotlandi. Yaxshi
rivojlangan mushaklarning ishlashidan yuqori chastatadagi
impulslarni yuzaga kelishi, zaif rivojlangan mushaklardan esa past
chastotali, u
larning ayrimlridan esa umuman “quvvat” ajralmasligi
tadqiqotlar orqali aniqlandi. Bu bilan jismoniy tayyorgarligi,
mushaklari me’yorida rivojlanmaganlarning ko‘pchiligini turli xil
kasalliklarga tez berilishi, hayotdan nolib pissimistik ruhda hayot
kechirishlarining sababi ham shunda . 
Hozirgi kunda davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan STT 
jismoniy madaniyatining asosida ham jamiyat a’zosini UJTini 
yaxshilash masalasini hal qilish yotadi.
UJTning mazmuni, vositalari, usullari va mashg‘ulotlar
ni tashkil
etish jarayonida inson faoliyatining barcha shakllari, u sport
faoliyatimi, mehnat jarayoni faoliyati ko‘rinishida bo‘ladimi, 
keng jihatli bazaviy jismoniy tayyorgarlikni yuzaga keltirishga
yo‘naltiriladi. 
UJT jarayonidaida asosan quyidagi vazifalar hal qilinadi,
ular:
1) inson organizmining har tomonlama jismoniy
rivojlanishini ta’minlash 
- chidamlilik, kuch, tezlik, chaqqonlik va
egiluvchanlik sifatlarini rivojlantirish bilan jamiyat a’zosini umri 
davomida yoshi uchun mos darajadagi harakat aktivligi tonusini
ushlashning optimal bazasini yaratish;
2) salomatlikni mustahkamlash, organizmni
tashqi
muhitning zararli omillariga qarshi tura olish jihatini kuchaytirish;
3) o‘quv va mehnat faoliyati davomida ish qobiliyati 
pasaygan holatlarda faol hordiq chiqarib, organizm quvvatini

---

tiklash uchun sharoit yaratish;
4) qo‘shimcha yoki kutilmaganda yuzaga keladigan 
qiyinchiliklarni yengish uchun iroda kuchini mustahkamlash va
boshqalar.
Ma’naviy merosimizga taalluqli Sharq mutafakkirlarining 
konseptual-metodologik tarixiy asarlari, xalq pedagogikasi
an’analarida, diniy adabiyot manbaalarida ham inson jismoniy 
tayyorgarligi jarayoni, uni rivojlantirishning muhimligiga, faqat
undan kundalik turmush sharoitidagina emas, vatan himoyasi
jarayonida ham muhimligiga oid aytilgan fikrlarga duch kelamiz.
Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Firdavsiy, Alisher Navoiy, Abu Ali 
ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Bobur va 
boshqa allomalarimizning tan tarbiyasi, inson jismining jismoniy
quvvati haqidagi fikrlari biz o‘rganishni maqsad qilgan 
muammoni ajdodlarimiz davrida ham muhim ekanligini
ko‘rsatadi. Bobokalonimiz, tibbiyot olamining yetakchi 
namoyandasi Abu Ali ibn Sino o‘zining “Tib qonunlari” asarida 
“Jismoniy mashqlar bilan muntazam ravishda shug‘ullangan odam 
hech qanday davolanishga muhtoj bo‘lmaydi” deb yozgan . 
Jahongir bobomiz Amir Temur jahonga mashhur asari
sanalmish o‘zining “Tuzuklari”da o‘z qo‘shiniga sarboz
larni
tanlash qoidasida quyidagi uch jihatga e’tibor berish lozimligini 
uqtirgan: eng avvalo, sog‘lom va baquvvat bo‘lishi, ikkinchisi, 
qurolni biror turidan mohirona foydalana olishi, uchinchisi-aqli,
zakovati, iqtidorini sinab ko‘rish lozimligini tal
ab qilgan.
E’tbor bersak, bo‘lajak jangchi tanining sihatligi, jismining 
baquvvatligi birinchi o‘ringa quyilgan. Bayramlar, sayllar va 
boshqa yirik tantanalarda yoki sarbozlikka nomzodlar tanlashda,
jahongir bobomiz o‘zi kurash tushganligi, ko‘riklarda
shaxsan
o‘zi, hozirgi zamon tili bilan aytsak, “mahorat” (master
-klass)ini
namoyish qilganligi haqidagi ma’lumotlar saqlangan. 
Ulug‘ sulton, davlat arbobi, falakiyot olamining yetakchi 
olimi Mirzo Ulug‘bek bobomizning pedagogik 
qarashlarini
hozirgi kunda Prezidentimiz davlat siyosatiga aylantirgan
muammo, yoshlar jismoniy tayyorgarligiga chaqiriq qilib olish

---

mumkin
”Farzandingiz sog‘lom va baquvvat bo‘lishini istasangiz, uni 
kichik yoshidan badan tarbiyasini yo‘lga qo‘ying, chiniqtiring” 
degan so‘zlarining ahamayati hozirgi kungacha xam o‘zining 
ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, umumiy
jismoniy 
tayyorgarlikka shaxsni jismoniy yetuklikka erishtirishning
bazaviy shakli deb qarashga to‘g‘ri keladi.
Boshqachasiga
aytganda jismoniy yetuklik individning jismoniy rivojlanishi
asnosida, uni jismoniy mashq, ixtiyoriy harakatlar to‘g‘risidagi
nazariy 
bilimlari va amaliy malaka va ko‘nikmalarini imkon 
qadar to‘liq namoyon eta olish darajasidir. 
Umumiy jismoniy tayyorgarlik aslida individning atletik
jihatini tarbiyalanishini ta’minlaydi, salomatligini 
mustahkamlaydi, harakat sifatlarining imkoniyatlarini bir xilda
kengaytiradi va organizmini jismoniy rivojlantirish uchun
mustahkam poydevor yaratadi.
Organizimdagi mavjud harakat sifatlari 
–
kuch, tezlik,
chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik va boshqa sifatlarni
rivojlanganligi jihatini bir xil, teng tarbiyalanishini yo‘lga 
qo‘yadi. Bu bilan jismoniy tayyorgarlik amaliyotda uchraydigan 
kuch jihati yuqori, lekin chidamlilik talab qiladigan faoliyatni
qiynalib bajaradigan yoki uni teskarisi 
–
o‘ta chidamli, lekin kuch 
talab qiladigan faoliyatlarni bajarishda qiynaladigan bir
tomonlama shakllangan shaxslarni 
tarbiyalanishiga yo‘l 
qo‘ymaydi. 
Tadqiqotlar va jismoniy tayyorgarlik amaliyotida umumiy
jismoniy tayyorgarlik insonni baquvvatroq, sog‘lomroq, katta 
yuklamalarga chidamliroq qilishi isbotlangan.
Umumiy jismoniy tayyorgarlikning vositalari bo‘lib, 
snaryadlardagi mashqlar, predmetlar va predmetlarsiz
bajariladigan umumiy rivojlantiruvchi sport turlari mashqlari yoki
ularning elementlari va boshqa og‘irlik ko‘tarish, tanasining 
vaznidan hamda qarshiliklarni yengish bilan bajariladigan
mashqlar xizmat qiladi.

---

Umumiy jismoniy tayyorgarlikda barcha organ va
sistemalarni faol ishlashini ta’minlovchi (yurish, yugurish, sayrlar, 
sayohatlar) mashqlar muhim rol o‘ynaydi. Ular orqali 
tayyorgarligi hamda rivojlanishida orqada qolgan, funksional
holati yaxshi bo‘lmagan a’zolarimizni, organ va tuzilmalarimizni 
xizmati darajasi, imkoniyatlarini oshirish uchun foydalanish
maqsadga muvofiq. Qayd qilingan vositalarni tabiatning
sog‘lomlashtiruvchi kuchlari bilan qo‘shib qo‘llanishiga erishilsa, 
jismoniy tayyorgarlik jarayoni samaradorligidan kutilgan
maqsadga oson erishiladi. Mamlakatimizda jismoniy tarbiya manfaatlari 
yuqoridagi ehtiyojlar bilan tugallanmaydi. Shu bilan birga, jismoniy 
tarbiya maqsadlarini aniqlashda ularni asosiy, hal qiluvchi ehtiyojlar deb 
hisoblash kerak. Shu sababli jismoniy tarbiya turmushda, xususan, 
umumiy ta’lim maktablarida joriy etilgan, chunki jismoniy tarbiya 
kishilarning sihat-salomatligini va mehnat qobiliyatini saqlash 
hamda mustahkamlash, ma’naviy xususiyatlar va i
rodasini chiniqtirish, 
bo’sh vaqtni topdirish va ko’ngil ochish vositasi deb hisoblanadi.
Shunday qilib, jismoniy madaniyatning maqsadi, jamiyat madaniyatining 
bir qismi sifatida kishilarni jamiyat qurilishida faol ishtirok etishini unung 
talablarini qondiruvchi, jismoniy qobiliyatlarini hartamonlama 
rivojlantirishni ob’ektiv zarurati bo’lib hisoblanadi.
Jismoniy tarbiyaning shu maqsadi respublikada jismoniy madaniyatni 
amalga oshiradigan barcha muassasalar va tashkilotlar uchun bab-
barovar tegishlidir. 
Bu maqsadni amalga oshirishda shaxsni har tomonlama kamol toptirish 
prinsipinining amaliy va sog’lomlashtirish yo’nalishi muhim axamiyat 
kasb etadi. 
Jismoniy mashqlar shunday vositaki, ular to’g’ri qo’llanilgan 
sharoitlardagina sog’lomlashtiruvchi samara bera
di. Jismoniy mashqlarni 
noto’g’ri nunoqlik bilan qo’llash sihat –
salomatlikka putur etkazishi 
mumkin. Shuning uchun ham jismoniy mashqlar bilan 
shug’ullanuvchilarning yoshi, jinsi, biologic xususiyatlarini va sihat –
salomatligini hisobga olish zarur. Muntazam ravishda olib boriladigan 
shifokor va pedagog nazorati ularning ana shu xususiyatlarini qat’iy 
hisobga olib borishni ko’zda tutadi. Shuni unutmaslik kerakki, hatto 
yahshi tayyorgarlikka ega bo’lgan o’qituvchi ham, mashg’ulotlarda 

---

qatnashuvchining o’zi ham jismoniy mashqlarning ta’siri ostida kishining 
organizmida yuz beradigan o’zgarishlarni to’la –
to’kis va o’z vaqtida 
sezmasligi mumkin. Unga shifokor yordam beradi. 
Jismoniy tarbiya sohasida ish olib boradigan barcha tashkilotlar uchun 
mashg’ulotda qatnashuvchilarni shifokor nazoratidan o’tkazish 
majburiydir. Jismoniy tarbiya tizimida shifokor nazorati kishi organizmida 
ro’y berayotgan o’zgarishlarni qayd etish bilangina chegaralanib 
qolmasligi kerak. Maxsus pedagogik kuzatishlar bilan bir qatorda 
sh
ifokor nazorati shunday ob’ektiv mezonki, biz unga qarab jismoniy 
mashqlar bilan shug’ullanish paytida ana shu mashg’ulotlarning ijobiy 
yoki salbiy ta’siri to’g’risida hukm chiqara olamiz, jismoniy tarbiya 
usullarini o’zgartirib, takomillashtira olamiz.
Masalan, kichik maktab yoshidagi bolalar yugurish vaqtida boldir-tovon 
tuzilishining oʻziga xos xususiyatlari sababli tovonning oldingi qismiga 
bosishda qiynaladi. Texnika- 
grekcha soʻz boʻlib, “bajara olish san’ati” 
degan ma’noni bildiradi. Jismoniy mashq
texnikasi doim oʻzgarib turadi 
va takomillashadi. Takomillashgan harakat texnikasi yuqori natija 
koʻrsatish garovi boʻlib, unga sportchilarning tinimsiz ter toʻkishi orqali 
erishiladi. Sportchining jismoniy tayyorgarligini ortishi yoki uning gavdasi 
tuzil
ishi, jismoniy rivojlanganlikni koʻrsatuvchi koʻrsatkichlarning turli
-
tumanligi, sport turi jismoniy mashqlar bajarish texnikasini asosini, uning 
zvenolari yoki detallarini oʻzgarishiga, almashishiga sabab boʻlishi 
mumkin. Harakat faoliyatiga ta’sir etuvch
i harakatlarning ahamiyatliligi 
darajasi bir xil emas. Shuning uchun harakat texnikasi: texnika asosi 
(negizi), uning asosiy zvenosi va texnika detallari degan qismlarga 
boʻlinadi. Texnikaning asosi 
- 
deganda, harakat orqali qoʻyilgan vazifani 
bajarish uch
un kerak boʻladigan harakat faoliyati tizimining oʻzak qismi 
tushuniladi. Qoʻllangan usullar tananing qismlarini oʻzaro kelishgan 
holda, harakat faoliyatining ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy 
sifatlarining keraklicha namoyon qilinishini taqazo etadi. 
Usul samarali boʻlsa, amaliyotda unumli qoʻllanilishi mumkin va uzoq 
vaqt oʻzining hayotiy amaliyligini saqlab qoladi. Texnika asosida yetakchi 
harakat deb ataladigan negiz ajraladi, ya’ni harakat unga, birinchi 
navbatda, harakatning natija koʻrsatishi bilan bogʻliq. Masalan, tayanib 

---

sakrash vaqtida qoʻllar bilan siltanish. Texnikaning asosiy zvenosi–
bu 
ma’lum bir harakatdagi asosiy mexanizmning eng muhim va hal qiluvchi 
qismidan iborat. Masalan, yugurib kelib balandlikka sakrovchilar uchun 
texnikaning asosiy zvenosi sakrash, oyoqni yuqoriga siltab, tez 
birlashtirishdan, uloqtirish uchun - 
yakunlovchi zoʻr berishdan, 
gimnastikada egilib koʻtarilish (istalgan usul uchun) 
- tos-
son boʻgʻinlarini 
oʻz vaqtida va tez kerish (keyinchalik toʻxtatish)dan iborat boʻladi. Sport 
harakatlarida asosiy zvenoni bajarish nisbatan qisqa vaqt oraligʻida 
boʻladi hamda muskullarning koʻp kuch sarflashini talab etadi.
Texnikaning detali - bu harakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, 
zvenolariga ziyon etkazmaydigan qoʻsh
imcha harakatlar yoki shu harakat 
mexanizmi tarkibidagi eng mayda boʻlaklardir. Uni harakat tarkibida 
bajarsa ham bajarmasa ham boʻladi. Masalan, uzunlikka sakrashda 
kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan, kimdir tezlanishni 
asta-sekinlik bil
an boshlaydi. Individual xususiyatlardan toʻgʻri 
foydalanish individual texnikani koʻrsatadi. Individual texnika mazkur 
sportchi uchun eng takomillashgan texnika hisoblanadi.Harakatlar 
xarakteristikasi Insonning harakatlari murakkab bir butunlikni tashkil 
etadi. Harakat aktining bir butunligi bu akt tashkil topadigan 
harakatlarning oʻzaro bogʻliqligida va oʻzaro ta’sir etishida namoyon 
boʻladi; harakat detallaridan birining oʻzgarishi natijasida fazada, boshqa 
bir qator detallarning vaqt jihatidan oʻzgarishi roʻy beradi. Jismoniy 
tarbiya nazariyasi va amaliyotida harakatlarning tuzilishi haqida 
gapiriladi. 
Harakatning tuzilishi 
–
uning yagona bir butunlik sifatidagi barcha 
tarkibiy qismlarining oʻzaro qonuniy bogʻlanishidir. Insonning barcha 
harakatlari faz
oda va ma’lum bir vaqtda sodir boʻladi, shuning uchun 
harakatlarning fazoviy, vaqt va fazoviy - 
vaqt xarakteristikalarini oʻz 
ichiga olgan kinematik tuzilishi haqida gapirish mumkin. Harakatning 
kinematik tuzilishi dinamik tuzilish bilan, ya’ni mazkur hara
katga sabab 
boʻlgan tashqi va ichki kuchlarning oʻzaro aloqasi bilan belgilanadi. Bir 
butun murakkab harakatda harakat tuzilishining yana bir muhim tomoni 
–
ritmik tomoni, harakatning vaqt va kuch munosabatlarini majmuali 

---

holda aks ettiruvchi tomonlari ajr
atib koʻrsatiladi. Harakatning kinematik 
va dinamik tuzilishi oʻzaro bogʻlangan, ulardan birining oʻzgarishi 
qonuniy ravishda ikkinchisining oʻzgarishiga olib keladi. Pedagogik nuqtai 
nazardan har bir aniq jismoniy mashqni bajarishda bu 
xarakteristikalarda
n har birining ahamiyati har xil boʻladi. Oʻqitishning 
turli bosqichlarida ulardan ba’zi birlari asosiy rol oʻynasa, boshqalari 
vaqtincha ikkinchi darajali ahamiyatga ega boʻladi. Biroq, barcha 
xarakteristikalarning harakatlarda birgalikda, bab-baravar namoyon 
boʻlishi jismoniy mashqning texnik jihatdan juda toʻgʻri bajarilishini 
ta’minlaydi.
Gavdaning holati va gavda qismlarining harakat traektoriyasi (yoʻli) 
jismoniy mashqlar texnikasining fazoviy xarakteristikasiga taalluqlidir. 
Koʻpgina jismoniy mashql
arni bajarish vaqtida gavda va uning qismlari 
bir-
biriga nisbatan holatini oʻzgartiribgina qolmaydi, balki muskullarning 
statik taranglashishi hisobiga erkin suratda harakatsiz holatni saqlab 
qoladi. Koʻpchilik jismoniy mashqlarning foydaliligi koʻp hollar
da faqat 
dastlabki holatga bogʻliq boʻlmaydi, balki harakat jarayonidagi butun 
gavda holati yoki uning ayrim qismlari holatining muayyan, ancha 
foydaliroq vaziyatda boʻlishiga ham bogʻliq. Masalan, suzuvchining 
gorizontal holati, konkichi va velosipedchining bukchayib olishi tashqi 
muhit qarshiligini kamaytiradi va bu bilan gavdaning tezroq oldinga 
harakat qilishiga imkon beradi. Changʻida tramplindan sakrashda 
gavdaning koʻproq yotiq boʻlishi gavdaning pastga tushishidagi havoning 
qarshiligini oshiradi, ayni vaqtda gavdaning oldinga siljishida havoning 
qarshiligini kamaytiradi va bu bilan sakrash masofasini uzaytiradi. 
Optimal harakatlanishini nafaqat 
sport bilan muntazam shugʻullanish 
orqali balki bolalar orasida harakatli 
oʻyinlar orqali ham amalga 
oshirilish 
mumkin. Chunki 
inson organizmi harakatli oʼyin paytida deyarli barcha 
tana azosi harakatda boʻladi
shuning uchun harakatli oʼyinlar yosh avlod 
uchun juda foydali hisoblanadi.
Bizning oʼzbek xalqi esa milliy harakatli oʼyinlarga juda boy 
umuman 
olganda 
Umuman aytganda, o‘zbek xalqi orasida xilma
-xil qiziqarli 
harakatli o‘yinlar juda ko‘p. Hali o‘rganilmagan o‘yinlar ham behisob 
desa bo‘ladi. Qishloq yoshlari (asosan tog‘li joylar) orasida kabi yuzlab 

---

o‘yinlar qiziqish bilan o‘ynalib kelinadi. Ul
arning aksariyati futbol, kurash, 
boks, tennis, voleybol kabi ko‘pchilikni qiziqtiradi. Lekin, ularni tashkil 
qilish sharoitlari (asosan joylar, asboblar, o‘rgatuvchilar) yetarlik 
darajada emas. 
Sportga xos bo‘lgan milliy harakatli o‘yinlarni qayta ishlab
chiqish, ularni 
zamonaga moslashtirish yo‘li bilan ommalashtirish hamda sport 
maqomiga ega qilish lozimdir. 
Barcha milliy harakatli o‘yinlarimiz milliy qadriyatlar mazmuni, ma’naviy
-
ma’rifiy madaniyatimiz ramzi va jismoniy barkamollikni ta’minlovchi 
muhim 
omil sifatida ta’lim
-
tarbiya jarayonlarida (o‘quv yurtlari, mahalla, 
oila va sport inshootlarida) maqsadli qo‘llanilishi lozim. Buni amaliy 
jihatdan hayotga singdirishda ommaviy sog‘lomlashtirish jismoniy 
tarbiya va sport sohasida mutaxassis kadrlar tayyorlashni kengaytirish 
zarur. Shuningdek, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va sport turlari bo‘yicha 
murabbiylar tayyorlash, ularning ish malakalarini oshirish jarayonida 
tashkilotchilik faoliyatlarini yanada chuqurlashtirish, xalq milliy o‘yinlari 
bo‘yicha y
anada chuqur bilim, amaliy malakalar bilan qurollantirishni 
davr taqozo etadi. 
Optimal harakatlarni muntazam shugʼullanish bilan bir qatorda bolalar 
orasida harakatli oʼyinlar orqali ham olib borish mumkin chunki harakatli 
oʼyinlarda inson organizimining d
eyarli barcha azolari doimiy harakatda 
boʼladi . 
“Sog’liq 
- bu nafaqat har bir inson uchun jismoniy va ruxiy qadriyat, balki 
bu
baxolab bo’lmaydigan inson boyligidir. SHu bilan birga bu yuqori 
darajadagi
axloqiy-
e’tik, insonparvarlik qadriyat
-
baxtdir”
deb yozgan e’di F.F. 
E’rsman. Sog’liq 
har bir inson, oila yoki butun boshli aholi baxtining e’ng bosh 
shartlaridan biridir.
Ammo afsus bilan aytish mumkinki ana shu xaqiqatni bilib qadriga etib 
shu haqda
tushuntirish olib boradigan insonlar xuddi shu 
biz aytgan sog’ligini 
qimmatbaxo

---

qadriyatini yo’qotganlar hisoblanadi. Ko’pchilik paytda insonlarga 
ko’proq xos
bo’lgan xususiyatlardan biri sog’liqni yo’qotgandan so’ng uni izlab 
boshlaydilar.
Salomatlikning axamiyatini tushunmaslik nafaqat odamlar 
o’rtasida 
umumiy
madaniyatning pastligi yoki tibbiy bilimsizlik, balki xaqiqiy ijtimoiy
infantilizmdir./o’sishdan orqada qolish/. Salomatlik insonga tabiat 
tomonidan boylik,
bu boylikni bo’lar
-
bo’lmasga duch kelgan tomonga bozorga solish 
mumkin e’mas
.
Biz hozircha sog’lik to’g’risida fikr yuritdik, ammo yana tibbiyot ilmida
shunday tushunchalar borki, aloxida bir shaxsning yoki aholining 
salomatligi /aholi
populyatsiyasi/ degan tushunchalar ham mavjud. Demak har bir daraja 
o’ziga yarasha
yondosh
ish va fikrlashni talab e’tadi.SHaxsiy /individual/ sog’liqni biz 
shaxsning
aloxida o’zini qanday xis qilishi, kasallikning bor yo’qligiga qarab 
baxolaymiz. Biron
bir gurux sog’ligini baxolashda statistik hisob
-kitoblar asosida uning
ko’rsatkichlarining yordamida aniqlaymiz. Ms: kasallanish, o’lim, o’rtacha 
umr
ko’rish va b. Ya’ni aholi salomatligi tushunchasini. 
Aholi salomatligini baxolashda ko’pgina baxolashda ko’pgina standartlar 
taklif
e’tilgan. Oxirgi yillarda matematik
-matematikologik, aho
lini sog’ligini 
baxolash
modellari tibbiy-
statistik ko’rsatkichlar bilan kombinatsiyalashtirilgan 
holda
qo’llanilmoqda. To’laqonli asos bilan aytish mumkinki, aholi salomatligi
quyidagilarga bog’liq bo’ladi: 
1. Odamlarning biologik, ruxiy xususiyatlariga /irsiyat, gavda tuzilishi,
temperament, oliy asab faoliyat turi boshqalar/.
2. Tabiat ta’surotlariga /iqlim, ob
-havo, faunlar va b/

---

3. Kishilarning o’rab turgan atrof
-muxit. /uning tozaligi kimyoviy, fizikaviy 
va
biologik ifloslantiruvchi moddalar bilan zararlanishi.
4. Ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy omillar /mexnat va turmush orqali ta’sir 
qilishida
5. Sog’liqni saqlashning holati tibbiyot ilmining darajasiga aholi 
salomatligiga
bevosita ta’sir qiluvchi omillardan biri bu
-turmush tarzi, bu masala 
kelgusi ma’ruzada
ko’rib chiqiladi.
Yuqorida qayd qilingan omillar nafaqat aholi salomatligiga aholining 
sanitariya
xolati, balki aloxida bitta shaxs salomatligiga, jamoatchilik salomatligiga 
ta’sir e’tadi. 
Jamoatchilik salomatligi ham aloxida bir insonlarning salomatlik 
xolatidan kelib
chiqadi, sababi har bir individuallar yig’ilib jamoatchilikni, ularning 
sog’ligini tashkil
e’tadi. Bu o’z navbatida iqtisodga ya’ni ishlab chiqarilgan maxsulotga o’z 
ta’sirini
ko’rsatadi. Kasallik keltirib chiqaruvchi omillar ko’p, ular yil sayin oshib 
bormoqda.
Agar 1960 yillarda faqat genetik omillarning o’zi mingdan oshiqroq 
bo’lsa, bugunga
kelib ularning soni 3000 dan ko’p. Ba’zi mualliflar bu borada o’zlarining
guruxlashlarini xatto klassifikatsiyasini taklif qilmoqdalar. Bundan 
tashqari
kasalliklarning yuzaga kelishida “Moyillik omili”, “kasallikka moyillik 
omili”
tushunchalari mavjud, ya’ni organizmga qandaydir ichki yoki tashqi 
omillar ta’sirida
organizmning kasallikka moyillik darajasi oshib ketadi.
O’zi inson nima uchun kasal bo’ladi? Degan savolga, biz to’liq javob 
berib
bilishimiz kerak, kasallik o’zi bizning tushunchamizda nima? Agar insonni 

---

o’rab
turgan atrof-
muxit mo’tadil bo’lsa organizmga xech qanday salbiy ta’sir 
qilmasa,
ya’ni organizmning ichki muxiti bilan tashqi muxit o’rtasidagi muvozanat 
buzilmasa
organizmda xech o’zgarish bo’lishi mumkin e’mas. Ms: organizmda 
bo’lmaydigan
biron-bir yot narsa organizmga tushsa, mikrob, xar-xil predmetlar yoki 
xar xil
ta’sirlar shamol, issiq, sovuq, chang va xakozalar bunga misol bo’lishi 
mumkin.
Aholi salomatligini o’rganishda e’ng muxim manbalardan biri bu
- tibbiy
ko’rikdan olingan ma’lumot, sababi tibbiy ko’rikda xali bemorni bezovta
qilmaydigan kasalliklar oldindan aniqlanadi. Xali kasalliklarning belgilari
sezilmasdan burun, aniqrog’i xali salomatlik bilan kasallik oralig’idagi 
insonlar
demakdir. Ular odatda vrachlar tomonidan kasalliklarini faol aniqlashga 
va
davolashga muxtoj kishilar. Gallen va boshqalar bularni uchinchi 
xolatdagilar ya’ni
sog’lom xolat bilan kasallik o’rtasidagi xolat deb ataganlar. Bu xolat juda 
ko’p vaqtga
cho’zilishi, ba’zida umrining oxirigacha cho’zilishi mumkin. Bunday xolat 
odatda
insonga tabiat tomonidan berilgan ruxiy fiziologik imkoniyatining 
yarmini,
e’xtiyojdagi sog’liqni va to’laqonli xayot imkoniyatlarini yo’qotish bilan 
kechadi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak bugun biz sog’lom kishilarning sog’ligini 
saqlash
ya’ni kasalliklarning oldini olish “Sanalogiya” bilan shug’ullanish
kerakligini
anglatadi. Bu tadbirni faqatgina aholi o’rtasida “Sog’lom turmush tarzini 
targ’ibot”
qilish yo’li bilan amalga oshiriladi.

---

Jismoniy tarbiya amaliyotida harakatlarning yoʻnalishi yo jismning yuzasi 
yoki tashqi moʻljallar bilan aniqlanadi. Masalan, qoʻllarimizni oldinga yoki 
yon tomonlarga koʻtarar ekanmiz, biz qoʻl harakatining oʻz gavdamizga 
nisbatan yoʻnalishini aniqlaymiz. Yuqoriga
-pastga, oldinga-orqaga, 
oʻngga
-
chapga boʻlgan 
harakatlar 
odam gavdasining asosiy yoʻnalishi deb 
atash qabul qilingan. Harakat amplitudasi 
–
bu harakatning kengligidir. 
Amplitudanng katta-kichikligi burchak darajalari bilan aniqlanadi. 
Gavdaning bir necha zvenolari harakatining umumiy amplitudasini 
ba’zan chiziqli oʻlchov bilan (masalan, qadamning uzunligi –
80 sm) yoki 
shartli belgilar (masalan, yarim choʻqqayish) bilan aniqlaydilar. Inson 
gavdasi ayrim zvenolarining harakatlari amplitudasi boʻgʻimlarning 
tuzilishiga, bogʻlovchi apparat hamda muskullarning egiluvchanligiga 
bogʻliq.
Xulosa qilib shuni ayta olamanki: 
Salomatlik manba’ining muhim tarmoqlaridan biri jismoniy mashqlar 
(jismoniy tarbiya va sport) aholining ijtimoiy turmush madaniyati va 
sog‘lom turmush tarzini ta’minlashda xizmat qiluvchi vositalar 
hisoblanadi. Jis-moniy tarbiya va sport davlat ahamiyatiga ega. 
O‘zbekiston sportchilarining xalqaro sport maydonlarida erishayotgan 
ulkan muvaffaqiyati yurtimiz shon-shuhratini jahonga tarqatishda xizmat 
qilmoqda. 
O‘quvchi
-yoshlarni kasb-
hunarga yo‘llash, mutaxassis kadrlar tayyorlash, 
aholining mehnat qilish hamda turmush kechirishlarini yanada 
yaxshilashda jismoniy jihatdan sog‘lom bo‘lishini davr talab et
-moqda. 
Bu yo‘lda «Umid nihollari», «Barkamol avlod», «Universiada», «Mahalla 
pahlavonlari» kabi nufuzli sport musobaqalari, shuningdek «Alpomish 
o‘yinlari», «To‘maris o‘yinlari» Respublika festivallari ijti
-moiy-madaniy 
va tarbiyaviy jarayon sifatida xizmat qilmoqda. «Alpo-mish» va 
«Barchinoy» maxsus testlari majmui aholining deyarli barcha qatlamlari 
hamda tabaqalarida salomatlikni ta’minlashga qara
tilgan. 

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
JISMONIY TARBIYANING DIDAKTIK TAMOYILLARI 
(Oʼquv qoʼllanmasi )
Toshkent-2015 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
N.Ya.SULTANOVA
“Jismoniy tarbiya va sp
ort nazariyasi va
metodologiyasi fani bo‘yicha”
o‘quv uslubiy qo‘llanma 
Buxoro-2022
“Kamolot” nashryoti
www.ziyo.net 
fayllar.org.uz 
7-8-sinf Jismoniy tarbiya darsliklari